Diqqetini yighalmasliq we jim turalmasliq kisili

Dr. Memet Emin

Bu kisel zadi qandaq kisel?

Bu kisel Englizchide “Attention Defect hyperactive disorder” yeni qisqartilip ADHD dep atilidighan bolup, 4 yashtin 17 yash ariliqidiki balilar arisida eng kop uchuraydighan rohi kisellik katigoriyesige kiridighan bir xil kisellik, hazirgha qeder unumluk dawasi yoq. Peqetla kisellik ehwaligha qarap bezi dawalash arqiliq kisellik alametlirini melum derijide konturul qilish mumkin.

2013-yili 4-ayning 1-kuni New York waqit gezitide ilan qilghan bir xewerge asaslanghanda,  Amerkidiki 4 yashtin 17 yashqiche bolghan balilardin jemi 6.4 miliyun bala bu xil kiselge giriptar bolghan bolup, bu kiselge diyagunuz qoyulghan balilarning sani 2007-yilidin 2013-yilghiche bolghan ariliqta 41% ashqan.

http://www.nytimes.com/2013/04/01/health/more-diagnoses-of-hyperactivity-causing-concern.html?pagewanted=all

Bu kiselning qandaq alametliri bolidu?

Bu kisellikni ipadilengen alametlirige qarap towendikidek 3 xil turge ayrish mumkin.

Diqqitini yighalmasliq kisili: asasliq alamiti towendikilerdin ibaret.

1.      Diqqiti asanla chichilip kitish, unutqaqliq, asanla bir ishtin yaki bir herkettin yene bir ish yaki herketke kochush, soz ish herkette baghlinish we logika bolmasliq;

2.      Diqqitini bir yerge yighalmasliq, bir ishni axirghiche dawamlashturalmasliq, hemme ishta qalaymiqan bolush, retsizlik.

3.      Asanla bir ishtin zirikish, herqandaq ish qilghanda axirghiche dawamlashturalmasliq.

4.      Asan bir nersilerni yoqutup qoyush, qoyghan nersini tapalmasliq.

5.      Tapshuruqlirini ishliyelmeslik we yaki wahtida tugutelmeslik;

6.      Bashqilarning sozige qulaq salmasliq, yaki diqet bilen anglimasliq.

7.      Es hushi jahida bolmasliq, asan qaymuqup qilish, birnersilerni asan chushenmeslik.

8.      Bashqilarning korsetmisige egishelmeslik, yolunushni asan yoqutp qoyush

Jim turalmasliq kisili: asasliq alamiti towendikilerdin ibaret

1.      Bir yerde jim olturalmasliq, bire yerde uzun turalmasliq, midirlapla turush

2.      Toxtimay gep qilip turush

3.      Korgenki nersilerni tutup biqish, oynap biqish, muhit we waqit arimasliq

4.      Taqiti nachar bolush, asanla taqitini yoqutush;

5.      Bir ishqa saqlap turalmasliq, bashqilar bilen oynighanda, ozining nowitini kutup turalmasliq;

6.      Ozini konturul qilalmasliq, aqiwitini oylimay, normaldin ashqan herketlerni qilish;

Diqqitini yighalmasliq we Jim turalmasliq kisili: yuqarqi alametlerning her ikki turi tengla mewjut.

Bu kiselning sewepliri nimilerdin ibaret?

Bu kiselni peydaq ilghan amillar tixi iniq emes, yeni balilar nime seweptin bu kiselge giriptar bolidu digen sualgha hazirgha qeder iniq bir jawap yoq. Shundaqtimu tetqiqatchilar bu kislening towendiki amillar bilen munasiwetlik bolushini oturgha qoymaqta.

1.      Irssi amillar, yeni gendiki bezi orgurushler, tepsilati iniq emes

2.      Muhit amilliri, etirapta balilraning diqitini chachidighan amillar kop bolush, turmush muhiti saghlam bolmasliq, turmushta inaqliq, we yaxshi olge kem bolush;

3.      Tughulushtin burun we kiyinki minge zehmisi

Bu kisel bashqa nurghun kisellerge oxshash kop we murekkep amillarning birilishidin kilip chiqqan kisel bolushi mumkin.

Bu kiselge qandaq diyagunuz qoyulidu?

