Blog Archive

Saturday, December 30, 2017

Qewziyet

Qewziyet

Memet Emin

Qewziyet yaki ichi qitiwilish (Constipation) bolsa chong teret daim qattiq kilishni körsitidu. Qewziyet adette köpünche yashanghanlarda köp körulidu.  

Chong teretning miqdari az bolush, chong teret ücheyde uzun turup qilish qatarliq sewepler tüpeylidin teret terkiwidiki su maddisi üchey teripidin sümürlüp kitish arqiliq ichi qitiwilish yeni qewziyet peyda bolidu.

Qewziyetni keltürüp chiqiridighan sewepler

(1) bedende ücheyning herkitige kapalet qilidighan bezi maddilar kem bolush qatarliq her xil sewepler tüpeylidin ücheyning herkiti nachar bolush;
(2) her xil sewepler tüpeylidin üchey bolupmu chong üchey tosulap qilish;
(3) uzun muddet ozuqluq qimmiti yuquri, asan hezim bolidighan yimekliklerni istimal qilghanda, istimal qilghan yimeklikning mutleq kop qismi beden teripidin qobul qilinip, yiterlik chong teret shekillenmeslik, chong teret ucheyde uzun turup qilish we shu seweptin uning terkiwidiki su sumurlup, teret qitiwilish;
(4) chong üchey raki we qosaqning töwen qismidiki bezi ezalardiki rak we ösme tüpeylidin üchey tosilap, chong teret rawan bolmasliq;
(5) terkiwide tallalar mol bolghan sey köktat qatarliq her xil yimeklilerni az istimal qilish we yaki istimal qilmasliq;
(6) yiterlik usuzluq ichmeslik;
(7) waxti waxtida chong teret qilmasliq, chong teretning waxtini ötküziwitish;
(8) qosaqning töwen teripige bisim chüshürüp, qan aylinishqa tosalghu bolidighan herqandaq amillarning mewjut bolushi;
(9) rohiy jiddichilik we irsi amlillar;
(10) herketni az qilish, beden chinuqturmasliq;
(11) ücheyning herkitiee tesir körsitidighan bezi dorilarni ishlitish;

Aldini ilish we dawalash

Yuqarda dep ötkendek qewziyetni keltürüp chiqiridighan sewepler her xil bolghachqa, uni keltürüp chiqarghan sewepni iniqlap chiqish qewziyetni dawalash üchün bek mohim.






Qewziyet bolushning  aldini ilishta we uni dawalashta töwendikilerge diqqet qilish kirek.
(1) üchey tosulap qalghan, ücheyning herkitige alahide tesir yetküzidighan ehwallarning bar yoqliqini iniqlap chiqish kirekeger shundaq ehwallar bolsa, uninggha asasen dawalash ilip birish kirek;
(2) yashta chonglarmu bolupmu ellik yashtin ashqanlar chong ücheyni eynek bilen tekshürtüsh arqiliq, chong üchey raki yoqliqini jezmenleshtürüsh kirek; eger rak bolsa shuninggha asasen dawalash ilip birish kirek;

(3) terkiwide tallalar köp bolghan sey köktatni köp istimal qilish kirek;
(4) waxtida chong teret qilishqa adetlinish yeni künige bir qitim chong teret qilishqa kapalet qilish kirek;
(5) usuzluqni yiterlik istimal qilish kirek;
(6) rohiy jehettiki jiddilishtin saqlinish, keypiyatini yaxshi tutush kirek;
(7) akatip beden chiniqturush kirek;

Friday, December 29, 2017

قەۋزىيەت

قەۋزىيەت

مەمەت ئمىن

قەۋزىيەت ياكى ئىچى قىتىۋىلىش (Constipation) بولسا چوڭ تەرەت دائىم قاتتىق كىلىشنى كۆرسىتىدۇ. قەۋزىيەت ئادەتتە كۆپۈنچە ياشانغانلاردا كۆپ كۆرۇلىدۇ.  

قەۋزىيەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان سەۋەپلەر

(1) بەدەندە ئۈچەينىڭ ھەركىتىگە كاپالەت قىلىدىغان بەزى ماددىلار كەم بولۇش قاتارلىق ھەر خىل سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن ئۈچەينىڭ ھەركىتى ناچار بولۇش؛
(2) ھەر خىل سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن ئۈچەي بولۇپمۇ چوڭ ئۈچەي توسۇلاپ قىلىش؛
(3) چوڭ ئۈچەي راكى ۋە قوساقنىڭ تۆۋەن قىسمىدىكى بەزى ئەزالاردىكى راك ۋە ئۆسمە تۈپەيلىدىن ئۈچەي توسىلاپ، چوڭ تەرەت راۋان بولماسلىق.
(4) تەركىۋىدە تاللالار مول بولغان سەي كۆكتات قاتارلىق ھەر خىل يىمەكلىلەرنى ئاز ئىستىمال قىلىش ۋە ياكى ئىستىمال قىلماسلىق؛
(5) يىتەرلىك ئۇسۇزلۇق ئىچمەسلىك؛
(6) ۋاختى ۋاختىدا چوڭ تەرەت قىلماسلىق، چوڭ تەرەتنىڭ ۋاختىنى ئۆتكۈزىۋىتىش؛
(7) قوساقنىڭ تۆۋەن تەرىپىگە بىسىم چۈشۈرۈپ، قان ئايلىنىشقا توسالغۇ بولىدىغان ھەرقانداق ئامىللارنىڭ مەۋجۇت بولۇشى؛
(8) روھىي جىددىچىلىك ۋە ئىرسى ئاملىللار؛
(9) ھەركەتنى ئاز قىلىش، بەدەن چىنۇقتۇرماسلىق؛
(10) ئۈچەينىڭ ھەركىتىەە تەسىر كۆرسىتىدىغان بەزى دورىلارنى ئىشلىتىش؛

ئالدىنى ئىلىش ۋە داۋالاش

يۇقاردا دەپ ئۆتكەندەك قەۋزىيەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان سەۋەپلەر ھەر خىل بولغاچقا، ئۇنى كەلتۈرۈپ چىقارغان سەۋەپنى ئىنىقلاپ چىقىش 
قەۋزىيەتنى داۋالاش ئۈچۈن بەك موھىم.




قەۋزىيەت بولۇشنىڭ  ئالدىنى ئىلىشتا ۋە ئۇنى داۋالاشتا تۆۋەندىكىلەرگە دىققەت قىلىش كىرەك.
(1) ئۈچەي توسۇلاپ قالغان، ئۈچەينىڭ ھەركىتىگە ئالاھىدە تەسىر يەتكۈزىدىغان ئەھۋاللارنىڭ بار يوقلىقىنى ئىنىقلاپ چىقىش كىرەك؛ ئەگەر شۇنداق ئەھۋاللار بولسا، ئۇنىڭغا ئاساسەن داۋالاش ئىلىپ بىرىش كىرەك؛
(2) ياشتا چوڭلارمۇ بولۇپمۇ ئەللىك ياشتىن ئاشقانلار چوڭ ئۈچەينى ئەينەك بىلەن تەكشۈرتۈش ئارقىلىق، چوڭ ئۈچەي راكى يوقلىقىنى جەزمەنلەشتۈرۈش كىرەك؛ ئەگەر راك بولسا شۇنىڭغا ئاساسەن داۋالاش ئىلىپ بىرىش كىرەك؛

(3) تەركىۋىدە تاللالار كۆپ بولغان سەي كۆكتاتنى كۆپ ئىستىمال قىلىش كىرەك؛
(4) ۋاختىدا چوڭ تەرەت قىلىشقا ئادەتلىنىش يەنى كۈنىگە بىر قىتىم چوڭ تەرەت قىلىشقا كاپالەت قىلىش كىرەك؛
(5) ئۇسۇزلۇقنى يىتەرلىك ئىستىمال قىلىش كىرەك؛
(6) روھىي جەھەتتىكى جىددىلىشتىن ساقلىنىش، كەيپىياتىنى ياخشى تۇتۇش كىرەك؛
(7) ئاكاتىپ بەدەن چىنىقتۇرۇش كىرەك؛

Gémoroy

Bowasir kisili (gémoroy)

Memet Emin

Bowasir kisili yaki gémorroy (, Hemorrhoids) bolsa chong teret yoli we tüz ücheyning töwen teripidiki kök qan tomurlirining kengiyishi, qangha tolushi, yallughlinishi we qayta qayta zexmilinishi sewibidin kilip chiqqan kisellik



Gerche alahide dawasi yoq mürekkep kisel bolmisimu, biraq dawalan'ghandin kiyin qayta qayta qozghalghanlighi üchün, kishiler teripidin dawalash qiyin bolghan kisel dep qarilip kelgen kisellerning biri.

Emiliyette Bowasir kisilini dawalashning qiyin bolushi hergüzmu Eydiz kisile we bashqa dawasi yoq bir qisim kisellerge oxshash texnikiliq mesile bolmastin, belki bu kiselning peyda bolushigha sewep bolghan turmush adetliri bilen biwaste munasiwetlik. Mundaqche eyitqanda bu kiselni bir qitim dawalap saqayitqandin kiyin, bu kiselning peyda bolushida hel qilghuch rol oynighan turmush adetliri yenila mewjut bolghanlighi üchün, bimar bu kiselge qayta qayta giriptar bolushi mümkin.

