https://www.youtube.com/watch?v=CTX02FcHYFM&t=911s
Memet Emin
2019 - yili 12 - ayning
bashlirida, we yaki bezilerning qarishiche uningdin burun, Wuhan sheheride tipik
bolmighan öpke yallughi tarqashqa bashlighan bolup, doxturlar deslepte uni SARS
oxshash kisel bolishi mümkin dep guman qilghan. Kiyin u kiselning burun körülüp
baqmighan bir xil kisellik ikenlikini periq etken, likin waxtida xelqni
xewerdar qilmighan. U kisel toghursida ijtimayi taratqularda agahlandurush bergen
8 doxturni, saqchilar torda yalghan uchur tarqatqan dep qolgha alghan. 2019 -
yili 12 - ayning axirgha barghanda, ehwal ighirliship, 12 -
ayning 31 - küni, Xitay hökümiti bu kiselni Dunya Sehiye Teshkilatigha
uqturushqa mejburi bolghan. Shuning bilen bir waqitta u tipik bolmighan öpke yallughining korona
virusi ailisige tewe bolghan yingi bir virusning keltürüp chiqarghanliqini
bayqap, 2020 - yili 1- ayning 7 - küni u virusqa "2019 nCoV" yeni "2019 yingi
korona virusi" we yaki "2019 yingi
tajisiman virusi" dep nam bergen.
2020 - yili 2 - ayning 11 - küni, Dunya Sehiye Teshkilati u virusning ismini "SARS-Cov-2" yeni "SARS korona virusi 2", u keltürüp chiqarghan Wuhan öpke yallughining ismini "COVID 19", yeni "korona virusi kisili 19" dep özgertken. Dunya Sehiye Teshkilati gerche u isim özgertishni kisel isimlirini ölchemleshtürüsh we kisel isimlirigha joghrapiyelik yer ismi ishletmeslik sewebidin dep chüshendürgen bolsimu, biraq ötkichiler Dunya Sehiye Teshkilatining bu qilmishini Xitaygha qilghan xoshametlik dep qarashqan. Chünki hemmimiz bilgendek 2012 - yili Otura Sheriqte tarqighan "MERS" yeni "Otura Sheriq Nepes Yoli Kisili" digen kisellik ismidimu joghrapiyelik yer nami bolup, u isim hazirgha qeder qollinilip kelmekte iken.
2020 - yili 2 - ayning 11 - küni, Dunya Sehiye Teshkilati u virusning ismini "SARS-Cov-2" yeni "SARS korona virusi 2", u keltürüp chiqarghan Wuhan öpke yallughining ismini "COVID 19", yeni "korona virusi kisili 19" dep özgertken. Dunya Sehiye Teshkilati gerche u isim özgertishni kisel isimlirini ölchemleshtürüsh we kisel isimlirigha joghrapiyelik yer ismi ishletmeslik sewebidin dep chüshendürgen bolsimu, biraq ötkichiler Dunya Sehiye Teshkilatining bu qilmishini Xitaygha qilghan xoshametlik dep qarashqan. Chünki hemmimiz bilgendek 2012 - yili Otura Sheriqte tarqighan "MERS" yeni "Otura Sheriq Nepes Yoli Kisili" digen kisellik ismidimu joghrapiyelik yer nami bolup, u isim hazirgha qeder qollinilip kelmekte iken.
Yingi bayqalghan bu korona
virusining taq zenjirlik RNA virusi
ikenliki, uning 30 minggha yiqin asas jupi (base pair) din teshkil
tapqanliqi, u virusning haywanlardin bolupmu sheperengdin [1] kelgenlikining ihtimaliqining nahayti zor ikenliki, uning gin alahidilikide 2015 – yili we 2017 – yili, “Rhinolophus sinicus “ dep atalghan
sheperengdin ayrip chiqqan SARS qa oxshaydighan shepereng virusi bilen 80% [2], [3], “Rhinolophus affinis” dep atalghan yene bir xil sheperengdin ayrip
chiqqan "RaTG13" virusi bilen
96% [4], [5] oxshashliqi melum. Biraq insanlarning u virusqa bolghan tonushi
nahayti cheklik bolup, bilmeydighan nersiler yenila nahayti köp.
