Blog Archive

Saturday, May 21, 2011

Ghol Hujere

Ghol Hujere Heqqide Qisqiche Chushenche

(Stem Cells)

Dr. Memet Emin

Insanlar we sut emguchi haywanlarning bedini 200 din artuq oxshimghan turdiki tiriliyunlighan hujeyriler toplimidin terkip tapqan bolup, ghol hujeyre bolsa bu hujeyrelilerning atisi hisaplinidu. Ghol hujeyride yalghuz ozini kopeyteleydighan alahidilik bolup qalmastin belki bolunush arqiliq janliqlar bedinidiki 200 din artuq oxshimghan shu tiriliyunlighan hujeyrilerge aylinaleshtek alahidilikke ige.

Ghol hujeyrining bedendiki bashqa hujeyrilerge oxshimaydighan bir alahidiliki shuki ghol hujeyre tixi bedendiki bashqa hujeyrilerge oxshash alahide xizmet texsimatigha ige bolmighan iptidayi hujeyre bolup, muhapiq sharahit yitilgende, alahide xizmet texsimatigha ige huyrige aylinishi mumkin.

Ghol hujeyrisini adette kilish menbesi we alahidilikige asasen torelme ghol hujeyrisi (embryonic stem cells) we balaghetke yetken ghol hujeyre (adult stem cells) yaki beden ghol hujeyrisi (somatic stem cells) dep ikki xilgha ayrish mumkin. Torelme ghol hujeyrisi bolunush arqiliq bedendiki her qandaq hujeyrige aylinish alahidilikige ige. Balaghetke yetken ghol hujeyre bolsa bolunush arqiliq bedendiki bir qisim hujeyrilerge aylinish alahidilikige ige.

Bir hepte ichidiki torelme (embryo) din ilinghan hujeyre torelme ghol hujeyrisi (embryonic stem cells) hisaplinidu. Yiqinda tetqiqatchilar bala hemri suyi (amniotic fluid) dinmu torelme ghol hujeyrige oxshash alahidilikke ige hujeyrilerning barliqini bayqighan.

Toluq yitilgen haywan we yaki insanlar (bowaq yaki balaghetke yetkenler) ning bedendiki her xil organlardin we ezalardin, shundaqla bala hemri (placenta) din, bala kindik qini (umbilical cord blood) din ayrip chiqilghan ghol hujeyriler balaghetke yetken ghol hujeyre (adult stem cells) yaki beden ghol hujeyre (somatic stem cells) hisaplinidu.

Balaghetke yetken ghol hujeyre tetqiqati 1950-yilliri bashlanghan bolup, eyni waqitta tetqiqatchilar songek ilikide qan ishlep chiqarghuch ghol hujeyre (hematopoietic stem cells) we songek ilik qurulma ghol hujeyre (bone marrow stromal stem cells, mesenchymal stem cells) din ibaret ikki xil ghol hujeyrining barliqini bayqighan. Qan ishlep chiqarghuch ghol hujeyresi (hematopoietic stem cells) digende bolunush arqiliq qandiki her xil hujeyrilerger aylinaylaydighan ghol hujeyrini kozde tutidu. Songek ilik qurulma ghol hujeyre (bone marrow stromal stem cells, mesenchymal stem cells) si bolsa bolunup tereqqi qilish arqiliq songek, yumshaq songek, may, talla toqulma hujeyrilerge aylinalayduighan ghol hujeyrini kozde tutidu.

Tetqiqatqchilar yiqinqi yillardin buyan balaghetke yetken ghol hujeyre tetqiqatida kopligen ilgirleshlerge ige bolghan bolup, yurek, minge, muskul, tire, jiger qatarliq eza we organlardimu ghol hujeyrining barliqini bayqighan.

1981-yiligha kelgende tetqiqatchilar, chashqandin tunji torelmey ghol hujeyrisini yitildurup chiqqan. Insanlarning tunji torelme ghol hujeyrisi bolsa 1998-yili yitildurulgen. Insanlarning torelme ghol hujeyrisini, tetqiqat uchun pidayilarning qoshulushi arqiliq sunni uruqlandurulghan torelmidin ajirtip chiqqan.

Undin bashqa tetqiqatchilar chonglar ghol hujeyrisini qayta porogurammilashturush arqiliq yingi bir xil ghol hujeyrisini yitildurup chiqqan bolup, bu yitildurup chiqilghan kop iqtidarliq ghol hujeyre (induced pluripotent stem cells. iPSCs) dep atilidu.