Shu seweptin bu kiselni dawalash qiyin bolghan kisel digendin köre, qayta qozghulush ihtimali yuquri bolghan kisel diyish tiximu muhapiq bolsa kirek.

Kisellik alametler

Adem bu kiselge giriptar bolghandin kiyin bu kengeygen we yaki qan'gha tolghan kök qan tmurliliri, chong teretning sürkülishi yaki injiqlap teret qilish sewibidin qattiq biaramliq his qilish, qanash, chong teret yoli ichiship aghrish, köygendek bolush, qichishish qatarliq alametler körülüp, bimargha nurghunlighan rohiy we jismani azaplarni ilip kilidu. Opiratsiye qilish we dora bilen dawalash qatarliq usullarni qollan'ghandin kiyin, kisel alametliri gerche bir mezgil yaxshi bolghandek qilsimu, biraq uzun'gha barmay yene qayta qozghilidu.

Bu kiselni keltürüp chiqiridighan sewepler

Bowasir kisili yaki gémorroyning peyda bolushida hel qilghuch rol oynaydighan amillar; 
(1)     Dawamliq ichi qitiwilish, yeni qewziyet (constipation, 便秘) bolup qilsih
(2)     Qayta qayta ichi sürülüsh; obirnida uzun zongziyip olturush
(3)     Dawamliq injiqlap yaki küchep teret qilish
(4)     Chong terettin kiyin qopal we yaki pakiz bolmighan qobal qeghez, gizit qatarliq nersiler bilen teret yolini tazlash
(5)     Köp qitim eghir ayaq bolush we yenggish, yeni köp qitimliq tolghaq
(6)     Dawamliq achchiq yimekliklerni istimal qilish
(7)     Dawamliq haraq ichish.
(8)     Dawamliq we yaki uzun muddet qattiq ustel ustida olturush, herketni az qilish
(9)     Qosaqning töwen teripige bisim chürüp, qan aylinishqa tosalghu bolidighan herqandaq amillarning mewjut bolushi;
(10)                     Rohiy jehettiki jiddichilik we irsi amlillar.

Aldini ilish

Bowasir kisilige yaki gémorroygha giriptar bolushning aldini ilishta we uning qayta qozghulushidin saqlinishta diqqet qilidighan ishlar.
(1)     Sey köktatni köp istimal qilish, amal bar ichi qitiwlishtin saqlinip, chong teretning yumshaq we rawan bolushigha kapalet qilish kirek.
(2)     Waxtida chong teret qilishqa adetlinish, küchep yaki injiqlap teret qilishtin saqlinish kirek. Amal bolsa olturup teret qilidighan obirni ishlitish kirek.
(3)     Künige 15 minuttin 30 minut issiq ötküzüp birish yaki issiq suda olturup birish we yaki issiq suda yuyup turush kirek.
(4)     Chong terettin kiyinki taziliqqa diqet qilish, amal bar  issiq su bilen yuyup tazilash, yaki nem tazliq qeghizi ishlitish kirek.
(5)     Alahide achchiq yimekliklerni istimal qilmasliq kirek;
(6)     Haraq ichmeslik kirek.
(7)     Dawamliq we yaki uzun muddet qattiq üstel üstida olturushtin saqlinish, herket qilip tutush we muhapiq beden chiniqturup birish kirek.
(8)     Rohiy jehettiki jiddilishtin saqlinish, keypiyatini yaxshi tutush kirek.

Dawalash

1. Dora bilen dawalash
Dorilar: Amazon
2. Kök qan tomurni qaturidighan okul urup dawalash
3. Opiratsiye qilip dawalash
(1) Kisip iliwitish

(2) Boghiwitish

گېموروي

بوۋاسىر كىسىلى (گېموروي)

مەمەت ئمىن

بوۋاسىر كىسىلى ياكى گېموروي ( 痔疮) بولسا چوڭ تەرەت يولى ۋە تۈز ئۈچەينىڭ تۆۋەن تەرىپىدىكى كۆك قان تومۇرلىرىنىڭ كەڭىيىشى، قانغا تولۇشى، ياللۇغلىنىشى ۋە قايتا قايتا زەخمىلىنىشى سەۋىبىدىن كىلىپ چىققان كىسەللىك.

گەرچە ئالاھىدە داۋاسى يوق مۈرەككەپ كىسەل بولمىسىمۇ، بىراق داۋالانغاندىن كىيىن قايتا قايتا قوزغالغانلىقى ئۈچۈن، كىشىلەر تەرىپىدىن داۋالاش قىيىن بولغان كىسەل دەپ قارىلىپ كەلگەن كىسەللەرنىڭ بىرى.

ئەمىلىيەتتە بوۋاسىر كىسىلىنى داۋالاشنىڭ قىيىن بولۇشى ھەرگۈزمۇ ئەيدىز كىسىلى ۋە باشقا داۋاسى يوق بىر قىسىم كىسەللەرگە ئوخشاش تەخنىكىلىق مەسىلە بولماستىن، بەلكى بۇ كىسەلنىڭ پەيدا بولۇشىغا سەۋەپ بولغان تۇرمۇش ئادەتلىرى بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك. مۇنداقچە ئەيىتقاندا بۇ كىسەلنى بىر قىتىم داۋالاپ ساقايىتقاندىن كىيىن، بۇ كىسەلنىڭ پەيدا بولۇشىدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان تۇرمۇش ئادەتلىرى يەنىلا مەۋجۇت بولغانلىغى ئۈچۈن، بىمار بۇ كىسەلگە قايتا قايتا گىرىپتار بولۇشى مۈمكىن. شۇ سەۋەپتىن بۇ كىسەلنى داۋالاش قىيىن بولغان كىسەل دىگەندىن كۆرە، قايتا قوزغۇلۇش ئىھتىمالى يۇقۇرى بولغان كىسەل دىيىش تىخىمۇ مۇھاپىق بولسا كىرەك.

كىسەللىك ئالامەتلەر

ئادەم بۇ كىسەلگە گىرىپتار بولغاندىن كىيىن بۇ كەڭەيگەن ۋە ياكى قانغا تولغان كۆك قان تومۇرلىرى، چوڭ تەرەتنىڭ سۈركۈلىشى ياكى ئىنجىقلاپ تەرەت قىلىش سەۋىبىدىن قاتتىق بىئاراملىق ھىس قىلىش، قاناش، چوڭ تەرەت يولى ئىچىشىپ ئاغرىش، كۆيگەندەك بولۇش، قىچىشىش قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلۈپ، بىمارغا نۇرغۇنلىغان روھى ۋە جىسمانى ئازاپلارنى ئىلىپ كىلىدۇ. ئوپىراتسىيە قىلىش ۋە دورا بىلەن داۋالاش قاتارلىق ئۇسۇللارنى قوللانغاندىن كىيىن، كىسەل ئالامەتلىرى گەرچە بىر مەزگىل ياخشى بولغاندەك قىلسىمۇ، بىراق ئۇزۇنغا بارماي يەنە قايتا قوزغىلىدۇ.

بۇ كىسەلنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان سەۋەپلەر

بوۋاسىر كىسىلى ياكى گېمورروينىڭ پەيدا بولۇشىدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدىغان ئامىللار؛
(1) داۋاملىق ئىچى قىتىۋىلىش، قەۋزىيەت بولۇش
(2) قايتا قايتا ئىچى سۈرۈلۈش؛ ئوبىرنىدا ئۇزۇن زوڭزىيىپ ئولتۇرۇش
(3) داۋاملىق ئىنجىقلاپ ياكى كۈچەپ تەرەت قىلىش
(4) چوڭ تەرەتتىن كىيىن قوپال ۋە پاكىز بولمىغان  گىزىت قاتارلىق نەرسىلەر بىلەن تەرەت يولىنى تازلاش
(5) كۆپ قىتىم ئېغىر ئاياق بولۇش ۋە يەڭگىش، يەنى كۆپ قىتىملىق تولغاق
(6) داۋاملىق ئاچچىق يىمەكلىكلەرنى ئىستىمال قىلىش
(7) داۋاملىق ھاراق ئىچىش.
(8) داۋاملىق ۋە ياكى ئۇزۇن مۇددەت قاتتىق ئۇستەل ئۈستىدە ئولتۇرۇش، ھەركەتنى ئاز قىلىش
(9) قوساقنىڭ تۆۋەن تەرىپىگە بىسىم چۈشۈرۈپ، قان ئايلىنىشقا توسالغۇ بولىدىغان ھەرقانداق ئامىللارنىڭ مەۋجۇت بولۇشى؛
(10)      روھىي جىددىچىلىك ۋە ئىرسى ئاملىللار.

