Rohi we nirwa kisel

Rohi kisel bilen nirwa kisel we ular arisidiki periq

Memet Emin

Rohi kisellik (psychological disorder, psychiatric disorder, mentaldisorder, mental illness) diginimizde asasliqi insanlarning oylash, tepekkur qilish, söz herket we keypiyat qatarliq rohi dunyasining normalliqini yoqatqanliqini közde tutidu. U bezide pisxikiliq kisel depmu atilidu.

Rohi kiselliklerge adette shu insanning söz herkiti, tepekuri, rohi keypiyati we qilmishigha asasen diyagunuz qoyilidu. Alahida fizikiliq tekshürüsh we bashqa munasiwetlik tekshurushliri ilip birilmaydu we yaki ilip birilghandimu alahide normalsizliq bayqighili bolmaydu.

Rohi kisellikke giriptar bolghan bimarlarning peqetla rohi dunyasida binormalliq bolup, ularning minge, yulun we nirwilirida alahide zexme we yaki tosalgha bolmaydu. Hetta qatnash weqesi we yaki bashqa ushtumtut yüz bergen weqeler tüpeylidin kilip chiqqan rohi kiselliklerde, fizikiliq zexme toluq saqayghandin kiyinmu u seweptin peyda bolghan rohi kisellik dawamliq mewjut bolup turishi mümkin.

Köp uchuraydighan rohi kisellikler:

Anxiety Disorders

Bipolar Disorder

Major Depressive Episode

Hypomanic Episode

Manic Episode

Mixed Specifier 

Depression

Eating Disorders

Generalized Anxiety Disorder

Obsessive-Compulsive Disorder

Opioid Use Disorder Symptoms

Panic Disorder

Postpartum Depression

Posttraumatic Stress Disorder 

Schizophrenia

Schizophrenia Education Guide

Seasonal Affective Disorder

Social Anxiety Phobia

Rohi kisellikler peyda qilidighan sewep we amillar: irsi we tughma amillar, ushtumtut yüz bergen her xil qaza, uzun muddet dawalashqan rohi azap, rohi bisim, adaletsizlik, kemsitilish, gumanxorluq, rohi keypiyattiki igiz peslik we muqimsizliq, ümüdsizlik, chüshkünlük, endishe, wehime, qorqunj, etiraptiki muhit we ijtimayi jemiyetke bolghan passip qarashlar;

Insanlarning pisxikisida yüz bergen pisxikiliq özgürüsh we pisxikiliq mesililer waxtida bir terep qilinmisa, we üzlüksiz ighirliship barsa, axirda rohi kisellike tereqqi qilip baridu.

Nirwa kisellik (neurological disorder, neurologica diseases) diginimizde insanlarning minge, yulun we nirwa sistimisida peyda bolghan zexme we tosalghular sewebidin kilip chiqqan fizikiliq we fonkisiye jehettiki kiselliklerni körsitidu.

Nirwa kiselliklirige bimarning kisellik tarxi, kisellik alametliri, fizikiliq we bashqa munasiwetlik tekshurushler netijisini birleshturup diyagunuz qoyilidu.

Nirwa kiselliklerge giriptar bolghan bimarlarning fizikiliq iqtidari tosalghugha uchuraydu, biraq ularning rohi dunyasi tosalghugha uchurmaydu, yaki ularda peyda bolghan tepekkür qilish, oylash jehettiki bezi tosalghular fizikiliq we fonkisiye jehettiki zexme tüpeylidin kilip chiqqan bolup, eger shu mewjut bolghan fizikiliq we fonkisyelik zexmiler saqaysa, u tepekkür we oylash iqtidarida yüz bergen tosalghularmu shuningha egiship saqiyip kitidu.

Köp uchuraydighan nirwa kisellikliri: Alzaymir kisili, Parkinson kisili, minge paliji, yulun paliji, tutqaqliq kisellik, minge perde yallughi, kichik menge yaki minge yigdep qilish, minge suluq ishshiqi, minge ösmisi;

Nirwa kisekliklirini peyda qilidighan sewep we amillar: irsi we tughma amillar, her xil qazadin kilip chiqqan minge, yulun we nirwa zexmisi, minge, yulun we nirwigha qan we oksigin yitishmeslik sewebidin kilip chiqqan zexme, minge, yulun we nirwilarning her xil zeherler bilen zeherlinishi sewibidin kilip chiqqan zexme, minge, yulun we nirwilarning yigdep qilishi we chikinishi, ösme;

Yuquri qan bisimi

Yuquri qan bisimi

Memet Emin

         
Qan bisimi （血压, blood pressure）diginimiz yürekning soqushi arqiliq yürektin chiqip, qan tomurda iqiwatqan qanning qan tomur timigha chüshürgen bisimidin ibaret.