Hazir songek ilikidin we we bala kindik qini (umbilical cord blood) din ayrip chiqilghan balaghetke yetken ghol hujeyre (adult stem cells) 80 xil oxshimighan kiselliklerni dawalashta ishlitilmekte. Aq qan rakigha giriptar bolghan bimarlargha saghlam kishilerning songe ilikini almashturush arqilqi dawalash ilip birish ghol hujeyre arqiliq dawalash ilip birishning tipik misalidur.

Gerche torelme ghol hujeyre hazirche hichqandaq kisellikni dawalashta ishlitilmigen bolsimu, biraq tetqiqatchilar torelme ghol hujeyrining her xil kiselliklerni bolupmu Parkinson we Alzimir kisilini dawalashta hel qilghuch rol aynaydighanliqigha nahayti umutwarliq bilen qarimaqta.

Ghol hujeyre bilen dawalash ilip barghanda melum xeter ilip kilish ihtimali bar bolup, ular asasliqi bedende yallugh peyda qilish (infection), toqulma yeklesh (tissue rejection), we bedende osme peyda qilish qatarliqlarni oz ichige alidu.

Insanlar torelme ghol hujeyre tetqiqati we eneniwi exlaq arisida bezi toqunushlar mewjut bolup, bu toqunushning asasliq sewebi insanlar torelme ghol hujeyrige ige bolush uchun kelguside yitilip yingi bir janliqqa aylinidighan torelmini weyran qilishqa, yeni kelgusi tughulmaqchi bolghan bir bowaqni qurban qilishqa toghura kilidighan bolghanliqta; bezilerni uni bir ademni olturgen bilen barawer dep qaraydu. Undin bashqa ghol hujeyre tetqiqatidiki eng muhim texnikining biri bolghan torelmini kilon qilish texnikis torelmisi, kelguside ademni kilon qilishqa ishlitish ihtimali bolghanliqi uchun, nurghun kishiler insanlar torelme ghol hujeyre tetqiqatigha qarshi turup kelmekte.

Saturday, May 7, 2011

Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi

Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi

(Benign Prostatic Hyperplasia)

Dr. Memet Emin


50 yashtin ashqan sizde yaki 50 yashtin ashqan dadingizda ikki saette bir qitim kichik taret qilidighan, kichik teretni toxtitalmaydighan, kichik teret qilip bolup yene kichik teret qilghusi kilidighan, kichide ikki qitimdin artuq kichik teretke qobidighan we yaki kiqchik teret qiyinliktek ehwallar barmu? Nurghun kishiler bu alametlerni yashanghanlarda bolidighan normal ehwal dep qarishidu, emiliyette bolsa undaq emes. Bu alametlerni “Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi” (Benign Prostatic Hyperplasia,良性前列腺增生) dep atilidighan bir xil kisel kelturup chiqarghan. Undaqta bu zadi qandaq kisel? Bu kisel bilen tonoshush uqun aldi bilen mezi bizi bilen tonushmaqliq lazim.

Mezi Bizi digen nime?

Mezi Bizi (prostate gland,前列腺) erlerning dowsining towen terpige we suduk yolining etirapigha jaylashaqan jinsi bez bolup, suduk yolini orap turidu. Chongluqi adem tughulghanda 1.5 giram etirapida bolup, balaghetke yetkende 11 giram etirapida bolidu. 25 yashqa barghanda 18 giram, 70 yashqa barghanda texminen 31 giram etirapida bolidu. Uning asasliq roli jinsi suyuqluq ajirtip chiqirish bolup, bu bez ajirtip chiqarghan jinsi suyuqluq meni (seman) ning 15% teshkil qilidu. Mezi Bizi texminen 50 parche ushshaq bezchilerdin tuzulgen bolup, neychiler arqiliq suduk yolighan tutushidu.

Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi digen zadi qandaq kisel?

Suduk yoli etirapigha jaylashqan bu bez yashning chongishigha egiship yoghunap baridighan bolup, uning yoghunash yonulushi ikki xil bolidu, biri ichki terepke yeni suduk yoligha qarap yoghunash, yene biri tashqi terepke qarap yoghunash. Mezi bizining birinji turdiki yoghunash netijiside suduk yoli tariyidu, shuning bilen kichik teret qiyinlishidu, dowsidiki kichik teretni putunley siyip chiqirwitish qiyinliq tupeylidin her qitimliq kichik teretning miqdari azlaydu, kichik teret qilip bolghandin kiyin bir qisim kichik teret dowsida qip qalidu, bu dowsining unumluk sighimchanlighini kichiklitiwitidu, shuning bilen kichik teretning qitim sani kopiyidu. Bu xil kisel eger waxtida dawalansa yaman aqiwet ekelmigenligi uchun, hemde Mezi Bizi Rakidin periqlendurush uchun, Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi dep atilidu.