ئالدىنى ئىلىش

بوۋاسىر كىسىلىگە ياكى گېموررويغا گىرىپتار بولۇشنىڭ ئالدىنى ئىلىشتا ۋە ئۇنىڭ قايتا قوزغۇلۇشىدىن ساقلىنىشتا دىققەت قىلىدىغان ئىشلار.
(1) سەي كۆكتاتنى كۆپ ئىستىمال قىلىش، ئامال بار ئىچى قىتىۋلىشتىن ساقلىنىپ، چوڭ تەرەتنىڭ يۇمشاق ۋە راۋان بولۇشىغا كاپالەت قىلىش كىرەك.
(2) ۋاختىدا چوڭ تەرەت قىلىشقا ئادەتلىنىش، كۈچەپ ياكى ئىنجىقلاپ تەرەت قىلىشتىن ساقلىنىش كىرەك. ئامال بولسا ئولتۇرۇپ تەرەت قىلىدىغان ئوبىرنى ئىشلىتىش كىرەك.
(3) كۈنىگە 15 مىنۇتتىن 30 مىنۇت ئىسسىق ئۆتكۈزۈپ بىرىش ياكى ئىسسىق سۇدا ئولتۇرۇپ بىرىش ۋە ياكى ئىسسىق سۇدا يۇيۇپ تۇرۇش كىرەك.
(4) چوڭ تەرەتتىن كىيىنكى تازىلىققا دىقەت قىلىش، ئامال بار  ئىسسىق سۇ بىلەن يۇيۇپ تازلاش، ياكى نەم تازلىق قەغىزى ئىشلىتىش كىرەك.
(5) ئالاھىدە ئاچچىق يىمەكلىكلەرنى ئىستىمال قىلماسلىق كىرەك؛
(6) ھاراق ئىچمەسلىك كىرەك.
(7) داۋاملىق ۋە ياكى ئۇزۇن مۇددەت قاتتىق ئۈستەل ئۈستىدە ئولتۇرۇشتىن ساقلىنىش، ھەركەت قىلىپ تۇتۇش ۋە مۇھاپىق بەدەن چىنىقتۇرۇپ بىرىش كىرەك.
(8) روھىي جەھەتتىكى جىددىلىشتىن ساقلىنىش، كەيپىياتىنى ياخشى تۇتۇش كىرەك.

داۋالاش

1. دورا بىلەن داۋالاش:
گېموروينى داۋالاشتا كۆپ ئىشلىتىلىدىغان دورىلار
ئامازوندا

2. كوك قان تومۇرنى قاتۇرىدىغان ئوكۇل ئۇرۇپ داۋالاش
3. ئوپىراتسىيە قىلىپ داۋالاش:
(1) كەڭىۋالغان كۆك قان تومۇرنى كىسىپ ئىلىۋىتىش
(2) كەڭىۋالغان كۆك قان تومۇرنى بوغىۋىتىش.

Thursday, December 28, 2017

زۇكام

زۇكام توغۇرسىدا قىسقىچە چۈشەنچە

مەمەت ئمىن

زۇكام ئەڭ كۆپ ئۇچۇرايدىغان كىسەللىك بولۇپ، ئۆمۈرىدە زۇكام بولۇپ باقمىغان ئادەم بولمىسا كىرەك. زۇكام ھەم بىر مۇستەققىل كىسەل، ھەم باشقا كىسەللىكلەر تۈپەيلىدىن كىلىپ چىققان ئەگەشمە كىسەللىك ئالامىتى. زۇكام ھەم ئالاھىدە دورا ئىچىپ داۋالاش زۆرۈر بولمىغان، ئۆزلىگىدىن ساقىيىپ كىتىدىغان ئەڭ ئاددى بىر كىسەللىك، ھەم سەل قاراشقا بولمايدىغان ھاياتلىققا خەۋەپ ئىلىپ كىلىدىغان بەزى خەتەرلىك كىسەللىكلەرنىڭ باشلىنىشى.

زۇكامنىڭ پەيدا بولۇش سەۋەبىگە نىسبەتەن كۆپۈنچە كىشىلەردە بىر خاتا چۈشەنچە بار. كۆپۈنچە كىشىلەر ئۇنى شامال تىگىپ قالغانلىقتىن ياكى سوغاق ئۆتۈپ قالغانلىقتىن بولىدۇ دەپ قارىشىدۇ، چۈنكى نۇرغۇن ئەنئەنىۋى تىبابەتتە زۇكامنىڭ سەۋەبىنى شۇنداق چۈشەندۈرگەن. ئەمىلىيەتتە بولسا زۇكام ئادەم بەدىنىنىڭ زۇكام پەيداقىلىدىغان ھەر خىل ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملىنىشى سەۋەبىدىن كىلىپ چىققان بىر خىل كىسەللىك، تىخىمۇ ئىنىق قىلىپ ئەيىتقاندا ۋىرۇس بىلەن يۇقۇملىنىشتىن كىلىپ چىققان بۇرۇن ۋە يۇقۇرى نەپەس يولى ياللۇغىنىڭ بىر خىلى.

زۇكام ئادەتتە ئادەتتىكى زۇكام ۋە يۇقۇملۇق زۇكام  دەپ ئىككى خىل بولىدۇ. ئادەتتىكى زۇكامنى ئادەتتىكى زۇكام ۋىرۇسى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. يۇقۇملۇق زۇكامنى يۇقۇملۇق زۇكام ۋىرۇسى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. قىسمەن ئەھۋالدا زۇكامدا بىرلا ۋاقىتتا باكتىريە بىلەن يۇقۇملىنىش بولىدۇ. يەنى باكتىريە كەلتۇرۈپ چىقارغان بۇرۇن ياللۇغى بىلەن ئادەتتىكى زۇكام بىرلا ۋاقىتتا بولىدۇ.

ئادەتتىكى زۇكام

ئادەتتىكى زۇكام ئادەتتە بۇرۇن بوشلۇقى ۋىرۇسى ۋە باشقا زۇكام پەيدا قىلغۇچى ۋىرۇس بىلەن يۇقۇملىنىش سەۋەبىدىن كىلىپ چىققان بۇرۇن ۋە يۇقۇرى نەپەس يولى ياللۇغى بولۇپ، ئادەتتە بۇرنى قىچىشىش، بۇرنىدىن سۇ ئىقىش، بۇرنى پۈتۈپ قىلىش، بوغىزى قىچىشىش، بوغىزى ئاغرىش، ھۆتىلەش، بىشى ۋە مۇسكۇللىرى ئازراق ئاغرىش، ئازراق قىززىش ۋە ھارغىنلىق ھىس قىلىش قاتارلىق ئالامەتلەر بولىدۇ. ئوخشىمىغان كىشىلەرنىڭ كىسەللىك ئالامەتلىرىدە پەرىقلەر بولىدۇ، بەزىلەردە ئىغىر بولىدۇ بەزىلەردە يەڭگىل بولىدۇ، بەزىلەردە بىر ئىككى خىللا كىسەللىك ئالامىتى بولىدۇ، بەزىلەردە يۇقاردا دەپ ئۆتكەن ھەممە كىسەللىك ئالامىتى بولىدۇ. ئادەتتىكى زۇكامنىڭ كىسەللىك ئالامەتلىرى ئىنسانلارنىڭ يىشى ۋە ئادەتتىكى بەدەن ساغلاملىقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.

ئۇنداقتا ئىنسانلار قانداق ئەھۋالدا ئادەتتىكى زۇكامغا گىرىپتار بولىدۇ؟

ئادەم بەدىنى ھەر زامان ھەر خىل كىسەل پەيدا قىلغۇچى باكتىريە ۋە ۋىرۇسلار بىلەن ئۇچۇرشۇپ تۇرىدۇ، بىراق ئادەم ھەر زامان كىسەل بولمايدۇ. ئادەم بەدىنىنىڭ ئۆزىنى قوغداش كۈچى يەنى ئىمىيۇنۇت كۈچى ئادەم بەدىنىنى ھەر زامان كىسەل پەيدا قىلغۇچى ئامىللارنىڭ زىيانكەشلىكىدىن قوغداپ تۇرىدۇ. ئەگەر ئادەم بەدىنىنىڭ ئۆزىنى قوغداش كۈچى يەنى ئىمىيۇنۇت كۈچى تۆۋەنلەپ كەتسە، ۋە بەدەن ئۇچۇراشقان زۇكام ۋىرۇسى ئۈستىدىن غالىپ كىلەلمىسە، ئادەم زۇكام بولىدۇ.

شۇڭا ئادەم بەدىنىنىڭ ئۆزىنى قوغداش كۈچىنى يەنى ئىمىيۇنۇت كۈچىنى تۆۋەنلىتىدىغان ھەرقانداق ئامىل زۇكامنىڭ پەيدا بولۇشىدا ۋاستىلىق رول ئوينايدۇ. مەسىلەن يىتەرلىك ئۇخلىيالماسلىق، ئالاھىدە ھەرىپ چارچاش، بەدەن چىنۇقتۇرماسلىق، شامال ئۆتۈپ كىتىش، سوغاق تىغىش، ئىسسىق ئۆتۈپ كىتىش، ئۆزۇقلۇق ۋە ئۇسۇزلۇق يىتەرلىك بولماسلىق، بەزى ۋىتامىنلارنىڭ كەم بولىشى قاتارلىق ئامىللار بەدەننىڭ ئىمىيۇنۇت كۈچىگە بىۋاستە ۋە ۋاستىلىق تەسىر كۆرسۈتۈپ، بەدەننىڭ ئۆزىنى قوغداش كۈچىنى تۆۋەنلىۋىتىدۇ.