Qan bisimi adette bir jup san bilen ipadilinidighan bolup, biri yürek siqilghan waqittiki qanning qan tomurgha keltürgen bisimi bolup, bu yuquri bisimi yaki yürek siqilghandiki bisim (收缩压, sistolic pressure) hisaplinidu, normalda 90 din 120 mmHg (millimitir simap, bir xil bisim birliki)  ariliqida bolidu; yene biri bolsa yürek kengeygendiki qanning qan tomur timigha chüshürgen bisimi bolup, bu töwen bisim yaki yurek kengeygendiki bisim (舒张压, diastolic pressure) hisaplinidu; normalda 60 din 80 mmHg ariliqida bolidu.

Normal qan bisimi 90/60 mmHg bilen 120/80 mmHg ariliqida bolidu.

Eger qan bisimi 140/90 mmHg we uningdin yuquri bolsa yuquri qan bisimi （高血压, hypertension）hisaplinidu. Eger qan bisimi 120/80 mmHg bilen 140/ 90 mmHg ariliqda bolsa, yuquri qan bisimining chigirisida bolghan hisaplinidu. Eger qan bisimi yuquri qan bisimining chigirsida bolghan bolsa, yashning chongiyishigha egiship yuquri qan bisimigha tereqqi qilishning ihtimalliqi yuqurlap mangidu.

 

Yuquri qan bisim peyda bolushning sewepliri

Yuquri qan bisimi töwendikidek ikki xil bolup, ularning peyda bolush sewebi oxshash bolmaydu.

Eger qan bisimining yuquri bolushini keltürüp chiqarghan sewep iniq bolmisa, we yaki qan bisimi yuquri bolushtin bashqa hichqandaq bashqa normalsizliq bolmisa, biz bu xildiki yuquri qan bisimini birlemchi yuquri qan bisimi (原发性高血压) dep ataymiz.

Eger yuquri qan bisimi bashqa kisellik we ehwallar sewebidin kilip chiqqan bolsa, bu xildiki yuquri qan bisimini ikkilemchi yuquri qan bisimi yaki egeshme yuquri qan bisimi (继发性高血压) dep ataymiz.

Ikkilemchi yuquri qan bisimi bilen munasiwetlik ehwallar

1.   Uxlawatqanda nepisi toxtap qilish

2.   Asta xaraktirlik börek kisili

3.   Börek üsti bizidiki normalsizliq

4.   Ighir ayaq (hamildar) bolush

5.   Bezi dorilarning ekis tesiri tupeylidin

6.   Qan tomurning tariwilishi bolupmu börek qizil qan tomurining tariwilishi

7.   Qalqansiman bizi yandash bizining iqtidari iship ketkende

Yuquri qan bisimini peyda qilidighan we qan bisimigha tesir körsitidighan amillar

Yashning chongiyishigha egiship qan bisimi yuqurlap mangidu, buning asasliq sewebi yashning chongiyishigha egiship qan tomur timi qitiship, uning ilastikiliq töwenligenligi sewebidindur.

Yuquri qan bisimining kilip chiqishida muhim rol oynaydighan amillar:

1.     Irsi amillar, yeni ahiliside yuquri qan bisimigha giriptar bolghanlar;

2.     Simizlik, yeni beden ighirliqi normaldin iship ketkenler;

3.     Herket qilmasliq, uzun muddet herket qilamaydighan, beden chiniqturushqa akitip qatnashmaydighanlar

4.     Tamaka, yeni uzun muddet tamaka chikidighanlar

5.     Tuz (natiri), yeni tuzni köp istimal qilidighanlar, yaki bedende natiri köp bolghanlar; bedende natiri iship ketkende bedendiki su iship kitidu;

6.     Kali, yeni kündülük yimikide kali kem bolghanlar; kalining kem bolushi bedendiki natirining iship kitishini keltürüp chiqirdu;