Adem bedini bir kunde 1.5 litirdin 2.5 litirgiche suduk ishlep chiqiridighan bolup, dowsining normal sighimchanlighi 0.6 litir yaki 600 giram etirapida bolidu. Shunga adem adette 6 saettin 8 saet etirapida bir qitim kichik teret qilidu. Kechte uxlashtin burun bir qitim kichik teret qilghan kishi, normal ehwalda kichide kichik teretke chiqmaydu. Mezi Bizi Osmusige giriptar bolghan kishi bir kichide kem digende ikki qitimdin artuq kichik teretke qobidu. Mundaqche eyitqanda, eger siz yaki dadingiz kichide kichik teretke ikki qitimdin artuq chiqsingiz, Mezi Bizi Osmisige giriptar boluptu dep qarisingiz bolidu. Mezi Bizi Rakidimu bu alametler bolghanlighi uchun, elwette aldi bilen Mezi Bizi Rakini asasi orunda qoyup tekshurtush kirek. Elwette Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi rak kisilige aylanmaydu, biraq rak kisili bu kisel bilen birge mewjut bolushi yaki bu kiselge giriptar bolup bir nechche yildin kiyin rakqa giriptar bolushi mumkin.

Yaxshi Supetlik Mezi Bisi Osmisi qandaq kishilerde bolidu?

Erler 40 yashtin ashqanda mezi bizi normaldin artuq yoghunashqa bashlaydighan bolup, 50 yashtin ashqan erlerning 50%, 80 yashtin ashqan erlerning 80% bu hil kiselge giriptar bolidu. Biraq bu kiselge giriptar bolghanlarning aran 50% de oxshimighan derijidiki kichik teret normalsizliq alametliri bolup, aran 25% emili dawalash ilip baridu. Amirkida her yili 300 ming er bu xil kisel tupeylidin opiratsiye qilidu.

Erler nime seweptin bu kiselge giriptar bolidu?

Bu kiselning heqiqi sewibi tixi taza iniq bolmisimu, biraq kopunche mutehesisler bu kiselning peyda bolushi yashanghan kishilerdiki jinsi hormun tengpunglighining buzulushi we erlik jinsi hormunning rolining ozgurushi bilen munasiwetlik dep qarimaqta.

Bu kiselning asasliq alametliri we aqiwiti

  1. Kichide ikki qitimdin artuq kichik teret qilish
  2. Kichik teretning miqdari azlap, qitim sani kopiyip kitish
  3. Kichik teret qiyinlishish we yaki siyelmeslik
  4. Kichik terettin kiyin sudikini tohtitalmasliq we yaki suduk tamchish.
  5. Kichik teretni konturul qilalmasliq
  6. Dowsi yoghunap kitish we borekte tash peyda bolush
  7. Borek zeyiplishish
  8. Bel tilip aghrish
  9. Erlik jinsi qabiliyet ajizlash

Dawalash

  1. Dora bilen dawalash.

Meze Bizi Osmisini dawalashta ishlitilidighan dorilar: Alpha blocker (a-受体阻断药), Finasteride or Proscar.

  1. Opiratsiye qilip dawalash.

(1) Suduk yoli arqiliq mezi bizini kisish opiratsiyesi (Transurethral incision of the prostate, TUIP, 经尿道前列腺切开术)

(2) Suduk yoli arqiliq mezi bizini kisip iliwitish opiratsiyesi (Transurethral resection of the prostate, TURP, 经尿道前列腺切除术).

(3) Dowsi arqiliq mezi bizini kisip iliwitish opiratsiyesi (Open prostatectomy, 前列腺切除术)

  1. Yingi Dawalash Usulliri

(1) Sudul yoli arqiliq lazir nuri bilen mezi bizini kisip iliwitish opiratsiyesi (Laser prostatectomy, 经尿道激光前列腺切除术)

(2) Suduk yoli arqiliq mikro dulqun bilen issiq otkuzup dawalash (Transurethral microwave thermotherapy, 经尿道微波热疗)

(3) Suduk yoli arqiliq yingne bilen mezi bizini iliwitish (Transurethral needle ablation, TUNA, 经尿道针管前列腺部分切除)

(4) Yuquri inirgiyelik yuquri chastotuluq awaz dolqunliri arqiliq dawalash (High energy focused ultrasound, HIFU, 高能量聚焦超声波治疗法)