Hazirgha qeder bu kiselge diyagunuz qoyushta ishlitilidighan alahide tekshurush we olchem yoq. Uning ustige bu kiselge giriptar bolghanlarning kisellik alametliride periq kop bolghachqa sobiktip amillarning tesiri kop.  Shunga  eger balilarda yuqarqi kisellik alametliri 6 ay we uningdin artuq dawam qilghan bolsa, balilar dohturi, rohi kisellikler dohturi we balilar pisxilogiye doxturining ortaq baha birishi arqiliq diyagunuz qoyulidu.

Bu kiselni qandaq dawalash kirek?

Bu kiselge hazirgha qeder unumluk dawa yoq. Peqetla kisellik ehwaligha qarap kop tereplimilik dawalash ilip birish arqiliq kisellik ehwalini konturul qilish, ugunush netijiside kozge korunerlik ozgurushlerni peyda qilish mumkin.

Mining qarishimche bu kiselge giriptar bolghan balilarning eqil parasiti we ugunush netijisi alhide tesirge uchurmighan bolsa, alahide endishe qilip kitishning hajiti yoq, ayshning chongishigha egiship bara bara yaxshi bolup kitidu. Eger herkiti bek kop bolup, bashqilargha diqqet itiwarini birelmise, yeni derislerni kongul qoyup angliyalmisa, eqil parasiti we ugunush netijisi tesirge uchurghan bolsa, we yaki ozini konturul qilalmay asan bashqilargha zarar birish we urush jidel peyda qilidighan ehwallar bolsa, eng yahshisi rohi kisellikler doxturxanisidiki munasiwetlik doxturlargha korunup, muhapiq dawalash ilip birishi kirek.

Hazir bu kiselni dawalashta bir az ortaqlashqan usullar towendikiche:

1.      Dora bilen dawalash

Towendiki dorilar bu kiselni dawalash uchun Amerkining FDA testiqidin otken dorilar

Dora Ismi	Dorining Ximiyelik Ismi	Balilarning yishi
Adderall	amphetamine	3 yashtin yuquri
Adderall XR	amphetamine (extended release)	6 yashtin yuquri
Concerta	methylphenidate (long acting)	6 yashtin yuquri
Daytrana	methylphenidate patch	6 yashtin yuquri
Desoxyn	methamphetamine hydrochloride	6 yashtin yuquri
Dexedrine	dextroamphetamine	3 yashtin yuquri
Dextrostat	dextroamphetamine	3 yashtin yuquri
Focalin	dexmethylphenidate	6 yashtin yuquri
Focalin XR	dexmethylphenidate (extended release)	6 yashtin yuquri
Metadate ER	methylphenidate (extended release)	6 yashtin yuquri
Metadate CD	methylphenidate (extended release)	6 yashtin yuquri
Methylin	methylphenidate (oral solution and chewable tablets)	6 yashtin yuquri
Ritalin	methylphenidate	6 yashtin yuquri
Ritalin SR	methylphenidate (extended release)	6 yashtin yuquri
Ritalin LA	methylphenidate (long acting)	6 yashtin yuquri
Strattera	atomoxetine	6 yashtin yuquri
Vyvanse	lisdexamfetamine dimesylate	6 yashtin yuquri

Bu dorilarni ishlitip turghan balilarning kisellik ehwalini konturul qilishta yaxshi unum bersimu, biraq dora toxtalghandin kiyin kisellik ehwali yene qayta qozghulishi mumkin. Undin bashqa bu dorilarning balilarning ishtini yoqutush, uyqisigha tesir korsutush, mijezni ozgertish qatarliq ekis tesilriri bar.

2.      Eneniwi we tebbi dorilar bilen dawalash. Bu xil dawalashning unimige hazirgha qeder iniq sanliq melumat yoq. Biraq sinap baqsa bolidu. Mesilen: BrightSpark, Focus Formula (Native Remedies)

3.      Rohi jehette dawalash

4.      Ata anisi we uruq tuqqanlirini yardem qilishi we qollishi

Towendiki ulanmida Amerkining hokumet teripidin tuzup chiqqan bu kiselning qollanmisi bar.

http://www.nimh.nih.gov/health/publications/attention-deficit-hyperactivity-disorder/adhd_booklet.pdf