Blog Archive

Monday, August 11, 2014

Ebola kisili


Ebola kisili diginimiz insanlarning Ebola virusi (Ebola Virus) bilen yuqumlinishidin kilip chiqqan bir xil yuqumluq kisellik bolup, bu kiselge giriptar bolghanlarning olup kitish nisbiti 90% yitidu. Insanlar asasliqi bu virus bilen yuqumlan’ghan haywanlar bilen biwaste uchurshush arqiliq bu kiselge giriptar bolidu. Hazir mutixesisler yelmish shapareng (Fruit Bats) ni bu virusning asasliq menbesi dep qarimaqta. Bu kiselge nisbeten hazirche hichqandaq alahide dawa we yaki waksina yoq.

Ebola kisili tunji qitim 1976 yili Otura we Gheribi Afriqidiki Ebola Derya wadiliridin tarqalghan bolup, bu kisel we bu kiselni kelturup chiqarghuchi virus shu deryaning name bilen atalghan.

Ebola virusi deslepte insanlargha yuqumlan’ghan haywanlarning qini, ajratma suyuqliqi, ichki ezasi we bashqa beden suyuqliqi bilen biwaste uchurshush arqiliq yuqidighan bolup, undin kiyin insanlar arisida oz ara yiqin uchurshush arqilqiq tiximu kengyip mangidu. Bu kiselge giriptar bolghanlar putenley eslige kelgendin kiyin yene kem digende 7 heptighiche jinsi munasiwet arqiliq bu kiselni bashqilargha yuqturalaydu.

Insanlar bu virus bilen yuqumlan’ghandin kiyin 2 kundin 21 kunghiche oxshash bolmighan yoshurun mezgilni bashtin kechuridu.

Bu kiselge giriptar bolghanlarda deslepte ushtumtut qizzip qilish, beden eghir derijide maghdursizlinish, muskullar aghrish, bash we boghuzi aghrish qatarliq alametler bolidu. Undin kiyin qusush, ichi surulush, tirisige qizil chiqish, borek we jigger zeyiplishish, ichki we tashqi ezalar qanash qatarliq alametler korilidu. Qan tekshurushte aq qan hujeyrisi (white blood cells) we qan danchiliri (platelet) kemiyip kitish bolidu.


Dunya Sehiye teshkilati herqaysi dowletlerni Afriqidiki yuqumlan’ghan rayundin kelgen kishilerge nisbeten omumyuzluk tekshurush ilip birishqa chaqiriq qilghan.

Wednesday, June 11, 2014

Tiz kopiyiwatqan diyabit kisili

Amirka kiselliklerni konturul qilish merkizi (CDC) dokilatigha asaslan'ghanda texminen 30 miliyun'gha yiqin Amirkiliq yene texminen her 10 Amirkiliqtin birsi Diyabit kisilige giriptar bolghan bolup, bu Diyabit kisilige giriptar bolghan her 4 kishining ichide birsi ozining Diyabit kisilige giriptar bolghanliqidin xewersiz iken.
2013-yili 10-ayghiche putun dunyada Diyabit kisilige giriptar bolghanlar sani 347 miliyun’gha yetken, we bu san her yili 3.4 miliyundin kopeymekte iken.  Putun dunyadiki bu Diyabit kisilige giriptar bolghanlarning 1/3 Junggoda bolup, Junggodiki Diyabit kisilige giriptar bolghanlar omumi sani 114 miliyun’gha yetken, yeni balaghetke yetkenlerning 11.6% Diyabit kisilige giriptar bolghan iken.

Junggo hazir yalghuz Diyabit kisilige giriptar bolghanlar omumi sani boyiche putun dunyada Diyabit kisili eng kop bolghan dowlet bolup qalmastin, nisbet boyiche eyitqandimu Amirkidin iship dunyada birinjilikni alghan. Amirkida Diyabit kisilige giriptar bolghanlar balaghetke yetkenlerning 11.3% igelleydiken.


Shunga eger siz 45 yashtin yuquri bolup, ezeldin Diyabit kisilige munasiwetlik tekshurush ilip barmighan bolsingiz, eng yaxshisi derhal tekshurtup biqing. Chunki bu kiselni qanche baldur bayqap, qanche baldur diqet qilsingiz we qanche baldur dawalash ilip barsingiz, aqiwiti shunche yaxshi bolidu.

Monday, March 10, 2014

Amirkida dawalinish

Yiqindin biri bir qisim wetendashlar wetendin manga xet yizip, wetende dawalitish qiyin bolghan bezi bir kisellerge giriptar bolghan bimarlarning Amirkigha kilip dawalatqusi barliqini, we u kisellerge nisbeten Amerkida dawalash unimining qandaqliqini surushte qilmaqta.  Elwette bir adem kisel bolghandin kiyin pulning kozige bek qarap ketmey amal bar dawalitishqa tirishidu, shundaqtimu shundaq pilanlarni qiliwatqanlargha nisbeten bir paydilinish bolup qalar digen mexsette Amirkining dawalash heqqi toghursida ikki ighiz chushenche birip otushni  layiq kordum.

Amirkining saqliqlini saqlashqa serip qilghan meblixi GDP ning 16% ni teshkil qilidighan bolup, dunba boyiche kishi bishigha serip qilinghan pul eng kop bolghan dowlet hisaplinidu, hem dawalash heqqi eng qimmet bolghan dowlet hisaplinidu.

Amirkining 2012-yili salliqni saqlash uchun salghan meblixi 2.8 tiriliyun ($2800000000000) dollar bolup, Amirka nopusigha chachqanda, otura hisap bilen her bir adem bishigha texminen $8915 dollar serip qilghan.

2012-yili balinistqa yatqan kisellerning dawalinish qimmiti 882.2 miliyart ($882200000000) dollar bolup,  Amirka nopusigha chachqanda, her bir adem bishigha otura hisap bilen texminen $2940 dollar ketken.