Ying korona virusining gin ret tertiwi
Full-genome evolutionary analysis of the novel corona virus (2019-nCoV)
Yingi korona virusining toluq gin qurulmisi üchün yuqarqi ulanmini bising
Full-genome evolutionary analysis of the novel corona virus (2019-nCoV)
Yingi korona virusining toluq gin qurulmisi üchün yuqarqi ulanmini bising
Bu yingi korona virusi,
aldinqi ikki qitimda insanlar arisda éghir kisel peyda qilghan SARS we MERS
virusigha oxshash haywanlarda mewjut bolghan virus bolup, u virus insanlargha
deslepte Wuhandiki bir dingiz mesulatlirini satidighan bazarda sitilghan
sheperengdin, undin yikin yilandin yuqqan dep qarighan bolsimu, biraq kiyin bayqalghan
bezi bimarlarning u dingiz mesulatlirini satidighan bazar bilen hichqandaq
alaqisi yoqliqini, u virusning belki bashqa bir yollar arqiliq ademge
yuqqanliqini periz qilishqan. Undaqta eger u virus u dingiz mesulatliri
satidighan bazardin tarqalmighan bolsa zadi nedin tarqaldi? Bu virus haywan
virusi iken, undaqta nimishqa burun insanlargha yuqmay emdi insanlargha yuqup kisel
peyda qilidi? Ejiba yiqinda u virusning gin alahidilikide birer özgürüsh boldimu? U özgürüsh tebbi
yüz bergenmu yaki bashqilar teripidin sun’i peyda qilin’ghanmu? 2020 - yili 1 - ayning 23 - küni Xitay hökümiti bir
tereptin u virus bilen yuqumlan’ghanlarning sanini 570 etirapida dep turup, yene bir tereptinnime üchün 11 miliyun nopusi bar Wuhan sheherini taqash qararigha kilidu? Xitay
hökümiti shunche qiyin ehwalgha qilipmu, nime üchün Amirka mutixesislirining
yardimini arqa arqidin ret qilidu? Xitay hökümitining bir nersilerni yoshurghandek qilip, shunche endishe qilishining
sewebi zadi nime? Bu soallargha qanaetlik jawap tapalmighan nurghun kishiler, u
virusning Wuhandiki P4 tejirbexanisidin
tarqalghanliq ihtimaliqini oturgha qoymaqta. Bu qarashtikiler ichide, eng
nopuzluq kishi Amirka kingesh palatasiye ezasi Tom Cotton bolup, uning bu
jehettiki köz qarishi dunyada alahide tesir qozghimaqta.
Dunyada nurghun chong döletlerde
mexsus virus we baktiryelerni tejirbe qilidighan terjirbexana we tetqitqat
orunliri bolup, ular haywan we her xil janliqlar bedinidin her xil virus we
bakteiryelerni ayrip chiqip, ularni tejirbexanida biqip, yitildürüp, ularning
köpiyish alahidiilikini, xarektirini, gin alahidilikini, qurulmisini we kisel
peyda qilish ehwalini tetqiq qilidu, waksina ishlep chiqiridu. Hazir
mutixesislerning mölcherlishiche dunyada 100 miliyun xildin artuq virus [6] bolup,
mushu xildiki terjirbexana, tetqitqat orunliri we mikro organizim alimlirining
tirishchanliqi we izdinishi netijiside, insanlar hazirgha qeder 5000 xildek
virusni tonup yetken. Insanlar tonup yetmigen viruslar tixi nahayti köp
bolghachqa, tetqitqatchilar her xil mexsette yingi viruslar toghursida üzlüksiz
izdinish we tetqitqatlar ilip baridu. Hetta biologiyelik urush üchün teyyarliq
qilishimu mümkin. Wuhandiki P4 tejirbexanisi ene shundaq virus we baktirye tetqiq
qilidighan tejirbexanilarning biri.