7.     Vitamin D, yeni yimeklikte vitamin D kem bolghanlar

8.     Haraq, yeni uzun muddet köp miqdarda haraq ichkenler

9.     Rohi keypiyat; asan jiddilish, turmush we xizmet bisimi köp bolghanlar

10. Qandiki may we kolestirol madisi yuquri bolghanlar;

11. Gösh we mayliq yimekliklerni köp istimal qilidighanlar

12. Diyabit (shiker siyish) kisilige giriptar bolghanlar;

13. Asta xarektirlik börek kisili barlar

Yuquri qan bisimining kisellik alametliri

Qan bisimning yuqurlash jeryani uzun muddetlik asta xarektirlik bir jeryan bolghachqa, köpünche kishilerde hichqandaq kisellik almet bolmaydu.

Shu seweptin yuquri qan bisimigha giriptar bolghan köpünche kishiler özining yuquri qan bisimigha giriptar bolghanni bilmeydu, peqetla saghlamliq tekshürgende tasadipi bayqaydu.

Ighir derijidiki yuquri qan bisimigha giriptar bolghan kishilerde, yaki keypiyatning özgürüshi qatarliq bezi sewebler tüpeylidin qan bisimi ushtumtut yuqurlap ketkende, bash qattiq aghrish, yandurush, qusush, bash qiyish, közi torlushush, nepes qisilish, burni qanash qatarliq alametler bolidu.

Yuquri qan bisimigha giriptar bolghanda kilip chiqidighan aqiwetler

Adem yuquri qan bisimigha giriptar bolghanda we ünümlük konturul qilmighanda töwendiki yaman aqiwetler kilip chiqidu:

1.   Minge qan tomur kisili, sekte (中风, Stroke)

2.   Yürek tiqilmisi (heart attach)

3.   Yürek zeyipligi (heart failure)

4.   Qizil qan tomur ösmisi, we qizil qan tomur asan yirilip kitishi mumkin

5.   Börek kisili, yeni asta xaraktirlik borek kisilini kelturup chiqirishi mumkin.

6.   Köz ajizliq we qarghu bolup qilish

7.   Diyabit kisili

8.   Iside saqlash we ügünüsh qabiliti töwenlep kitish;

Yuquri qan bisimining aldini ilish

Qan bisimining yuqurlap kitishning aldini ilishta töwendikilerge diqet qilish kirek

1.   Saghlam yimekliklerni istimal qilish, talaliq terkiwi köp yimekliklerni istimal qilish; mayliq yimekliklerni istimal qilishni konturul qilish;

2.   Akitip herket qilish we beden chiniqturush;

3.   Eger tamaka chikidighanlar bolsa, tamakini tashlash;

4.   Köp haraq ichmeslik, yaki haraq ichmeslik;

5.   Yimek ichmek terkiwidiki tuz miqdarini azaytish, yeni kündülük istimal qilidighan tuzning  midarini 6 giramning töweynide konturul qilish.

6.   Beden ighirliqini muhapiq konturul qilish, eger simiz bolsa oruqlash;

7.   Qandiki kolesturulni towenlitish;

8.   Jiddilishish we dawamliq endishe qilishtin saqlinish, keypiyatni tengshep, artuqche achchiqlinishtin saqlinish;

Yuquri qan bisimini dawalash

Yuquri qan bisimini dawalashning meqsiti qan bisimini töwenlitip yuquri qan bisimi keltürüp chiqiridighan egeshme kiselliklerdin saqlinishtin ibaret.

Eger qan bisimi "yuquri qan bisimi" ning chigirsida bolsa, turmush adetini özgertish ariqiliq, qan bisimining dawamliq yuqurlap birishidin saqlan’ghili we uni normal dahirge konturul qilghili bolidu.

Eger turmush aditini özgertish arqiliq qan bisimini yaxshi konturul qilghanda, qan bisim dorilirini ishlitishning hajiti yoq.

Eger turmush adetlirini özgertish arqiliq qan bisimi yaxshi konturul bolmisa, qan bisimini töwenlitidighan dorilarni ishlitish arqiliq yuquri qan bisimini töwenlitip normal dahirde konturul qilishqa toghura kilidu.

Qan bisimi töwenlitidighan dorilar arqiliq qan bisimini normal dahirge chüshürgendin kiyin qan bisimi dorisining miqdarini muhapiq tengsheshke bolidu, biraq eng yaxshisi doxturdin sorimay xalighanche toxtatmasliq kirek.