2012-yili Amirkiliqlarning balinsta yatmay doxturgha birip normal kisel korunush uchun serip qilghan puli 565 miliyart ($565000000000) dollar bolup, Amirka nopusigha chachqanda, her bir adem bishigha otura hisap bilen texminen $1880 dollar ketken.

Amirkida adette eghir kisellerning kunduluk dawalinish heqqi otura hisap bilen $6000 dollar etirapida bolup, eng kop bolghanda kunduluk dawalash heqqi $20000 dollargha birishi mumkin.  Misalen bir eghir ayaq bolghan ayal bala tughush uchun aldi keyni bolup balinistta 3 kun yatidighan, eng uzun bolghandimu  5 kundin ashmaydighan bolup, opiratsiye qilmay tebbi bala tughush uchun $10000 - 20000 dollar pul kitidu, eger opiratsiye qilip tughushqa toghura kelse $20000 - 30000 dollar etirapida pul kitidu, bezi murekkep ehwalda $50000 dollar etirapida pul xejlep andin doxturdin chiqalaydu.

Amirkida texminen 85% nopusning sughurtasi bar bolup, ularning sughurta menbesi ning eng kopi shexsi sughurtta  shirketliride; bu xil sughurtta xilila qimmet bolup bir ademning yilliq toleydighan puli adette $6000 – 15000 dollar etirapida bolidu, 3 jan we uningdin artuq bolghan ahile uchun yiligha $15000 – 30000 dollar etirpida pul kitidu. Bu xildiki sughurtaning mutlep kop qissmi ish orni teripidin bir tutash birilidu, sughurtta uchun toleydighan pulningmu 80-90% ish orni teripidin tolinidu; bir qisim ish orni yoq kishiler we yaki ozige ozi ishleydighan yekke tijaretchiler bolsa putunley oz yanjuqidin pul chiqirip sughurta sitiwalidu. Andin qalsa fediral we shitatliq hokumet  teripidin birilidighan sughurtta bolup, bu xildiki sughurtta asasen yashan’ghanlargha, kirimi towen ahilidiki eghir ayaq ayallargha we yishigha toshmighan balilargha birilidu. Bu xildiki sughurtta bir az erzan we bezide asasen heqisiz bolup, muteleq kop sandiki pulini fediral we shitatliq hokumettin chiqiridu.

Qalghan 15% Amirkiliqning sughurttasi yoq bolup, ularning bir qismi Obama hazir yurguziwatqan saqliqni saqlash islahati tupeylidin hokumet teminligen erzan sughurtalardin behriman bolmaqta, biraq kopunchisi yenila sughurttisi yoq, kiselni oz yanjuqudin pul chiqirip korushke mejbure bolmaqta.

Gerche Amirkida kisel bolghan ademler pul yoq seweptin doxturxanigha kirelmey olup kitidighan ish bolmisimu, biraq Amirkida dawalinish heqsiz emes. Normalda peqet puli yoq kishilerning dawalinish heqqini, qeriz suyleydigha shirketler suylepmu alalmighandin kiyin, hokumetke yollighandin bashqa, qolidida toligudek puli bar kishiler bu dawalinish heqqini tolimey qutulalmaydu. Elwette az azdin bolep uzun mezgil tolisimu bolidu, biraq tolimise, shexsi inwatige dexli yitidighan bolup, kiyin bankidin qeriz alidighan, we herqandaq soda sitiq qilidighan ishlirigha dexli qilidu.

Axirda tekitlep otmekchi bolghunum eger bimarla wetende we yaki bashqa dowlette chong doxturxanilardiki dangliq mutixesislerge korunup, dawalash unimi yaxshi bolmighanda, Amirkigha kilip adette kishiler kisel korinidighan ahile doxturigha korun’genning kop ehmiyiti yoq. Amirkigha kilip dawalinimen digen iken shuninggha chushluq shu kessipte yuquri sewiyige wekillik qilidighan birer mutixesis tipip korunushi kirek. Bundaq mutixesislerning kisel korush heqqi alahide qimmet bolup qalmastin, normalda ulargha kisel korunush uchun kem digende bir ay burun tizimlitish kirek. Bolmisa Amirkigha kilip kisel dawalitimen digenge chushluq ish bolmaydu.

Friday, March 7, 2014

Balilardiki yirim palej kisilini dawalash

Sual: Mining bir tukkunum yirim paralich kisiliga giriptar bolgan, hanzucha 脑脓肿导致的偏deydikan, wetende kop dawalatkan bolsimu toluk sakiyip kitalmaptu, hazir chatalga chikip dawalinishni oylishiwitiptu, Amrikining mushu yirim paralich kisallirini dawalashtiki unumluk usul, mahsus mushu kisallikni dawalashtiki danglik dohtu yaki dohturhanini surushturmakchi iduk, biraz jiddi bop kaldi,a  gar kolay bolsa mushu hakta uchur bargan bolsigiz, bizga ohshash wetendiki kirindasshlar uchun ajratkan wakitlirigizga  Allah igam koplap ajirlerni bersun!