ئادەتتىكى زۇكام بولغاندا بولۇپمۇ زۇكامدىن باشقا كىسەل بولمىغاندا ئالاھىدە داۋالاش ئىلىپ بىرىشنىڭ ھاجىتى يوق. پەقەتلا ياخشى ئارام ئالسا، ياخشى ئوزۇقلىنىپ، يىتەرلىك ئۇسۇزلۇق ئىچىلسە، تەرلەش ۋە سىيىش ئارقىلىق قاندىكى ۋىرۇس ۋە ئۇ ئاجىرتىپ چىقارغان زەھەرلىك ماددىلار ۋاختىدا بەدەندىن چىقىرلىپ تاشلانسا، زۇكام 3 كۈندىن 5 كۈن ئىچىدە ئۆزلىگىدىن ساقىيىپ كىتىدۇ. ئەڭ ئۇزۇن بولغاندىمۇ 7 كۈندىن ئىشىپ كەتمەيدۇ. ئەگەر باكتىريە بىلەن يۇقۇملۇنۇش بولمىسا ئانتىبىئوتىك ئىشلىتىشنىڭ ھىچقانداق زۆرۈريىتى يوق. ئەلۋەتتە داۋالاشتا ئەڭ موھىمى كىسەل ئالامىتى زۇكام بىلەن ئوخشاش بولغان باشقا كىسەللىك بولۇش ئىھتىماللىقىغا ئالاھىدە دىققەت قىلىش ۋە ئۇلارنى ئۆز ئارا پەرىقلەندۈرۈش كىرەك.

يۇقۇملۇق زۇكام

يۇقۇملۇق زۇكام ئادەتتە ھەر خىل يۇقۇملۇق زۇكام ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملىنىش سەۋەبىدىن كىلىپ چىققان كىسەللىك بولۇپ، ئادەتتە بۇرنى قىچىشىش، بۇرنىدىن سۇ ئىقىش، بۇرنى پۈتۈپ قىلىش، بوغىزى قىچىشىش، بوغىزى ئاغرىش، ھۆتىلەش، بىشى ۋە مۇسكۇللىرى ئاغرىش، قىززىش ۋە ھارغىنلىق ھىس قىلىش قاتارلىق ئادەتتىكى زۇكامنىڭ كىسەللىك ئالامەتلىرى  ئادەتتىكى زۇكامغا نىسبەتەن ئىغىر بولغاندىن باشقا، يەنە توڭلاش، تىتىرەك بىسىش قاتارلىق ئالامەتلەرمۇ كۆرىلىدۇ. ئوخشىمىغان كىشىلەرنىڭ كىسەللىك ئالامەتلىرىدە پەرىقلەر بولىدۇ، بەزىلەردە ئىغىر بولىدۇ بەزىلەردە يەڭگىل بولىدۇ، بەزىلەردە بىر ئىككى خىللا كىسەللىك ئالامىتى بولىدۇ، بەزىلەردە يۇقاردا دەپ ئۆتكەن ھەممە كىسەللىك ئالامىتى بولىدۇ. يۇقۇملۇق زۇكامنىڭ كىسەللىك ئالامەتلىرى ۋە ئۇنىڭ ئاقىۋىتى ئىنسانلارنىڭ يىشى ۋە ئادەتتىكى بەدەن ساغلاملىقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، يىشى چوڭ، بەدىنى ئاجىز كىشىلەرنىڭ ئۆلۈپ كىتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

يۇقۇملۇق زۇكامنى داۋالاش ۋە ئۇنىڭدىن ساقلىنىشنىڭ ئەڭ ياخشى ئۇسۇلى يۇقۇملۇق زۇكام ۋاكسىنىسى  ئۇدۇرۇش، داۋاملىق قولىنى يۇيۇش ۋە شەخسى تازلىققا ئەھمىيەت بىرىش، بەدەن چىنۇقتۇرۇش، يىتەرلىك ئۇخلاش، ياخشى ئارام ئىلىش، يىتەرلىك ئۇسۇزلۇق ئىچىش. ۋاختىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈپ، زۆرۈر بولغان داۋالاشلارنى ئىلىپ بىرىش ۋە يامان ئاقىۋەت كىلىپ چىقىشتىن ساقلىنىش كىرەك.

يۇقۇملۇق زۇكام ئۇنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ۋىرۇسنىڭ تۈرلىرىگە قاراپ، ھەر خىل بولىدۇ.

Zukam

Zukam toghursida qisqiche chüshenche

Memet Emin

Zukam eng köp uchuraydighan kisellik bolup, ömüride zukam bolup baqmighan adem bolmisa kirek. Zukam hem bir musteqqil kisel, hem bashqa kisellikler tüpeylidin kilip chiqqan egeshme kisellik alamiti. Zukam hem alahide dora ichip dawalash zörür bolmighan, özligidin saqiyip kitidighan eng addi bir kisellik, hem sel qarashqa bolmaydighan hayatliqqa xewep ilip kilidighan bezi xeterlik kiselliklerning bashlinishi.

Zukamning peyda bolush sewebige nisbeten köpünche kishilerde bir xata chüshenche bar. Köpünche kishiler uni shamal tigip qalghanliqtin yaki soghaq ötüp qalghanliqtin bolidu dep qarishidu, chünki nurghun eneniwi tibabette zukamning sewebini shundaq chüshendürgen. Emiliyette bolsa zukam adem bedinining zukam peydaqilidighan her xil virusi bilen yuqumlinishi sewebidin kilip chiqqan bir xil kisellik, tiximu iniq qilip eyitqanda virus bilen yuqumlinishtin kilip chiqqan burun we yuquri nepes yoli yallughining bir xili.

Zukam adette adettiki zukam (common cold) we yuqumluq zukam (flu, influenza) dep ikki xil bolidu. Adettiki zukamni adettiki zukam virusi keltürüp chiqiridu. Yuqumluq zukamni yuqumluq zukam virusi keltürüp chiqiridu. Qismen ehwalda zukamda birla waqitta baktirye bilen yuqumlinish bolidu. Yeni baktirye kelturüp chiqarghan burun yallughi bilen adettiki zukam birla waqitta bolidu.

Adettiki zukam (common cold)

Adettiki zukam adette burun boshluqi virusi (rhinoviruses) we bashqa zukam peyda qilghuchi virus bilen yuqumlinish sewebidin kilip chiqqan burun we yuquri nepes yoli yallughi bolup, adette burni qichishish, burnidin su iqish, burni pütüp qilish, boghizi qichishish, boghizi aghrish, hötilesh, bishi we muskulliri azraq aghrish, azraq qizzish we harghinliq his qilish qatarliq alametler bolidu. Oxshimighan kishilerning kisellik alametliride periqler bolidu, bezilerde ighir bolidu bezilerde yenggil bolidu, bezilerde bir ikki xilla kisellik alamiti bolidu, bezilerde yuqarda dep ötken hemme kisellik alamiti bolidu. Adettiki zukamning kisellik alametliri insanlarning yishi we adettiki beden saghlamliqi bilen zich munasiwetlik.

Undaqta insanlar qandaq ehwalda adettiki zukamgha giriptar bolidu?

Adem bedini her zaman her xil kisel peyda qilghuchi baktirye we viruslar bilen uchurshup turidu, biraq adem her zaman kisel bolmaydu. Adem bedinining özini qoghdash küchi yeni imiyunut küchi adem bedinini her zaman kisel peyda qilghuchi amillarning ziyankeshlikidin qoghdap turidu. Eger adem bedinining özini qoghdash küchi yeni imiyunut küchi töwenlep ketse, we beden uchurashqan zukam virusi üstidin ghalip kilelmise, adem zukam bolidu.

Shunga adem bedinining özini qoghdash küchini yeni imiyunut küchini töwenlitidighan herqandaq amil zukamning peyda bolushida wastiliq rol oynaydu. Mesilen yiterlik uxliyalmasliq, alahide herip charchash, beden chinuqturmasliq, shamal ötüp kitish, soghaq tighish, issiq ötüp kitish, özuqluq we usuzluq yiterlik bolmasliq, bezi vitaminlarning kem bolishi qatarliq amillar bedenning imiyunut küchige biwaste we wastiliq tesir körsütüp, bedenning özini qoghdash küchini töwenliwitidu.