Eger qan bisimim normalgha chüshti, hichqandaq kisel alamitim yoqqu dep qan bisimi dorisini xalighanche toxtatqanda qan bisimi ushtumtut örlep kitip, mingige qan chüshüshtek bezi ighir aqiwetlerni keltürüp chiqirshi mümkin.

Eger yuquri qan bisimi ikkilemchi yuquri qan bisimi bolsa, yeni yuquri qan bisimi bashqa kisellikler tüpeylidin kilip chiqqan bolsa, eng yaxshisi u kisellerni birge dawalitish kirek.

Eger yuquri qan bisimi ighir ayaq bolush sewebidin kilip chiqqan bolsa, yenggigendin kiyin qan bisimi normalgha chüshidu. Eger normalgha chüshmise u chaghda yuquri qan bisimigha oxshash muhamile qilishqa toghura kilidu.

Qoshumche: qan bisimini konturul qilishta ishlitilidighan dorilar turi we bir qisim köp ishlitilidighan dorilar

1.  Diuretics (利尿药)

2.  Angiotensin-converting enzyme (ACE) inhibitors (血管紧张素转化酶抑制剂‎):  captopril, enalapril (Vasotec), lisinopril (Prinivil, Zestril),  ramipril (Altace), benazepril;

3.  Angiotensin II receptor blockers (血管紧张素II受体拮抗剂): losartan (Cozaar), candesartan (Atacand) and valsartan (Diovan).

4.  Beta blockers (Β阻滞药‎): metoprolol (Lopressor, Toprol XL), nadolol (Corgard) and atenolol (Tenormin).

5.  Calcium channel blockers (钙通道阻滞药‎): amlodipine (Norvasc), diltiazem (Cardizem, Dilacor XR) and nifedipine (Adalat CC, Procardia).

Renin inhibitors (肾素抑制剂): Aliskiren (Tekturna)

قان تومۇر ئۆسمىسى

قان تومۇر ئۆسمىسى

مەمەت ئىمىن

قان تومۇر ئۆسمىسى دىگىنىمىز كەڭ مەنادىن ئەيىتقاندا قان تومۇردىن ئۆسۈپ چىققان ۋە ياكى قان تومۇردىن پەيدا بولغان ھەرقانداق ئۆسمىنى كۆزدە تۇتىدۇ. ئادەتتا بىز ئۆسمە دىگىنىمىزدە كۆز ئالدىمىزغا راك كىسىلى كىلىدۇ. ئەمىلىيەتتە ئۆسمىنىڭ ھەممىسى راك ئەمەس، ئوخشاشلا راكنىڭ ھەممىسىمۇ ئۆسمە ئەمەس. مەسىلەن، ئۆسمە ياخشى سۈپەتلىك ئۆسمە ۋە يامان سۈپەتلىك ئۆسمە دەپ ئىككى خىل بولىدىغان بولۇپ. ئۇلارنىڭ ئىچىدە پەقەتلا يامان سۈپەتلىك ئۆسمە راك ھىساپلىنىدۇ، ياخشى سۈپەتلىق ئۆسمە راك ھىساپلانمايدۇ. ھەر خىل قان راكى راك كسىلى ھىساپلانسىمۇ بىراك ئۇلار ئۆسمە ھىساپلانمايدۇ.

تىلىمىزدا قان تومۇر ئۆسمىسى دىگەندە تۆۋەندىكى بىر نەچچە خىل كىسەللىكنى كۆزدە تۇتىدىغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى ياخشى سۈپەتلىك، پەقەت ئاز بىر قىسمى يامان سۈپەتلىك يەنى راك ھىساپلىنىدۇ.