Men gerche bu kessipning doxturi bolmisammu biraq bu jehette oz bilginim boyiche towendikidek jawap birishni muhapiq kordum. Balilardiki bu xil yirim palej kisili waxtida unumluk bir terep qilinmighan  siz digen bu bala giriptar bolghan minge yiringliq ishshiqi tupeylidin mingide mengguluk zexme peyda bolush netijiside kilip chiqqan yirim palej bolup, meyli esli kilip chiqish sewebi qandaq bolushtin qetti nezer,  axirda kilip chiqqan aqiwet - yirim palej, dawlash jehette qiyin bolghan bir kisellik hisaplinidu. Uyghurlar balilar arisidia hazir eng kop uchuraydighan yirim palej minge we yulun yallughi, sewebidin kilip chiqqanchonglarda bolsa eng kop uchuridaighan yirim palej mingige qan chushush we yaki mingening bir qismi qansizlinip olush sewebidin kilip chiqidighan bolupeger esli kisel waxtida unumluk dawalansa, minge meguluk zexmilinip palej bolushtin saghlanghili bolushi mumkin, eger dawalinish waxtida unumluk bolmisa minge mengguluk zexmilge uchurayde, bu hazirqi zaman doxturliqida bir terep qilish eng yiqin bolghan bir mesile bolup,  dawalash unimi bekla asta, uzun muddet fizikiliq dawalash, mingishni qaytidin meshshiq qildurushqa toghura kilidu.  Amerkida bundaq kisellerni hetta adettiki doxturxanilarghimu balinstqa  alamdu. Peqetla Rehabilitation Center dep atalghan yeni 康复中心 uzun muddet dawalinishqa toghura kilidu. Dawalashta asasen fizikiliq usul asas qilinidu, undin bashqa yingi tughulghan bowaqqa mingishni ugetkendek, mingishni meshshiq qildurushqa, yeni mingining bashqa  saq bir ornida mingish qabiliyitini yitildurushke toghura kilidu, bu adette 6 aydin 2 yil bezide hetta uningdinmu uzun waqit telep qilidighan bir jeryan. Buninggha eger saqliq sughurtasi bolmisa nahayti kop pul kitidu. Amerkining dawlash heqqi heqiqten qimmet.  Yighinchaqlap eyitqanda bu kiselni eng dangliq doxturdin birni tipip bir ikki hepte dawalitip saqaytiwitidighan ish yoq. Kem digende hazirche sewiyede shundaq, keguside birer mojise peyda bolamdu yoq, uningha hazir bir nime dimek tes. Eger ixtizadi yar berse, kelip dawalinip korse bolidu, biraq dangliq doxtur dep izdep yurushning hajiti yoq, peqet qolayliq, sharayiti yaxshiraq yirim palejni dawalaydighan rehabilitation center bolsa yiterlik. Chunki Amerkida bu kiselni dawlash putunley olcehmliship ketken nerse, uning ustige Amerkida kolimi melum sewiyege yetken doxturxanilar arisidiki texnikiliq periq undaq chong emes, bolupmu olcehmleshken dawalash usilida chong periq yoq.

Thursday, February 27, 2014

Yashan'ghan ata-ana we bala saghlamliqi

Normalda ayallar 50 yashqiche, erler omurining axirghiche perzentliq bolush iqtidarini saqlap qalalaydighan bolsimu, biraq ayallarning yishi 35 yashtin ashqanda hamildar bolghan balilarning saghlamliqigha tesir yitidighan xeterlik amillarning nisbiti yuqurlap mangidighanliqi munazire qilish telep qilinmaydighan bir riyalliq bolup, yiqinqi tetqiqat netijisige asaslanghan’da erlerning yishi 45 yashtin ashqanda alghan perzentlerning saghlamliqigha tesir yitidighan xeterlik amillar nisbitiningmu yuqurlap mangidighanliqi bayqalghan. Erler otura yashtin ashqanda perzent alghanda, bu perzentlerning kelguside her xil rohiz kisellerge giriptar bolush nisbiti yash waxtida alghan persentlerge nisbeten kozge korinerlik yuquri bolidiken. Shunga perzent almaqchi bolghan er-ayallar eger sharahiti yar berse amal bar 35 yashtin burun perzentlik bolushi, kelgusi ewlatlirining saghlam we supetlik bolushida bekla muhim iken.

Mental Illness Risk Higher for Children of Older Fathers, Study Finds

Ayallarning yishi kiyinki ewlatning supitige biwaste tesir korsitidighan bolup, ayallar eng yaxshisi tuni balisini 35 yashtin burun tughushi kirek. Ayallar 35 yashtin ashqanda, hormunlar tengpungliqida bezi ozgurushler yuz birishi mumkin, bu hamile bolghan torelmining xiromosomisida (chromosome,染色体) gin ozgurush (mutation, 基因突变) peyda qilishi we balida bezi tughma kiselliklerni kelturup chiqirishi mumkin. Mushu seweptin adette 35 yashtin ashqan hamile ayallargha nisebten, hamile mezgilde bala yatqudin su ilip xiromosom tekshurush ilip birilidu, we bu arqiliq balida ghelitilik bar yoqliqi tekshurilidu. Undin bashqa tuni balini 35 yashtin kiyin alghanda, tughut qiyin bolushtek bezi bezi kutulmigen hadisining yuz birish nisbitimu yuquri bolidu. Bu apa balining ikkilisige paydiliq emes.

http://saghlam-bolung.blogspot.com/2011/11/ata-ana-bolush-aldida-turghanlar.html

As a woman ages, her chances of conceiving begins to decline. An older woman who becomes pregnant is also less likely to have a problem-free pregnancy. Common issues include:
1.Underlying conditions. Older women are more likely to have conditions such as high blood pressure, diabetes, or cardiovascular disease that can complicate pregnancy. When these conditions are not well controlled, they can contribute to miscarriage, poor fetal growth, and birth defects.
2.Chromosomal problems. A woman over 35 has a higher risk of having a child with birth defects due to chromosomal issues. When a woman is age 35, her chance of having a baby with a genetic disease is one in 178; by age 48, the chance rises to one in eight.Down syndrome is the most common birth defect related to chromosomes; it causes varying degrees of mental retardation and physical abnormalities. Prenatal screening and tests can help determine the likelihood of chromosomal complications.
3.Miscarriage. A woman age 35–39 is twice as likely to have a miscarriage as a woman in her 20s. About 35 percent of pregnancies end in miscarriage for women age 40–44. The risk increases to more than 50 percent at age 45.

4.Other complications. Women over 35 are more likely to havecomplications commonly associated with pregnancy regardless of age. 

