Yuqumluq zukam virusi we yuqumluq zukam

 Yuqumluq zukam virusi we yuqumluq zukam

Memet Emin

Yuqumluq zukam virusi (influenza virus) yuqumluq zukam (influenza, flue) ni kelturup chiqarghuchi virus. Yuqumluq zukam asasliqi insanlar arisida tarqilip qalmastin, yene at, chochqa, it we qushlar (toxa, kepter) arisidimu kop uchuraydu.  

Yuqumluq zukam virusi bir xil RNA virusi bolup,  A, B, C, D, Isavirus, Thogotovirus, Quanranjavirus qatarliq 7 xil turdiki yuqumluq zukam virusni oz ichige alidu.

A tipitiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda, chochqa, at, shepereng we uchar qushlarda bolidu.

B tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda bolidu.

C tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda, chochqida we itta bolidu.

D tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi kala we chochqida bolidu.

Isavirus yuqumluq zukam virusi: asasliqi salmon biliqida bolidu.

Thogotovirus yuqumluq zukam virusi: pasha we insanlarni oz ichige alghan sut emguchi haywanlarda bolidu.

A tipliq yuqumluq zukam virusi terkiwidiki H1 din H18 we N1 din N11 ghiche bolghan antigin'ge asasen her xil oxshimighan turlerge ayrilidu. Ularning ichide towendikiliri tarixta qushlar we insanlar arisida tarqap insanlargha ighir tehdit ilip kelgen.

H1N1 yuqumluq zukam virusi: 1918 yilda tarqalghan Ispaniye yuqumluq zukimini peyda qilghan bolup, putun dunyada 500 miliyun ademning yuqumlinishini we 50 - 100 miliyun ademning olishini kelturup chiqarghan. 2009 - yilida tarqalghan chochqa zukimini kelturup chiqarghan.

H2N2 yuqumluq zukam virusi: 1957 - yili tarqalghan Asiya zukimini kelturup chiqarghan, we Amirkining ozide 69800 ademning olishini kelturup chiqarghan;

H3N2 yuqumluq zukam virusi: 1968 - yili tarqighan Xongkong (Shanggang) zukimini kelturup chiqarghan, we 500000 Xongkongluq yuqumlan'ghan. Amirkining ozide 33800 ademning olishini kelturup chiqarghan.

H5N1 yuqumluq zukam virusi: 2004 - yilliq qush zukimini kelturup chiqarghan, we 60 etirapidiki dowletke ighir tesir yetkuzgen.

H7N7 yuqumluq zukam virus: 2003 - yildin hazirgha qeder ozshimighan dowletlerde oxshimighan derijide tarqap kelmekte.

H1N2 yuqumluq zukam virusi: 1988 - yili Jonggodin bashlinip hazirgha qeder dunyaning oxshimighan jaylirida oxshimighan derijide tarqap kelmekte.

H9N2 yuqumluq zukam virusi: asasliqi Jonggodiki toxularda mewjut bolup, 2009 - yili Xongkongda kichik balilarda kisel peyda qilghan, we undin kiyin tarqaq halda korulup kelmekte.

H7N2 yuqumluq zukam virusi: 2002 - yili Amirkining virginiya shitatida tarqalghan bolup,  beziler 1918, 1957 we 1968 - yilliri tarqighan yuqumluq zukamnimu mushu xildiki virus kelturup chiqarghan bolushi mumkin dep qarimaqta.

H7N3 yuqumluq zukam virusi: 1963 - yili tunji bolup En'giliyede bayqalghan bolup,  uningdin kiyin Yawropa we shimali Amirkida oxshimighan derijide tarqap kelgen.

H10N7 yuqumluq zukam virusi: 2004 - yili tunji bolup Misirda insanlarda kisel peyda qilghanliq bayqalghan.

H7N9 yuqumluq zukam virusi: 2013 - yildin bashlap asasliqi Jonggoda tarqap kelmekte.
http://fortune.com/2017/03/03/bird-flu-china/

Qush yuqumluq zukimi toghursida

Qush yuqumluq zukami diginimiz oy we yawa qushlarning A tiptiki bir xil yuqumluq zukam virusi bilen yuqumlinishi tupeylidin kilip chiqqan ighir tiptiki nepes yolliri kisellikler toplimini korsitidighan bolup, bu kisel adette toxu wabasi depmu atilidu. Hazir bu kisellik putun dunyadiki nurghun dowletlerde tarqap, oy qushi baqquchilargha ighir derijide ziyan salmaqta.

Qush yuqumluq zukimini peyda qilghuchi virus bezi qushlarning uchiyide mewjut bolidighan bolup, adette kisel peyda qilmaydu. Bu xil virus issiqliq we quyash nurigha sezgur bolup, 55 silsiye giradusluq issiqliqta bir saet,  60 silsiye giradusluq issiqliqta aran 10 minut yashiyalaydu. Bu xil virus qurghaq chang tozang ichide 2 hepte, 4 silsiye giradusluq sharahitta bir nechche hepte, tonglatqan gosh terkiwide 10 aydin artuq yashiyalaydu.

Qushi yuqumluq zukimini peyda qilghuchi virus adette her  xil oy we yawa qushlargha yuqidighan bolup, oy qushliri ichide toxa, odek we ghazlar bu xil virus bilen yuqumlinidighan asaliq oy qushliri hisaplinidu. Bu xil virus adette nepes yolliri, hezim qilish yolliri, zexme bar tire, koz perdisi arqiliq yuqudu. Bu xil virus qushlarning teriti, eghiz we beden suyuqliqi arqiliq etiraptiki muhitqa tarqaydu. Yawa qushlarning bir jaydin bir jaygha uchushimu, bu kisellikning tarqishida melum rol oynaydu.

Oy qushliri bu virus bilen yuqumlanghandin kiyin, aldi bilen bir nechche saettin bir nechche kunluk yushurun mezgilni bashtin otkuzidu.

Kisel bolghan waxti sel uzun bolghan qushlarda bir nerse yimeslik, ajizlap kitish, herket qilmasliq, tuk peyliri boshap kitish yaki chushup kitish, bash qismi ishship qilish, kozi qizzirip qilish, burnidin su iqish, bishini lingshitish, nepes qiyin bolushtek alametler bolidu. Bezi qushlarda ichi surulush, bedini yighilip qilish, palaj bolup qilishtek alametler bolidu. Adette kisel waxti 1, 2 kun bolup, olup kitish nisbiti 50%~100% etirapida bolidu.

Bu xil kiselge giriptar bolghan qushlarning hazirgha qeder unumluk dawasi yoq bolup, bu kiselning aldini ilish bekla muhim. Bu kisellikning aldini ilishta asaliqi kisel tarqighan rayunlarni qattiq konturul qilip, bashqa rayunlardin putunley ayriwitish, muhit tazlighigha alahide ehmiyet birish, su menbesining tazlighini yaxshi konturul qilish kirek. Qushlarning tuklirige we beden suyuqliqigha uchurshushtin saqlinish kirek. Kisel tarqighan rayunlarda qush goshlirini istimal qilishta alahide diqet qilish kirek, eger qush ghoshlirini istimal qilish zorur bolghanda, amal bar toluq pushurup istimal qilish kirek.