Adettiki zukam bolghanda bolupmu zukamdin bashqa kisel bolmighanda alahide dawalash ilip birishning hajiti yoq. Peqetla yaxshi aram alsa, yaxshi ozuqlinip, yiterlik usuzluq ichilse, terlesh we siyish arqiliq qandiki virus we u ajirtip chiqarghan zeherlik maddilar waxtida bedendin chiqirlip tashlansa, zukam 3 kündin 5 kün ichide özligidin saqiyip kitidu. Eng uzun bolghandimu 7 kündin iship ketmeydu. Eger baktirye bilen yuqumlunush bolmisa antibiotik ishlitishning hichqandaq zörüryiti yoq. Elwette dawalashta eng mohimi kisel alamiti zukam bilen oxshash bolghan bashqa kisellik bolush ihtimalliqigha alahide diqqet qilish we ularni öz ara periqlendürüsh kirek.

Yuqumluq zukam (flu, influenza)

Yuqumluq zukam (flu, influenza) adette her xil yuqumluq zukam virusi (influenza virus) bilen yuqumlinish sewebidin kilip chiqqan kisellik bolup, adette burni qichishish, burnidin su iqish, burni pütüp qilish, boghizi qichishish, boghizi aghrish, hötilesh, bishi we muskulliri aghrish, qizzish we harghinliq his qilish qatarliq adettiki zukamning kisellik alametliri  adettiki zukamgha nisbeten ighir bolghandin bashqa, yene tonglash, titirek bisish qatarliq alametlermu körilidu. Oxshimighan kishilerning kisellik alametliride periqler bolidu, bezilerde ighir bolidu bezilerde yenggil bolidu, bezilerde bir ikki xilla kisellik alamiti bolidu, bezilerde yuqarda dep ötken hemme kisellik alamiti bolidu. Yuqumluq zukamning kisellik alametliri we uning aqiwiti insanlarning yishi we adettiki beden saghlamliqi bilen zich munasiwetlik bolup, yishi chong, bedini ajiz kishilerning ölüp kitishini keltürüp chiqiridu.

Yuqumluq zukamni dawalash we uningdin saqlinishning eng yaxshi usuli yuqumluq zukam waksinisi (flu shot, influenza vaccine) udurush, dawamliq qolini yuyush we shexsi tazliqqa ehmiyet birish, beden chinuqturush, yiterlik uxlash, yaxshi aram ilish, yiterlik usuzluq ichish. Waxtida doxturgha körünüp, zörür bolghan dawalashlarni ilip birish we yaman aqiwet kilip chiqishtin saqlinish kirek.

Yuqumluq zukam uni keltürüp chiqarghan virusning türlirige qarap, her xil bolidu.

Yuqumluq zukam virusi

Yuqumluq zukam virusi (influenza virus) yuqumluq zukam (influenza, flu) ni kelturup chiqarghuchi virus. Yuqumluq zukam asasliqi insanlar arisida tarqilip qalmastin, yene at, chochqa, it we qushlar (toxa, kepter) arisidimu kop uchuraydu.

Yuqumluq zukam virusi bir xil RNA virusi bolup,  A, B, C, D, Isavirus, Thogotovirus, Quanranjavirus qatarliq 7 xil turdiki yuqumluq zukam virusni oz ichige alidu.

A tipitiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda, chochqa, at, shepereng we uchar qushlarda bolidu.

B tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda bolidu.

C tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda, chochqida we itta bolidu.

D tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi kala we chochqida bolidu.

Isavirus yuqumluq zukam virusi: asasliqi salmon biliqida bolidu.

Thogotovirus yuqumluq zukam virusi: pasha we insanlarni oz ichige alghan sut emguchi haywanlarda bolidu.

A tipliq yuqumluq zukam virusi terkiwidiki H1 din H18 we N1 din N11 ghiche bolghan antigin'ge asasen her xil oxshimighan turlerge ayrilidu. Ularning ichide towendikiliri tarixta qushlar we insanlar arisida tarqap insanlargha ighir tehdit ilip kelgen.

H1N1 yuqumluq zukam virusi: 1918 yilda tarqalghan Ispaniye yuqumluq zukimini peyda qilghan bolup, putun dunyada 500 miliyun ademning yuqumlinishini we 50 - 100 miliyun ademning olishini kelturup chiqarghan. 2009 - yilida tarqalghan chochqa zukimini kelturup chiqarghan.

H2N2 yuqumluq zukam virusi: 1957 - yili tarqalghan Asiya zukimini kelturup chiqarghan, we Amirkining ozide 69800 ademning olishini kelturup chiqarghan;

H3N2 yuqumluq zukam virusi: 1968 - yili tarqighan Xongkong (Shanggang) zukimini kelturup chiqarghan, we 500000 Xongkongluq yuqumlan'ghan. Amirkining ozide 33800 ademning olishini kelturup chiqarghan.

H5N1 yuqumluq zukam virusi: 2004 - yilliq qush zukimini kelturup chiqarghan, we 60 etirapidiki dowletke ighir tesir yetkuzgen.

H7N7 yuqumluq zukam virus: 2003 - yildin hazirgha qeder ozshimighan dowletlerde oxshimighan derijide tarqap kelmekte.
H1N2 yuqumluq zukam virusi: 1988 - yili Jonggodin bashlinip hazirgha qeder dunyaning oxshimighan jaylirida oxshimighan derijide tarqap kelmekte.

H9N2 yuqumluq zukam virusi: asasliqi Jonggodiki toxularda mewjut bolup, 2009 - yili Xongkongda kichik balilarda kisel peyda qilghan, we undin kiyin tarqaq halda korulup kelmekte.

H7N2 yuqumluq zukam virusi: 2002 - yili Amirkining virginiya shitatida tarqalghan bolup,  beziler 1918, 1957 we 1968 - yilliri tarqighan yuqumluq zukamnimu mushu xildiki virus kelturup chiqarghan bolushi mumkin dep qarimaqta.

H7N3 yuqumluq zukam virusi: 1963 - yili tunji bolup En'giliyede bayqalghan bolup,  uningdin kiyin Yawropa we shimali Amirkida oxshimighan derijide tarqap kelgen.

H10N7 yuqumluq zukam virusi: 2004 - yili tunji bolup Misirda insanlarda kisel peyda qilghanliq bayqalghan.

H7N9 yuqumluq zukam virusi: 2013 - yildin bashlap asasliqi Jonggoda tarqap kelmekte.
http://fortune.com/2017/03/03/bird-flu-china/

Qush yuqumluq zukimi toghursida

Qush yuqumluq zukami diginimiz öy we yawa qushlarning A tiptiki bir xil yuqumluq zukam virusi bilen yuqumlinishi tüpeylidin kilip chiqqan ighir tiptiki nepes yolliri kisellikler toplimini körsitidighan bolup, bu kisel adette toxu wabasi depmu atilidu. Hazir bu kisellik pütün dunyadiki nurghun döwletlerde qerelik tarqap, öy qushi baqquchilargha ighir derijide ziyan salmaqta.

Qush yuqumluq zukimini peyda qilghuchi virus bezi qushlarning üchiyide mewjut bolidighan bolup, adette kisel peyda qilmaydu. Bu xil virus issiqliq we quyash nurigha sezgür bolup, 55 silsiye giradusluq issiqliqta bir saet,  60 silsiye giradusluq issiqliqta aran 10 minut yashiyalaydu. Bu xil virus qurghaq chang tozang ichide 2 hepte, 4 silsiye giradusluq sharahitta bir nechche hepte, tonglatqan gösh terkiwide 10 aydin artuq yashiyalaydu.

Qushi yuqumluq zukimini peyda qilghuchi virus adette her  xil öy we yawa qushlargha yuqidighan bolup, öy qushliri ichide toxa, ödek we ghazlar bu xil virus bilen yuqumlinidighan asaliq öy qushliri hisaplinidu. Bu xil virus adette nepes yolliri, hezim qilish yolliri, zexme bar tire, köz perdisi arqiliq yuqudu. Bu xil virus qushlarning teriti, eghiz we beden suyuqliqi arqiliq etiraptiki muhitqa tarqaydu. Yawa qushlarning bir jaydin bir jaygha uchushimu, bu kisellikning tarqishida melum rol oynaydu.

Oy qushliri bu virus bilen yuqumlanghandin kiyin, aldi bilen bir nechche saettin bir nechche künlük yushurun mezgilni bashtin ötküzidu.

Kisel bolghan waxti sel uzun bolghan qushlarda bir nerse yimeslik, ajizlap kitish, herket qilmasliq, tük peyliri boshap kitish yaki chüshüp kitish, bash qismi ishship qilish, közi qizzirip qilish, burnidin su iqish, bishini lingshitish, nepes qiyin bolushtek alametler bolidu. Bezi qushlarda ichi sürülüsh, bedini yighilip qilish, palaj bolup qilishtek alametler bolidu. Adette kisel waxti 1, 2 kün bolup, ölüp kitish nisbiti 50%~100% etirapida bolidu.