Wednesday, February 12, 2014

Akitip pozitsiye we saghlamliq

1930- we 1940-yillirida dewir surgen Amerkining dangliq bala kino cholpani Shirley Temple ni belkim bilmeydighan adem kop bolmisa kirek. U kishilerge kulke we xushalliq ilip kilish bilen milliyunlighan insanlar qelbide chongqur orun alghan. 2014-Yili 2-ayning 10-kuni bu cholpanning alemdin otushi bilen uning hayati paliyiti bir nechche kundin biri dunyadiki nurghunlighan metbuatlarda qaytidin qizziq nuqtigha aylan'ghan bolup, uning meni qizziqturghan yene bir yiri uning Koksi (Emchek) Rakigha giriptar bolup 42 yil yashighanliqi boldi. Hemmimiz bilimiz Koksi (Emchek) Raki ayallar duch kiliwatqan eng qorqunushluq kisellerning biri bolup, putun dunya miqyasida, jumlidin Uyghur ayalliri arisdimu nahayti kop uchuraydu, bolupmu tereqqi qilghan dowletlerdiki ayallarning koksi rakigha giriptar bolush nisbiti tiximu yuquri. Bu rakkaqa giriptar bolghan kishilerning kopunchisi adette 10 yildin artuq yashiyalmaydu, biraq Shirley Temple 1972-yili Koksi rakigha giriptar bolup hazirghiche 42 yil yashighan we 86 yilgha yiqin omur korgen. Buningdin shuni his qildimki insanlarning turmushqa bolghan umutwar we akitip pozitsiyesi saghlam yashash we uzun omur korushte nahayti muhim iken.

http://en.wikipedia.org/wiki/Shirley_Temple

Thursday, January 16, 2014

Eydiz dorisi toghursida izzahat

Dr. Memet Emin

Yiqinda Istanbulda ichilghan Uyghur akadimiyesi yighinida Kuseni ustaz ozi sozlewatqan timidin chetnet, oz kessipi bolmighan dahirde AIDS kisilini dawalsh toghursida bezi sozlerni qilghan, we weten ichi we sirtida bezi talash tartishlarning kilip chiqishigha sewep bolghan. Men Kuseni uztazning AIDS ning Uyghurlar arisida tiz yamrap kitishining aldini ilish uchun yaxshi niyet bilen qilghan bezi sozlirini inkar qilmaymen, biraq Kuseni ustaz towendiki bir nechche jehette eghir xataliq otkuzdi, hem Uyghurlar ichide bezi qaymuqushlarni peyda qildi, we Uyghur Akdimiyesining obrazigha ighir dexli yetkuzidighan aqiwetni kelturp chiqardi.

Kosen ustaz  ishning tigi tektini bilmey turup, oz kespidin bekla yiraq bolghan AIDS kisilini dawalash toghursida soz ichip, ozining azraq korgen we angliwalghan ishlirigha asasen, oz ustazi gerche AIDS kisilini uzul kisil dawalaydighan dora tapqan bolsimu, biraq gherip elliri bolupmu Amirka hokumiti oz menpeti uchun u dorining bazargha silinishini chekligen dep tetur teshwiqat qildi. Amerka bilen Erep Islam dowletler arisida bezi zidiyeler we menpet toqunushliri mewjut, buni hemmimiz bilimiz, biraq buni kozde tutup bir akadimik yighinda asasi yoq geplerni teshwiq qilsa, bu ozining we akadimiklerning ehlaq pezilitige tamamen xilap.

Koseni ustaz oz hisyatigha tayinip, Islam dunyasi bilen gherip arisidiki bezi zidiyetlerge asaslinip, ozi  tekitlimekchi  bolghan idiyening toghurluqini ispatlash uchun gheriptiki barliq dora shirketliridiki alimlarni we tetqiqatchilarni biraqla qarilap, pul tipish uchun bashqilarning salametliki bilen kari yoq,  hetta insanlarni koprek  kisel bolsa deydu dep, pen texnika alimlirini haqaret qildi.

AIDS kisilige uzul kisil dawa tipilsa, meyli uni kim we qaysi dowlette tipilsun, elwette hemimiz soyinimiz, bu bir yaxshi ish, bu yerdiki mesile AIDS kisilige dora yoq emes, hazir AIDS kisilini dawalashta ishlitiwatqan dorilar 30 xildin artuq bolsimu, biraq AIDS kisilini uzul kisil dawalap saqaytidighan dora tixi yoq. 

Adette bir adem HIV bilen yuqumlan'ghandin kiyin 5 - 10 yilliq yoshurun basquchtin kiyin andin AIDS kisilige tereqqi qilidu, andin texminen 3 - 5 yilda olup kitidu. Hichqandaq dawalash ilip barmighanlarmu HIV bilen yuqumlunup 10 yildin artuq yashiyalaydu. 

AIDS kisilini hazir mewjut boliwatqan dorilarning bir nechche xili bilen uzluksiz dawalash ilip birish arqiliq, bimarlarning omurini uzartqili bolidu. Dawalash arqiliq qandiki HIV virusini towenletki hette bezi bimarlarda tamamen yoqatqili bolidu, biraq dawalash toxtap bir mezgildin kiyin AIDS virusi yene qaytip kilidu. Buning asasliq sewebi HIV virusi asasliqi Limfa hujeyrisi we bashqa imiyunut hujeyliri ichide yashap we u yerde kopeygenligi uchun, qandiki viruslar dora arqiliq olturulgen teqdirdimu, dawalash toxtap bir mezgil otkendin kiyin u hujeyreler ichide saqlinip qalghan we purset tipip kopeygen HIV virusi qayta qan’gha kiridu. Yeni qandiki virusni tazlap yoqatqan bilen AIDS virusining menbesini yoqatqiliq bolmighanliqi uchun, biz adette AIDS kisilige tixi uzul kisil dawa yoq dep qaraymiz. Emiliyette hazir HIV bilen yuqumlanghanlar dawalinish arqiliq 20 yildin artuq omur korgenler az emes.