قىزىل قان تومۇر ئۆسمىسى

Aneurysms 动脉瘤

قىزىل قان تومۇر ئۆسمىسى دىگىنىمىز بەدەننىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى قىزىل قان تومۇرىدا بولىدىغان كىسەللىك بولۇپ، ئادەتتە مىڭە، كۆكرەك ۋە قوساق چوڭ قىزىل قان تومۇرىدا، ئۆپكە، جىگەر، بۆرەك، قاتارلىق ئەزالاردا كۆپ ئۇچۇرايدۇ. قىزىل قان تومۇر تىمىنىڭ مەلۇم قىسمى ھەر خىل سەۋەپ تۈپەيلىدىن نىپىزلاپ ياكى بوشاپ قالغاندا، قان تومۇر تىمى قان تومۇر ئىچىدە ئىقىۋاتقان قاننىڭ بىسىمى تەسىرىدىن سىرىتقا پولتىيىپ چىقىۋىلىش ۋە ياكى كەڭىۋىلىش سەۋەبىدىن قىزىل قان تومۇر ئۆسمىسى پەيدا بولىدۇ. قىزىل قان تومۇر ئۆسمىسى ئەمىلىيەتتە ئادەتتىكى باشقا ئۆسمىلەردەك بىر ئۆسمە بولماستىن بەلكى قىزىل قان تومۇرى تىمىدىن سىرىتقا ئۈسسۈپ چىققان خالتا ياكى قان تومۇرنىڭ كەڭىۋالغان قىسمى.

بۇ كىسەلنىڭ بىر قىسمى تۇغما بولىدۇ. بۇ كىسەلنىڭ ئەڭ چوڭ خەتىرى شۇ خالاتا يىرتىلىپ ئىچكى ئەزادا قان چىكىش پەيدا قىلىش، ئىغىر بولغاندا ھاياتىغا خەۋەپ يىتىش.

بۇ كىسەلنىڭ خەتىرى كىسەل بار قان تومۇرنىڭ چوڭ كىچىكلىكى ۋە ئۇ خالتىنىڭ چوڭ كىچىكلىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك. بۇ كىسەلنىڭ خەتىرىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن قان بىسىمى ئۇشتۇمتۇت ئۆرلەپ قان تومۇر ئۆسمىسى يىرىلىپ كىتىشتىن ساقلىنىش كىرەك. قان بىسىمىنىڭ ئۇشتۇمتۇت يۇقۇرلىشىغا تەسىر كۆرسىتىدىغان ئامىللار، قاتتىق يۆتىلەش، ئىچى قىتىۋالغاندا ئىنجىقلاپ تەرەت قىلىش، كۈچەپ ئىغىر  بىر نەرسىنى كۆتۈرەش ۋە ئۇشتۇمتۇت نەپىسىنى كونتۇرۇل قىلىش قاتارلىقلار.

بۇ كىسەلنى دورا بىلەن داۋالىغىلى بولمايدۇ، ياكى دورنىڭ بۇ كىسەلگە نىسبەتەن ھىچقانداق ئەھمىيىتى يوق. بۇ كىسەلنى بىر تەرەپ قىلىشتا ئاساسلىقى ياكى كىسەلگە چىقىلماسلىق، ياكى ئوپىراتسىيە قىلىپ ئۆسمىنى بوغىۋىتىش، قان تومۇر تىمىنى  كۈچەيتىش قاتارلىق ئۇسۇللار قوللىنىلىدۇ.

قان تومۇر ئۆسمىسى

Angioma 血管瘤

قان تومۇر ئۆسمىسى دىگەىنىمىز قان تومۇر ۋە ياكى لىنفا تومۇر ئىچكى پەردە ھۈجەيرىسىدىن پەيدا بولغان ئۆسمىنى كۆزدە تۇتىدىغان بولۇپ، ئۇ ئادەتتە ياخشى سۈپەتلىك ئۆسمە ھىساپلىنىدۇ. بۇ خىلدىكى ئۆسمىلەر ئوخشىمىغان 

بىر نەچچە تۈرگە بۆلىنىدۇ.

ھەر خىل قان تومۇر ئۆسمىسنىڭ راسسىملىرى

 Cherry hemangioma

Infantile haemangioma

Cavernous hemangioma

يامان سۈپەتلىك قان تومۇر ئۆسمىسى

Angiosarcoma 血管肉瘤

يامان سۈپەتلىك قان تومۇر ئۆسمىسى يەنى قان تومۇر راكى دىگەىنىمىز قان تومۇر ۋە ياكى لىنفا تومۇر ئىچكى پەردە ھۈجەيرىسىدىن پەيدا بولغان يامان سۈپەتلىك ئۆسمىنى كۆزدە تۇتىدىغان بولۇپ، ئۇ ئادەتتە بەك كۆپ ئۇچۇرمىسىمۇ بىراق بەدەننىڭ ھەرقانداق يىرىدە يۈز بىرىدۇ ۋە بەدەننىڭ باشقا جايلىرىغا تىز تارقايدۇ.