Bu xil kiselge giriptar bolghan qushlarning hazirgha qeder ünümlük dawasi yoq bolup, bu kiselning aldini ilish bekla muhim. Bu kisellikning aldini ilishta asaliqi kisel tarqighan rayunlarni qattiq konturul qilip, bashqa rayunlardin pütünley ayriwitish, muhit tazlighigha alahide ehmiyet birish, su menbesining tazliqini yaxshi konturul qilish kirek. Qushlarning tüklirige we beden suyuqliqigha uchurshushtin saqlinish kirek. Kisel tarqighan rayunlarda qush göshlirini istimal qilishta alahide diqet qilish kirek, eger qush göshlirini istimal qilish zörür bolghanda, amal bar toluq pushurup istimal qilish kirek.

Friday, December 22, 2017

جەمىيەت تەرەققىياتى ۋە ساغلاملىق

جەمىيەت تەرەققىياتى ۋە ساغلاملىق

مەمەت ئىمىن

نورمالدا  ئىنسانلارنىڭ ساغلام ياشىشى ۋە ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈشى،  ئىنسانلار ياشاۋاتقان شۇ جەمىيەتنىڭ ئىجىتىمايى پارانۋانلىقى، ئىختىزاد ۋە پەن تەخنىكا تەرەقىياتى، مۇھىتنى قوغداشقا ئەھمىيەت بىرىش بەرمەسلىكى قاتارلىق ئامىللار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ قالاماستىن، يەنە ئىنسانلارنىڭ تۇرمۇش ۋە يىمەك ئىچمەك ئادىتى، تۇرمۇش پوسىتسىيەسى، قىممەت قارىشى ۋە ئىلمى ساپاسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك . 

ئامىركا دۇنيادا ئەڭ تەرەققى تاپقان، ۋە ساقلىقنى ساقلاش ئۈچۈن ئۈچۈن ئەڭ كۆپ پۇل خەجلەيدىغان دۆۋلەت بولسىمۇ، بىراق ئامىركىلىقلارنىڭ ساغلاملىق ئەھۋالى ۋە ئوتۇرچە ئۆمۈرى، باشقا تەرەققى قىلغان دۆۋلەتلەر بىلەن سىلىشتۇرغاندا خىىلىلا تۆۋەن. بۇنىڭ بىر سەۋەبى ئامىركا ئەڭ چوڭ بىر كۆچمەن دۆۋلەت بولۇش بىلەن، كۆپۈنچە كىشىلەرنىڭ تۇرمۇش ئادىتى، تۇرمۇش پوسىتسىيەسى، قىممەت قارىشى ۋە مەدىنى ئارقا كۆرۈنىشى جەھەتتە پەرىقنىڭ كۆپ بولۇشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى 
مۈمكىن. 



يىقىندا ئىلان قىلغان بىر خەۋەرگە ئاساسلانغاندا، ئامىركىلىقلارنىڭ ئوتۇرچە ئۆمۈرىدە تۆۋەنلەش بولغان. سەۋەبى بەزى  ناچار تۇرمۇش ئادەتلىرىنىڭ ئەۋجە ئالغانلىدا، يەنى قالامىغان دورا ئىشلىتىش، بولۇپمۇ ناركوتىك يەنى مەس قىلىش خاراكتىردىكى دورىلارنى قالايمىغان ئىشلىتىش سەۋەبىدىن. 

پايدىلىق ئۇقۇمى توغۇرسىدا

 بىزدىكى "پايدىلىق، پايدا قىلىش"  ئۇقۇمى توغۇرسىدا ئىككى ئىغىز پاراڭ

مەمەت ئىمىن

تىلىمىزدىكى "پايدىلىق ۋە پايدا قىلىش" ئاساسلىقى قىلغان ئىش ھەركىتىمىز، ئىستىمال قىلغان يىمەك ئىچمەك ۋە دورا دەرمەنلىرىمىزنىڭ بىزگە مەلۇم مەنپەت ياكى ياخشىلىق ئىلىپ كىلىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدىغان بولۇپ، "زىيانلىق ۋە زىيان قىلىش" نىڭ ئەكسىنى كۆزدە تۇتىدۇ. ئەمىلىيەتتە مەيلى "پايدىلىق، پايدا قىلىش" بولسۇن، ۋە ياكى "زىيانلىق، زىيان قىلىش" بولسۇن، ھەر ئىككىلىسى نىسپى مەنەدىكى بىر ئۇقۇم بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى پەرىق "ئاق" ۋە "قارا" دەك ئۇنداق ئىنىق ئەمەس، بەزىدە ھەتتا ئوز ئارا ئارىلىشىپ كىتىشى ۋە ياكى ئورۇن ئالمىشىپ قىلىشى مۈمكىن.

كۈندۈلۈك تۇرمۇشتا، كۆپۇنچىمىز ئۆزىمىز زىيانلىق دەپ قارىغان، ۋە ياكى زىيان قىلىدىغانلىقىنى ئىنىق بىلگەن ئىش ھەركەت ۋە يىمەك ئىچمەكتىن ساقلىنىمىز، ئۇلاردىن پەرىز تۇتىمىز، بىراق پايدىلىق دەپ قارىغان ئىش ھەركەتلەر بىلەن نورمالدىن ئارتۇق شۇغۇللۇنۇشتىن،  پايدا قىلىدۇ دەپ قارىغان يىمەك ئىچمەكلەرنى كۆپ ئىستىمال قىلىشتىن ساقلىنىشقا دىققەت قىلمايمىز. ئەكسىنچە پايدا قىلىدىغان نەرسىلەرنى كۆپ ئىستىمال قىلىشقا ئادەتلەنگەنمىز. پايدا قىلىدۇ دىگەن ئىش، ھەركەت، يىمەك ئىچمەك قانچە كۆپ بولسا شۇنچە ياخشى دەپ قارايمىز. ئەمىلىيەتتە زىيانلىق نەرسىلەرنى ئىستىمال قىلغاندا بەدىنىمىزگە زىيانلىق ئىلىپ كەلگىنىگە ئوخشاش، پايدىلىق دەپ قارىغان نەرسىلەرنى بەدەن ئىھتىياجىدىن ئارتۇق ئىستىمال قىلغاندىمۇ ئوخشاشلا بەدىنىمىزگە زىيانلىق ئىلىپ كىلىدۇ.

بىز نورمالدا زىيانلىق دەپ قارىغان بىر قىسىم نەرسىلەر گەرچە ھەر زامان زىيانلىق بولسىمۇ، يەنە بىر قىسىم زىيانلىق نەرسىلەر  مەلۇم ئەھۋال ئاستىدا بىزگە پايدا قىلىشى مۈمكىن. بىز پايدىلىق دەپ قارىغان ھەرقانداق نەرسە ئەگەر چىكىدىن ئاشسا ۋە ياكى بەدەن ئىھتىياجىمىزدىن ئىشىپ كەتسە ھەر زامان زىيانلىق نەرسىگە ئايلىنىپ قىلىشى، ۋە ئارزۇ ئىستەكلىرىمىزگە زىت ھالدا بىزگە ئويلىمىغان يامان ئاقىۋەتلەرنى ئىلىپ كىلىشى مۇمكىن.

ھەممىمىز بىلگەندەك، بۇلغانغان مۇھىت، ئىس- تۈتەك، ئالاھىدە يۇقۇرى ياكى ئالاھىدە تۆۋەن تىمپىراتۇرا،  بۇلغانغان  ۋە ياكى بۇزۇلۇپ قالغان يىمەك ئىچمەكلەر  ھەر زامان زىيانلىق بولۇپ، مەن بۇ يەردە بۇ خىلدىكى ھەر زامان ۋە ياكى ئىنىقلا زىيانلىق بولغان نەرسىلەر ئۈستىدە توختاتلاميمەن.

بىزدە نۇرغۇن نەرسىلەرنى بىراقلا پايدىلىق ياكى زىيانلىق دەپ ئىنىقلا ئايرىۋىتىدىغان، ھەم پايدىلىق دەپ قارالغان نەرسىلەرنى قانچە كۆپ ئىستىمال قىلسا شۇنچە ياخشى دەپ قاراپ، قارغۇلارچە قوغلىشىدىغان ئەھۋاللار بىر ئاز ئومۇملاشقان ۋە ياكى ئادەتكە ئايلانغان مەسىلە بولۇپ، مەن تۆۋەندە بىزگە پايدىلىق دەپ قارالغان نەرسىلەر بىلەن بىزگە بەزىدە زىيانلىق دەپ قارالغان نەرسىلەرنىڭ قانداق ۋاقىتتا ۋە قانداق ئەھۋال ئاستىدا پايدا قىلىدىغانلىقىنى، قانداق ۋاقىتتا ۋە قانداق ئەھۋال ئاستىدا زىيان قىلىدىغانلىقىنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇپ ئۆتمەكچىمەن.