Men Kuseni ustaz tilgha alghan ozining u ustazi we uning yasap chiqqan dorisi toghursida toghura uchurgha ige bolush uchun, az tola izdendim, we xil kop matiryallarni korup chiqtim.

Kuseni ustaz tilgha alghan Abdul Mejıt Zindani ishlep chiqarghan dora bir ot choptin yasalghan eneniwi dora (herbal) bolup, AIDS kisilige nisbeten bezi unimi bar iken, hem 2006-yili patent alghan iken. Yiterlik sanliq melumat bolmighachqa AIDS kisilini uzul kisil saqaytimen digenge ishenmeydighanlar kop iken, bolupmu xelqaradiki hichqandaq bir nopuzluq organlarning jezmenleshturilishige irishelmigen iken. Huddi bizning tibabetchiligimizdimu nurghun dorilar bar, uni biz gerche tarixtin buyan nurghun kiselliklerni dawalashta ishlitip, kozge körinerlik ünümlerge iriship kelgen bolsaqmu, biraq bizde ulargha nisbeten yiterlik sanliq melumat bolmighachqa, u dorilirimiz xelqaradiki nopuzluq organlarning itirap qilishighaa irishelmey, ishlitilish nahayti cheklik dahirde saqlinip kelmekte. Biz buni noqul halda bashqilardin körsek, gherip bilen islam arisidiki toqunushqa, we yaki Amirka hokumiti dunyani konturul qilishqa artip qoysaq bolmaydu. Akadimik digen hisyatqa emes, belkimpakitqa we sanliq melumatqa asasen sözlesh kirek. Bashqilar dewalghan we yaki birsi korgen ishlarning hemmisi omumluqqa ige heqiqet boliwermeydu. U ademning u dorisi bilen bir qisim bimargha dawalash ilip barghanliqi ras bolushi mumkin, men uni inkar qilmaymen, biraq buningdin hergüzmu AIDS kisilini uzul kisil saqaytimen digen yekün chiqmaydu. Kem digende birer ikki ming bimarni ikkige bolüp, yirimini u dora bilen, yirimini bashqa silishturma qataridiki dora bilen dawalash ilip birip, ularning ünimini yeni qisqa we uzun muddetlik ünimini silishturup, tepsile chiqarghan bir sanliq melumat bolmisa, tasadipi saqiyip qalghan bir neçchche bimar bilen pütünley saqaytimen dep höküm chiqarghili bolmaydu. Elwette men amal bolmighan kisellerge nisbeten we yaki bashqa dorilar bilen dawalinish ilip biriwatqan bimarlargha nisbeten qoshumche qilip ishtishning zarari yoq dep qaraymen.

Axirda tekitlep otidighinim, Kuseni ustazning ustazi Abdul Mijit Zindani ijad qilghan dora, men deslepte tekitliginimge oxshash osumluktin yasalghan bir xil eneniwi dora (herbal) bolghachqa, hazir biz ishlitiwatqan gherip doriliri bilen putunley oxshimaydighan ikki iqimdiki nerse, ular teng mewjut bolap turidu, herguzmu oz ara riqabet bolalmaydu. Amerka we gherip dunyasida nurghun Jongyi dorilar we bashqa ellerning eneniwi doriliri bar. Ularning testiqlinip bazargha kirishi we sitilish resmiyetliri adettiki gherip doriliridin xilila asan. Bashqa gherip doralirining testiqlinip bazargha kirish resmiyetliri nahayti qiyin, bazargha kirgendin kiyinmu ularni ilish uchun retsip kitidu, yeni doxturning ritsipisiz u dorilarni herguz aghili bolmaydu, biraq bu osumluktin yasalghan dorilar adettiki saqliqni saqlash boyumliri qatarida, retsipsiz sitilidu. Bu nuqtidin eyitqandimu Kuseni ustaz eytqandek u dorining Amerka teripidin oz menpetini kozde tutup basturwetken diyishning hichqanda asasi yoq.  Turkiyede shu dorini yasaydighan zawut qurulup, u dora yasilip bazargha chushkendimu peqet peqetla saqliqni saqlash doriliri qataridiki osumluk dora bolup bazargha kirishi mumkin

Dr. Memet Emin (Columbia University, New York)

2014-yili 1-ayning 16-kuni 


يىقىندا ئوتۇرغا چىققان ئەيدىز كىسىلىنىڭ دورىسى توغۇرسىدا ئىززاھات

يىقىندا ئىستانبۇلدا ئىچىلغان ئۇيغۇر ئاكادىمىيەسى يىغىنىدا كۇسەنى ئۇستاز ئوزى سوزلەۋاتقان تىمىدىن چەتنەت، ئوز كەسسىپى بولمىغان داھىردە ئەيدىز كىسىلىنى داۋالش توغۇرسىدا بەزى سوزلەرنى قىلغان، ۋە ۋەتەن ئىچى ۋە سىرتىدا بەزى تالاش تارتىشلارنىڭ كىلىپ چىقىشىغا سەۋەپ بولغان. مەن كۇسەنى ئۇزتازنىڭ ئەيدىز كىسىلىنىڭ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تىز يامراپ كىتىشىنىڭ ئالدىنى ئىلىش ئۇچۇن ياخشى نىيەت بىلەن قىلغان بەزى سوزلىرىنى ئىنكار قىلمايمەن، بىراق كۇسەنى ئۇستاز توۋەندىكى بىر نەچچە جەھەتتە ئەغىر خاتالىق ئوتكۇزدى، ھەم ئۇيغۇرلار ئىچىدە بەزى قايمۇقۇشلارنى پەيدا قىلدى، ۋە ئۇيغۇر ئاكادىمىيەسىنىڭ ئوبرازىغا ئىغىر دەخلى يەتكۇزىدىغان ئاقىۋەتنى كەلتۇرپ چىقاردى