Wuhandiki P4 tejirbexanisi Wuhan Virus Tetqitqat Merkizi merkizi (中国科学院武汉病毒研究所) de bolup, bu merkez 1956 qurulghan we 2015 - yili P4 derijisige kötürülgen.Bu tejırbexana Xitaydiki birdin bir P4 derijilik tejirbexana.
https://en.wikipedia.org/wiki/Wuhan_Institute_of_Virology
Wuhandiki P4 tejirbexanisi Wuhan Virus Tetqitqat Merkizi merkizi (中国科学院武汉病毒研究所) de bolup, bu merkez 1956 qurulghan we 2015 - yili P4 derijisige kötürülgen.Bu tejırbexana Xitaydiki birdin bir P4 derijilik tejirbexana.
https://en.wikipedia.org/wiki/Wuhan_Institute_of_Virology
Wuhande u kisel tarqalghan
deslepki mezgildin bashlap, u kiselning
u yingi virus peyda qilghanliqini bilgen’ge qeder, Xitay hokumitining
uchurlarni chekleshke urunishi, bolupmu u virus bilen yuqumlan’ghanlar künsayin
köpiyip, kisellik ehwali konturuldin chiqqandin bügünki künlerdimu, Xitay
hökümitining Amirka mutixesislirining Wuhen’ge birip, bu virus toghursida
birlikte izdinish ilip birish teliwini ret qilishi, u virusning menbesi dep
qaralghan u dingiz mesulatliri baziridin 32 kilomitir yiraqliqqa jaylashqan
Wuhan P4 tejirbexanisi, gerche virus tetqitqati jehette Xitaydiki eng nopuzluq
tejirbexana bolsimu, biraq hazirgha qeder bu heqte hichqandaq awaz chiqarmasliqi,
insanlarda heqiqeten bu kiselning menbesi toghursida nurghunlighan gumanlarni
qozghimaqta. U gumanlar ichide eng küchlük tesir qozghawatqini u virusning tebii özgürüsh peyda qilghan virus bolmastin, belki sun'i özgertish kirgüzülgen yeni uning biriktürülgen virus [7] [8] ikenliki bolup, beziler uningda Amirkining qoli bar dep qarisa, köp sanda ademler u virusning Wuhandiki P4 tejirbexanidin tasadipi tarqap ketkenlikini oturgha qoyushmaqta. Yene beziler tiximu konkirit qilip, P4 tejirbexanisida tejirbe qilghan haywanlarni muapiq bir terep qilmay, ularni ghösh qatarida bazarda satqanliq sewebidin, u virus tarqap ketken dep qarimaqta.
Guman qanche köp bolghansi,
endishe shunche chong bolidu. Netijide 2020 – yili 1 – ayning 30 – küni Dunya
Sehiye Teshkilatning pütün dunya miqyasida "sehiye jiddi haliti" ilan qilishi
bilen, Amirka bashliq nurghun döletler Wuhandin öz puxralirini yandurup chiqish qararigha keldi. Hazir gerche u virusning choqum P4 tejirbexanidin tarqalghanliqigha ait iniq delil ispat bolmisimu, biraq yuqarqidek gumanliq amillar tüpeylidin, biz u virusning Wuhandiki P4 tejirbexanidin
chiqqanliqining ihtimalini hergüz yoq diyelmeymiz; belkim yiqin kelgüside nurghun ishlar
oturgha chiqishi, we bu virus toghursida bilinmigen nurghun mesililer bilinishi mümkin.
Paydilinish matiryalliri
[1] Emerging novel Coronavirus (2019-nCoV) - Current scenario, evolutionary perspective based on genome analysis and recent developments.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/32036774
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/32036774
[2] Phylogeny of SARS-like betacoronaviruses including novel coronavirus (nCoV)
[3] The 2019‐new coronavirus epidemic: Evidence for virus evolution
[4] A pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin
[5] Bat coronavirus isolate RaTG13, complete genome
[6] How many viruses on Earth?
http://www.virology.ws/2013/09/06/how-many-viruses-on-earth/
[7] 中美科学家5年前曾提取并制造了类SARS新冠病毒，还预示了巨大社会风险 | 钛媒体科普
https://www.tmtpost.com/4240712.html[7] 中美科学家5年前曾提取并制造了类SARS新冠病毒，还预示了巨大社会风险 | 钛媒体科普
[8] A SARS-like cluster of circulating bat coronaviruses shows potential for human emergence
https://www.nature.com/articles/nm.3985#author-information
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26552008
2020 - yili 2 - ayning 11 - kuni