مەيلى ئۆسۇملۇك بولسۇن ۋە ياكى ھايۋانات بولسۇن، ھاياتلىق بولۇش ئۇچۇن ئەڭ مۇھىم بولغان ئۈچ ئامىل – قۇياش نۇرى، ھاۋا (ئوكسىگىن) ۋە سۇ. بۇلارنىڭ بىرى كەم بولسا ھاياتلىق بولمايدۇ. بۇ مەنەدىن ئەيىتقاندا ئۇلار بىزگە ناھايتى مۇھىم بولغان پايدىلىق نەرسىلەردۇر. ئۇلارسىز بىزنىڭ ساغلام بولۇشىمىز ئۇياقتا تۇرسۇن ھەتتا ياشىمىقىمىزمۇ مۈمكىن ئەمەس. بىراق بۇ دىگەنلىك بىز ئۇلارنى قانچىلىك كۆپ ئىستىمال قىلساق شۇنچە ياخشى دىگەنلىك ئەمەس. بىز قۇياشقا (ئاپتاپقا) قاقلىنىش ئارىقلىق نۇرغۇن كىسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئالالايمىز، ئەگەر قۇياشقا كۆپ قاقلىنىپ كەتسەك تىرەك راكىغا گىرىپتار بولىمىز.

ساپ ھاۋا (ئوكسىگىن) بىلەن نەپەسلىنىش بىزگە راھەت بىغىشلايدۇ، ئوكسىگىن بولمىسا بىز ئازراقمۇ ياشىيالمايمىز. ئوكسىگىن كەم بولسا نەپىسىمىز قىسىلىپ، ھاسىراپ قالىمىز، ئەقلى ھۇشىمىز نورمال ئىشلىمەي قالىدۇ. ئەگەر ساپ ئوكسىگىن بىلەن ئۇزۇن مۇددەت نەپەسلەنسەك، ئوكسىگىن بىلەن زەھەرلىنىش كىلىپ چىقىدۇ.

سۇمۇ ھاياتلىقتا ئوخشاشلا مۇھىم بولۇپ، بەدىنىمىزنىڭ 60-70% سۇدىن تەركىپ تاپقان. كۈندۈلۈك تۇرمۇشتا يىتەرلىك سۇ ئىستىمال قىلىش ئارقىلىق بەدەننىڭ سۇ تەڭپۇڭلىقىنى ساقلاش، ۋە بەدەندىكى قالدۇق ماددىلارنى بەدەن سىرىتىغا ئاجىرتىپ چىقىرىش، بىزنىڭ ساغلام ياشىشىمىزدا بەكلا مۇھىم.  بىراق بۇنداق دىگەنلىك سۇنى قانچە كۆپ ئىستىمال قىلسا شۇنچە ياخشى دىگەنلىك ئەمەس. بەدەنىمىزدە ئەڭ مۇھىم بولغىنى سۇ تەڭپۇڭلىقى بولۇپ، ئەگەر بىز سۇنى ئاز ئىستىمال قىلساق، بەدەندىكى سۇ مىقدارى ئازلاپ، بەدەندىكى سۇدا ئىرىدىغان نۇرغۇن ماددىلارنىڭ قويۇقلىقى نىسپى ھالدا يۇقۇرلاپ كىتىدۇ، نەتىجىدە بەدىنىمىزدە بەزى يامان ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئەگەر بىز سۇنى ئىھتىياجدىن كۆپ ئىستىمال قىلساق، بەدەندىكى سۇ مىقدارى كۆپىيىپ، بەدەندىكى سۇدا ئىرىدىغان نۇرغۇن ماددىلارنىڭ قويۇقلىقى نىسپى ھالدا تۆۋەنلەپ كىتىدۇ، نەتىجىدە ئوخشاشلا بەدىنىمىزدە يامان ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئاقسىل، ماي، شىكەر (كاربون سۇ بىرىكمىسى)، ھەر خىل ۋىتامىنلار ۋە مىنىرال ماددىلار بىزنىڭ ھاياتىمىز ۋە ساغلام ياشىشىمىز ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدىغان ئوزۇقلۇق ماددىلار ھىساپلىنىدۇ. بۇ ئوزۇقلۇق ماددالارنىڭ ئىچىدە ئاقسىل، ماي، شىكەر (كاربون سۇ بىرىكمىسى) بىزنى ئىنىرگىيە بىلەن تەمىنلەيدۇ، ھەر خىل ۋىتامىنلار ۋە مىنىرال ماددىلار بولسا بەدىنىمىزدىكى ھەر خىل ئەزالارنىڭ نورمال مىتابولىزىمىنى ۋە فونكىسىيەسىنى  ساقلاشتا ناھايتى موھىم رول ئوينايدۇ. بۇ نۇقتىدىن ئەيىتقاندا، بۇ ماددىلارنىڭ ھەممىسى بىزنىڭ ساغلام ياشىشىمىز ئۈچۈن ناھايتى پايدىلىق، بىراق بۇنداق دىگەنلىك بىز ئۇلارنى قانچە كۆپ ئىستىمال قىلساق، ساغلاملىقىمىزغا شۇنچە پايدا قىلىدۇ دىگەنلىك بولمايدۇ.

ماي بىلەن شىكەر (كاربون سۇ بىرىكمىسى) نى ئىستىمال قىلمىساق، بەدىنىمز كۈندۈلۈك ئىھتىياجلىق بولغان ئىنىرگىيەگە ئىرىشەلمەيدۇ، نەتىجىدە بىشىمىز قىيىش، كۆزىمىز تولىشىشتەك ئالامەتلەر كۆرىلىدۇ، بۇ ماددىلار بەدىنىمىزدە ئۇزۇن مۇددەت كەم بولغاندا، بەدىنىمىز كۈندۈلۈك ئىنىرگىيە ئىھتىياجى ئۈچۈن ئاقسىلنى پارچىلاشقا مەجبۇرى بولىدۇ، نەتىجىدە بىز كۈندىن كۈنگە ئورۇقلايمىز ۋە ئاجىزلىشىپ ماڭىمىز، ۋە ھەر خىل ئوزۇقلۇق يىتىشمەسلىك بىلەن مۇناسىۋەتلىك كىسەللىكلەرگە گىرىپتار بولىمىز. ئەكسىنچە بىز ماي ۋە شىكەر (كاربون سۇ بىرىكمىسى) نى بەدەن ئىھتىياجىمىزدىن ئارتۇق ئىستىمال قىلساق، بەدىنىمىزدە سىمىزلىك ۋە ئۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك ھەر خىل كىسەللىكلەر كىلىپ چىقىدۇ. گۆش مايلارنى ئوزۇقلۇق يىتىشمىگەن ۋە شۇ سەۋەپتىن ئوزۇقلۇق يىتىشمەسلىك كىسىلىگە گىرىپتار بولغان كىشىلەر ئىستىمال قىلسا، ئۇلارغا پايدا قىلىدۇ ۋە شۇ سەۋەپتىن كىسىلى ساقىدۇ. ئەكسىنچە ئوزۇقلۇق تولۇق بولغان ۋە ياكى سىمىز كىشىلەر ئىستىمال قىلسا، ئۇلارغا زىيان قىلىدۇ ۋە ئۇلارنىڭ يۈرەك قان تومۇر كىسىلىگە گىرىپتار بولۇشىنى تىزلەشتۇرىدۇ.

 ۋىتامىنلارنى يىتەرلىك ئىستىمال قىلمىساق، ۋىتامىن كەملىك كىسىلى كىلىپ چىقىدۇ، ۋىتامىنلارنى بەدەن ئىھتىياجىدىن ئارتۇق ئىستىمال قىلساق ۋىتامىن بىلەن زەھەرلىنىش كىلىپ چىدۇ. ئەگەر بەدىنىمىزدە مەلۇم خىلدىكى ۋىتامىن كەم بولسا، ئاندىن بىز شۇ خىلدىكى ۋىتامىن تابىلىتىنى ئىستىمال قىساق، بۇ چاغدا بۇ خىلدىكى ۋىتامىن تابلىتى بىزگە پايدا قىلىدۇ، بەدىمىزدىكى كەم بولغان ۋىتامىن تولۇقلىنىدۇ، نەتىجىدە ۋىتامىن كەملىكتىن كىلىپ چىققان كىسەل ساقىيىپ، ساغلاملىقىمىز ئەسلىگە كىلىدۇ. ئەگەر بەدىنىمىزدە ھىچقانداق ۋىتامىن كەم بولمىسا، بىز ۋىتامىن تابىلىتىنى ئىستىمال قىلساق، ئۇ بىزنىڭ ساغلاملىقىمىزغا نىسبەتەن كۆپ ئەھمىيىتى بولمايدۇ، ئەكسىنچە بەدەندىكى ۋىتامىن دورىلىرىنى پارچىلايدىغان ئورگانلارنىڭ خىزمەت يۇكىنى ئاشۇرۋىتىدۇ. ئەگەر بىز ۋىتامىن تابىلىتلىرىنى ئۇزۇن مۇددەت بەدەن ئىھتىياجىمىزدىن ئارتۇق ئىستىمال قىلىۋالساق، ئۇ چاغدا بۇ ۋىتامىن تابىلىتلىرى بەدىنىمىزگە زىيان قىلىدۇ، يەنى بەدىنىمىزدە ۋىتامىن بىلەن زەھەرلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