كوسەن ئۇستاز  ئىشنىڭ تىگى تەكتىنى بىلمەي تۇرۇپ، ئوز كەسپىدىن بەكلا يىراق بولغان ئەيدىز كىسىلىنى داۋالاش توغۇرسىدا سوز ئىچىپ، ئوزىنىڭ ئازراق كورگەن ۋە ئاڭلىۋالغان ئىشلىرىغا ئاساسەن، ئوز ئۇستازى گەرچە ئەيدىز كىسىلىنى ئۇزۇل كىسىل داۋالايدىغان دورا تاپقان بولسىمۇ، بىراق غەرىپ ئەللىرى بولۇپمۇ ئامىركا ھوكۇمىتى ئوز مەنپەتى ئۇچۇن ئۇ دورىنىڭ بازارغا سىلىنىشىنى چەكلىگەن دەپ تەتۇر تەشۋىقات قىلدى. ئامەركا بىلەن ئەرەپ ئىسلام دوۋلەتلەر ئارىسىدا بەزى زىدىيەلەر ۋە مەنپەت توقۇنۇشلىرى مەۋجۇت، بۇنى ھەممىمىز بىلىمىز، بىراق بۇنى كوزدە تۇتۇپ بىر ئاكادىمىك يىغىندا ئاساسى يوق گەپلەرنى تەشۋىق قىلسا، بۇ ئوزىنىڭ ۋە ئاكادىمىكلەرنىڭ ئەھلاق پەزىلىتىگە تامامەن خىلاپ

كوسەنى ئۇستاز ئوز ھىسياتىغا تايىنىپ، ئىسلام دۇنياسى بىلەن غەرىپ ئارىسىدىكى بەزى زىدىيەتلەرگە ئاساسلىنىپ، ئوزى  تەكىتلىمەكچى  بولغان ئىدىيەنىڭ توغۇرلۇقىنى ئىسپاتلاش ئۇچۇن غەرىپتىكى بارلىق دورا شىركەتلىرىدىكى ئالىملارنى ۋە تەتقىقاتچىلارنى بىراقلا قارىلاپ، پۇل تىپىش ئۇچۇن باشقىلارنىڭ سالامەتلىكى بىلەن كارى يوق،  ھەتتا ئىنسانلارنى كوپرەك  كىسەل بولسا دەيدۇ دەپ، پەن تەخنىكا ئالىملىرىنى ھاقارەت قىلدى

ئەيدىز كىسىلىگە ئۇزۇل كىسىل داۋا تىپىلسا، مەيلى ئۇنى كىم ۋە قايسى دوۋلەتتە تاپسۇن، ئەلۋەتتە ھەمىمىز سويىنىمىز، بۇ بىر ياخشى ئىش، بۇ يەردىكى مەسىلە ئەيدىز كىسىلىگە دورا يوق ئەمەس، ھازىر ئەيدىز كىسىلىنى داۋالاشتا ئىشلىتىۋاتقان دورىلار 30 خىلدىن ئارتۇق بولسىمۇ، بىراق ئەيدىز كىسىلىنى ئۇزۇل كىسىل داۋالاپ ساقايتىدىغان دورا تىخى يوق. ئادەتتە بىر ئادەم ھىۋ بىلەن يۇقۇملانغاندىن كىيىن 5 - 10 يىللىق يوشۇرۇن باسقۇچتىن كىيىن ئاندىن ئەيدىز كىسىلىگە تەرەققى قىلىدۇ، ئاندىن تەخمىنەن 3 - 5 يىلدا ئولۇپ كىتىدۇ. ھىچقانداق داۋالاش ئىلىپ بارمىغانلارمۇ ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملۇنۇپ 10 يىلدىن ئارتۇق ياشىيالايدۇ

ئەيدىز كىسىلىنى ھازىر مەۋجۇت بولىۋاتقان دورىلارنىڭ بىر نەچچە خىلى بىلەن ئۇزلۇكسىز داۋالاش ئىلىپ بىرىش ئارقىلىق، بىمارلارنىڭ ئومۇرىنى ئۇزارتقىلى بولىدۇ. داۋالاش ئارقىلىق قاندىكى ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسىنى توۋەنلەتكى ھەتتە بەزى بىمارلاردا تامامەن يوقاتقىلى بولىدۇ، بىراق داۋالاش توختاپ بىر مەزگىلدىن كىيىن ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى يەنە قايتىپ كىلىدۇ. بۇنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى ئاساسلىقى لىمفا ھۇجەيرىسى ۋە باشقا ئىمىيۇنۇت ھۇجەيلىرى ئىچىدە ياشاپ ۋە ئۇ يەردە كوپەيگەنلىگى ئۇچۇن، قاندىكى ۋىرۇسلار دورا ئارقىلىق ئولتۇرۇلگەن تەقدىردىمۇ، داۋالاش توختاپ بىر مەزگىل ئوتكەندىن كىيىن ئۇ ھۇجەيرەلەر ئىچىدە ساقلىنىپ قالغان ۋە پۇرسەت تىپىپ كوپەيگەن ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى قايتا قانغا كىرىدۇ. يەنى قاندىكى ۋىرۇسنى تازلاپ يوقاتقان بىلەن ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسىنىڭ مەنبەسىنى يوقاتقىلىق بولمىغانلىقى ئۇچۇن، بىز ئادەتتە ئەيدىز كىسىلىگە تىخى ئۇزۇل كىسىل داۋا يوق دەپ قارايمىز. ئەمىلىيەتتە ھازىر ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغانلار داۋالىنىش ئارقىلىق 20 يىلدىن ئارتۇق ئومۇر كورگەنلەر ئاز ئەمەس

مەن كۇسەنى ئۇستاز تىلغا ئالغان ئوزىنىڭ ئۇ ئۇستازى ۋە ئۇنىڭ ياساپ چىققان دورىسى توغۇرسىدا توغۇرا ئۇچۇرغا ئىگە بولۇش ئۇچۇن، ئاز تولا ئىزدەندىم، ۋە خىل كوپ ماتىرياللارنى كورۇپ چىقتىم

كۇسەنى ئۇستاز تىلغا ئالغان ئابدۇل مەجıت زىندانى ئىشلەپ چىقارغان دورا بىر ئوت چوپتىن ياسالغان ئەنەنىۋى دورا بولۇپ، ئەيدىز كىسىلىگە نىسبەتەن بەزى ئۇنىمى بار ئىكەن، ھەم 2006-يىلى پاتەنت ئالغان ئىكەن. يىتەرلىك سانلىق مەلۇمات بولمىغاچقا ئەيدىز كىسىلىنى ئۇزۇل كىسىل ساقايتىمەن دىگەڭە ئىشەنمەيدىغانلار كوپ ئىكەن، بولۇپمۇ خەلقارادىكى ھىچقانداق بىر نوپۇزلۇق ئورگانلارنىڭ جەزمەنلەشتۇرىلىشىگە ئىرىشەلمىگەن ئىكەن. ھۇددى بىزنىڭ تىبابەتچىلىگىمىزدىمۇ نۇرغۇن دورىلار بار، ئۇنى بىز گەرچە تارىختىن بۇيان نۇرغۇن كىسەللىكلەرنى داۋالاشتا ئىشلىتىپ، كوزگە كۆرىنەرلىك ئۈنۈملەرگە ئىرىشىپ كەلگەن بولساقمۇ، بىراق بىزدە ئۇلارغا نىسبەتەن يىتەرلىك سانلىق مەلۇمات بولمىغاچقا، ئۇ دورىلىرىمىز خەلقارادىكى نوپۇزلۇق ئورگانلارنىڭ ئىتىراپ قىلىشىغائا ئىرىشەلمەي، ئىشلىتىلىش ناھايتى چەكلىك داھىردە ساقلىنىپ كەلمەكتە. بىز بۇنى نوقۇل ھالدا باشقىلاردىن كۆرسەك، غەرىپ بىلەن ئىسلام ئارىسىدىكى توقۇنۇشقا، ۋە ياكى ئامىركا ھوكۇمىتى دۇنيانى كونتۇرۇل قىلىشقا ئارتىپ قويساق بولمايدۇ. ئاكادىمىك دىگەن ھىسياتقا ئەمەس، بەلكىمپاكىتقا ۋە سانلىق مەلۇماتقا ئاساسەن سۆزلەش كىرەك. باشقىلار دەۋالغان ۋە ياكى بىرسى كورگەن ئىشلارنىڭ ھەممىسى ئومۇملۇققا ئىگە ھەقىقەت بولىۋەرمەيدۇ. ئۇ ئادەمنىڭ ئۇ دورىسى بىلەن بىر قىسىم بىمارغا داۋالاش ئىلىپ بارغانلىقى راس بولۇشى مۇمكىن، مەن ئۇنى ئىنكار قىلمايمەن، بىراق بۇنىڭدىن ھەرگۈزمۇ ئەيدىز كىسىلىنى ئۇزۇل كىسىل ساقايتىمەن دىگەن يەكۈن چىقمايدۇ. كەم دىگەندە بىرەر ئىككى مىڭ بىمارنى ئىككىگە بولۈپ، يىرىمىنى ئۇ دورا بىلەن، يىرىمىنى باشقا سىلىشتۇرما قاتارىدىكى دورا بىلەن داۋالاش ئىلىپ بىرىپ، ئۇلارنىڭ ئۈنىمىنى يەنى قىسقا ۋە ئۇزۇن مۇددەتلىك ئۈنىمىنى سىلىشتۇرۇپ، تەپسىلە چىقارغان بىر سانلىق مەلۇمات بولمىسا، تاسادىپى ساقىيىپ قالغان بىر نەçچچە بىمار بىلەن پۈتۈنلەي ساقايتىمەن دەپ ھۆكۈم چىقارغىلى بولمايدۇ. ئەلۋەتتە مەن ئامال بولمىغان كىسەللەرگە نىسبەتەن ۋە ياكى باشقا دورىلار بىلەن داۋالىنىش ئىلىپ بىرىۋاتقان بىمارلارغا نىسبەتەن قوشۇمچە قىلىپ ئىشتىشنىڭ زارارى يوق دەپ قارايمەن

ئاخىردا تەكىتلەپ ئوتىدىغىنىم، كۇسەنى ئۇستازنىڭ ئۇستازى ئابدۇل مىجىت زىندانى ئىجاد قىلغان دورا، مەن دەسلەپتە تەكىتلىگىنىمگە ئوخشاش ئوسۇملۇكتىن ياسالغان بىر خىل ئەنەنىۋى دورا بولغاچقا، ھازىر بىز ئىشلىتىۋاتقان غەرىپ دورىلىرى بىلەن پۇتۇنلەي ئوخشىمايدىغان ئىككى ئىقىمدىكى نەرسە، ئۇلار تەڭ مەۋجۇت بولاپ تۇرىدۇ، ھەرگۇزمۇ ئوز ئارا رىقابەت بولالمايدۇ. ئامەركا ۋە غەرىپ دۇنياسىدا نۇرغۇن جوڭيى دورىلار ۋە باشقا ئەللەرنىڭ ئەنەنىۋى دورىلىرى بار. ئۇلارنىڭ تەستىقلىنىپ بازارغا كىرىشى ۋە سىتىلىش رەسمىيەتلىرى ئادەتتىكى غەرىپ دورىلىرىدىن خىلىلا ئاسان. باشقا غەرىپ دورالىرىنىڭ تەستىقلىنىپ بازارغا كىرىش رەسمىيەتلىرى ناھايتى قىيىن، بازارغا كىرگەندىن كىيىنمۇ ئۇلارنى ئىلىش ئۇچۇن رەتسىپ كىتىدۇ، يەنى دوختۇرنىڭ رىتسىپىسىز ئۇ دورىلارنى ھەرگۇز ئاغىلى بولمايدۇ، بىراق بۇ ئوسۇملۇكتىن ياسالغان دورىلار ئادەتتىكى ساقلىقنى ساقلاش بويۇملىرى قاتارىدا، رەتسىپسىز سىتىلىدۇ. بۇ نۇقتىدىن ئەيىتقاندىمۇ كۇسەنى ئۇستاز ئەيتقاندەك ئۇ دورىنىڭ ئامەركا تەرىپىدىن ئوز مەنپەتىنى كوزدە تۇتۇپ باستۇرۋەتكەن دىيىشنىڭ ھىچقاندا ئاساسى يوق.  تۇركىيەدە شۇ دورىنى ياسايدىغان زاۋۇت قۇرۇلۇپ، ئۇ دورا ياسىلىپ بازارغا چۇشكەندىمۇ پەقەت پەقەتلا ساقلىقنى ساقلاش دورىلىرى قاتارىدىكى ئوسۇملۇك دورا بولۇپ بازارغا كىرىشى مۇمكىن