مىنىرال ماددىلارمۇ بەدىنىمىزدە ناھايتى مۇھىم خىزمەتلەرنى ئۆتەيدىغان بولۇپ، ئۇلار بىزنىڭ ساغلام ياشىشىمىزدا كەم بولسا بولمايدىغان مۇھىم ئامىللار ھىساپلىنىدۇ. ئۇلار بەدىنىمىزدە كەم بولسا بولمىغانغا ئوخشاش، ئارتۇق بولسىمۇ بولمايدۇ. بىز ئۇلارنىڭ بەدىنىمىزگە بولغان پايدىلىق تەرىپىنى تەكىتلەپ، ئىھتىياجدىن ئارتۇق ئىستىمال قىلىۋالساق بەدىنىمىزگە ئوخشاشلا زىيان ئىلىپ كىلىدۇ. مەسىلەن كالتسىي بەدىنىمىزدىكى سۆڭەكنى قاتۇرۇشتا ئەڭ مۇھىم بولغان ماددىلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ يەنە بەدىنىمىزدىكى نۇرغۇن ئورگانلارنىڭ نورمال فونكىسىيەسىنى ساقلاشتىمۇ ناھايتى مۇھىم رول ئوينايدۇ. بەدىنىمىزدىكى كالتسىي كەم بولغاندا كالتسىي كەملىك كىسىلى كىلىپ چىقىدۇ. بەدىنىمىزدىكى كالتسىي يۇقۇرى بولغاندا كالتسىي يۇقۇرلۇق كىسىلى كىلىپ چىقىدۇ.

يۇقارقى مۇھىم ئامىللاردىن باشقا ھەرىكەت ۋە بەدەن چىنىقتۇرۇشمۇ بىزنىڭ ھاياتىمىزدا ۋە ساغلام ياشىشىمىزدا ناھايتى مۇھىم. ھايات دىمەك ھەركەت دىمەك، كىچىگى ھۇجەيرىلەرنىڭ نورمال خىزمەتلىرىدىن باشلاپ، يۈرەكنىڭ سوقىشى، قاننىڭ ئايلىنىش، ئۈزلۈكسىز نەپەسلىنىپ تۇرىشىمىز ۋە كۈندۈلۈك خىزمەت، ئۈگۈنۈش، بەدەن چىنىقتۇرۇشنىڭ ھەممىسى ھەرىكەتتۇر. ھەركەت بولمىغان تەندە جان يوق دىمەكتۇر. بۇ مەنادىن ئىيىتقاندا ھەركەت قىلىش ۋە بەدەن چىنىقتۇرۇش بىزنىڭ ھاياتىمىزدا ۋە ساغلام ياشىمىزدا ناھايتى مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. گەرچە نورمال ھەركەت ھاياتلىق ۋە ساغلام ياشاشنىڭ كاپالىتى بولسىمۇ، بىراق بۇ دىگەنلىك ھەركەت قانچە كۆپ بولسا شۇنچە ساغلام بولىدۇ دىگەنلىك بولمايدۇ. بۇنىڭ تىپىك مىسالى تەنتەربىيە جەھەتتە دۇنيا چىمپىيۇنى بولغانلار ئىچىدە ئۇزۇن ئومۇر كۆرگەنلەرنىڭ نىسبىتى توۋەن، بۇ چىمپىيۇنلارنىڭ كۆپ قىسمى ياش ۋاختىدا ئۇزۇن مۇددەت ھەددىدىن زىيادە كۆپ ھەركەت قىلغىنى ئۈچۈن، بەدەندە ئۇزۇن مۇددەت ئاستا خاراكتىرلىق زەخمىلەر يۈز بىرىپ، ياش 50، 60 دىن ئاشقاندا ھەر خىل ئاستا خاراكتىرلىق كىسەللەرگە ئاسان گىرىپتار بولىدۇ. نەتىجىدە نورامل ھەركەت قىلغان ۋە بەدەن چىنۇقتۇرغانلاردەك ساغلام ياشىيالمايدۇ ۋە ئۇزۇن ئۆمۈر كورەلمەيدۇ.

بىز كىسەل بولغاندا كىسىلىمىزنى داۋالاپ ساقايتىپ، ساغلاملىقىمىزنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشتە  ئىشلىتىدىغان مۇتلەق كۆپ ساندىكى دورىلارنىڭ ھەممىسى خىمىيەلىك ماددا بولۇپ، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ دىگۈدەك ئۇنداق ياكى مۇنداق ئەكىس تەسىرى يەنى زىيىنى بار، كەم دىگەندە جىگەر ۋە ياكى بۆرەكنىڭ خىزمەت يۇكىنى ئاشۇرۇپ، بۇ ئورگانلاردا بەزى ئاستا خاراكتىرلىق زەخمىلەرنى كەلتۇرۇپ چىقىرىدۇ. بىز كىسەل بولغاندا ئۇ دورىلارنىڭ كىسىلىمىزنى داۋالاش جەريانىدا ئىلىپ كەلگەن پايدىسى، زىيىنىدىن كۆپ بولغانلىغى ئۈچۈن، بىز ئۇ دورىلارنىڭ بەزى ئەكىس تەسىرىنى يەنى زىيىنىنى تەكىتلەپ كەتمەي، دورىنىڭ بىزگە ئىلىپ كىلىدىغان شىپاسىنى كۆزدە تۇتۇپ دورا ئىشلىتىمىز. دورىلارنىڭ ئەكىس تەسىرىنى ئەڭ يۇقۇرى دەرىجىدە تۆۋەنلىتىش، ئۈنىمىنى ئەڭ يۇقۇرى دەرىجىدە يۇقۇرى كۆتۈرۈش ئۈچۈن، ئەڭ ئۈنۈملۈك، ئەڭ مۇھاپىق بولغان دورىلارنى تاللاپ، ئەڭ مۇھاپىپ مىقتاردا، ئەڭ مۇھاپىق (قىسقا) ۋاقىت ئىشلىتىشكە تىرىشىشىمىز كىرەك. ئەگەر بىز مۇھاپىق بولمىغان دورىلارنى، مۇھاپىق بولمىغان مىقتاردا، مۇھاپىق بولمىغان ۋاقىت ئىستىمال قىلساق، كىسەل داۋالاش مەقسىتىگە يىتەلمەسلىكىمىز مۈمكىن، نەتىجىدە ئۇ دورىلارنىڭ زىيىنى پايدىسىدىن يۇقۇرى بولۇپ كىتىپ، بىزگە پايدا قىلىدۇ دەپ ئىستىمال قىلغان دورا ئەكسىنچە بىزگە زىيان قىلىدىغان دورىغا ئايلىنىپ قىلىشى مۇمكىن. مۇنداقچە ئىيتىتقاندا ھەرقانداق دورىنىڭ پايدىسى ۋە زىيىنى نىسپى بولۇپ، ئوخشاش بىر خىل دورا، شۇ دورا ماس كىلىدىغان كىسەلگە گىرىپتار بولغان بىمارغا نىسبەتەن پايدىلىق بولغان بولسا، ھىچقانداق كىسەلگە گىرىپتار بولمىغان ۋە ياكى ئۇ دورا ماس كەلمەيدىغان باشقا خىلدىكى كىسەلگە گىرىپتار بولغان ئىنسانلارغا نىسبەتەن زىيانلىق بولۇشى مۇمكىن. شۇڭا ھەرقانداق دورىلارنى مۇھاپىق ئىستىمال قىلىش، پايدا قىلىدۇ دەپلا قارغۇلارچە دورا ئىستىمال قىلماسلىق كىرەك. ھەرقانداق كىسەلگە گىرىپتار بولغاندا، شۇ كىسەلگە ئەڭ مۇھاپىق بولغان دورىنى تاللاپ ئىشلىتىش، ئۇنىمى ۋە ئىشلىتىش مەقسىتى ئىنىق بولمىغان ھەر خىل دورىلارنى قوشۇپ ئىستىمال قىلىپ، ئۇلارنىڭ ئىچىدىن بىرەرسى پايدا قىلىپ قالار دىگەن ئۈمۈتتە قارغۇلارچە دورا ئىشلىتىشتىن ۋە ياكى تەلەي سىناشتىن ساقلىنىشىمىز كىرەك.

خۇلاسە: دىمەكچىمەنكى ھەرقانداق نەرسىنىڭ ئىككى تەرىپى بولغانغا ئوخشاش، دۇنيادا مۇتەلەق پايدىلىق، ۋە ياكى ھەر زامان پايدا قىلىدىغان دورا، ساغلىقنى ساقلاش بويۇملىرى ۋە ئوزۇقلۇق ماددىلار يوق. ھەممە نەرسە نىسبى. شۇڭا ساغلام ياخشايمىز دەيدىكەنمىز، ھەممە جەھەتتە تەبىلىككە ۋە تەڭپۇڭلۇققا دىقەت قىلىشىمىز كىرەك. ھەممە نەرسە ئۆز يولىدا مۇھاپىق بولىشى كىرەك. كىسەل بولغاندا ئاكىتىپ سەۋەپ قىلىش بىلەن بىرگە، ھە دىسە دورا يەيدىغان دورا مەستانىسىغا ئايلىنىپ قالماسلىقىمىز كىرەك.