مەمەت ئەمىن دوختۇر

Toluqlima: beziler mining bu izzahatimgha qarita bezi suallarni oturgha qoyuptu. Shu seweptin bu toluqlimini qoshup qoydum.

Men esli bu ishqa nisbeten peqetla oz koz qarashlirimni oturgha qoyup chiqqan, we bu toghursida talash tartish qilish meqsidimu yoq idi. Chunki oxshimighan koz qarashlarning bolushi mukerer bolup, ularni bir ikki eghiz soz bilen talash tartish qilip hel qilish qiyin.

Aldi bilen, men Kuseni ustazning deslepte qilghan sozlirini toluq anglap chiqtim, men Kuseni ustazning esli timisini AIDS bilen munasiwetlik diginim yoq, hem u ustazning oz kessipi boyiche qilghan sozini we uning AIDS kisilining Uyghurlar arisidiki tarqilish ehwali we uning aldini ilish toghursida sozligen sozlirining ehmiyitini inkar qilghinim yoq. Her qandaq ademning oz koz qarashlirini oturgha qoyush erkinligi bar, uninggha qoshulmighuchilarning uninggha qarshi oz pikirlirini oturgha qoyush we rediye birish hoquqi bar. Men peqetla Kuseni ustazning qilghan bezi sozlirini toghura emes dep qarighinim uchun oz koz qarashlirimni oturgha qoyup ottum, huddi sizmu oz koz qarashliringizni oturgha qoyup otkenge oxshash. Men oturgha qoyghan koz qarashlirim peqetla Kuseni ustazning shu 6-7 minutluq nutiqida oturgha qoyghan bezi sozlirige qaritilghan.
Elwette men siyasetchi emes, men bir tibbi tetqiqatchi. Kusen ustaz sozide yalghuz siyasetchilerni emes belki del manga oxshash tibbi tetqiqatchilarnimu haqaret qilip, “dora tetqiqatchilarni pul tipish uchun bashqilarning salametliki bilen kari yoq, hetta insanlarni koprek kisel bolsa deydudigini uchun, men uningha qarshi oz pikirimni oturgha qoydum. Men Amerkini aqlighinim yoq.

Qalghanliri koz qarashtiki periqler bolup, meyli men nime dep qaray, bashqilar nime dep qarisun we yaki Kusen ustaz nime dep qarisun, ker kimning oz koz qarishini ipadilesh we oz pikrini saqlap qilish hoquqi bar.  Xalsingiz sizmu oz pikiringizni saqlap qiling, menmu oz pikrimni saqlap qalay. Kimning toghura kimning xata ikenligini ispatlighuchi emiliyet. Eger kunlerning biride Kuseni ustazning sozliri toghura bolup chiqsa, elwette men u ustazdin epu sorashqa teyyarmmen.

Men Kusen ustazni ezeldin korup baqmighan, hem uning nutiqini bundin burun esla anglap baqmighan. Mining Kusen ustazni tonushum shu 6-7 minutluq sin filimidin bashlandi. Men gerche kiyin u ustazning bashtiki nutuqini toluq anglap chiqqan bolsammu biraq mining Kusen ustazgha bolghan bezi qarishimgha  Kusen ustazning shu 6-7 minutluq sin filimidiki bezi sozlirining selbi tesiri yoq dep eytalmaymen

Mining qarishimda ilimning chiki, chigirsi we millet teweligi yoq. Men bilmeydighan nersini bilidighan herqandaq ademge we uning bilimige men hormet qilimen. Mining qarishimche biz peqetla oxshimighan qarash we pikirler arqiliq oz bilimlirimizni yenimu ilgirligen halda mukemmelleshtureleymiz. Oxshimighan pikirler bizni oxshimighan nuqti-nezerni chiqish qilip oylashqa we tepekkur qilishqa undeydu. Men Kusen ustazning dinni jehette yitishken bir zat ikenlikige, we xelqimiz qelbidiki ornigha hichqandaq nuqsan kelturgum yoq. Kusen ustaz meyli qandaq adem bolsun, we konglide qandaq oylighan bolsun, men u ustazni shu 6-7 minutluq sozide oz ehlaqigha yatmaydighan bezi geplerni qildi dep qarap, uninggha oz bilginim dahirside izzahat birip ottum.  

Men dep otkendek, oxshimighan kishilerning pikiride oxshimasliq bolush, bolupmu oxshimighan arqa korunushtiki kishiler arisida pikir ixtilapi bolush muqerer. Pikir we koz qarashtiki ixtilapni hel qilishning birdin bir yoli semimiyetlik bilen oz ara pikir alamshturush we oz ara chushenche peyda qilish. Kishiler arisida semiyetlik, oz ara chushenche we oz ara hormet qilish bolghanda andin pikir ixtilapini eng yuquri derijide towenletkili bolidu. Bu jehette purset bolsa men Kusen ustaz bilen biwaste pikir alamshturushqa teyyar.