Memet Emin
بۇ ماقالىنىڭ كونا يىزىق نۇسقىسىنى بۇ ي يەردىن كۆرۈڭ
https://wetinim.com/forum.php?mod=viewthread&tid=512
https://drive.google.com/open?id=0B91q9SF2EQNwNmpCX1VjUEl6TWc
Insanlarning
rohi we yaki pisxikiliq dunyasi nahayti murekkep bir dunya bolup, insanlarning
rohi keypiyati we yaki pisxikiliq halitining qandaq bolushi insanlarning rohi
we jismani saghlamliqigha biwaste tesir körsitidu.
Her
bir insan hem shexsning özige tewe hem
yashawatqan ijtimayi jemiyetke tewe bolghini üchün, insanlarning rohi
halitining qandaq bolushi bir tereptin shu insanning özgüchiligi we shexsi
hayati bilen zich munasiwetlik bolsa, yene bir tereptin her bir insan
yashawatqan ijtimayi jemiyet we etirapdiki muhit bilen zich munasiwetlik.
Jemiyette
yüz bergen herqandaq bir weqe u jemiyetke tewe bolghan her bir insanning rohi
keypiyatigha we yaki pisxikiliq halitige choqum tesir körsitidu, bezilerge tesiri
az bolsa, yene bezilerge tesiri köp bolidu. Bezilerge selbi tesir körsetse,
yene bezilerge ijabi tesir körsitidu. Shu seweptin biz etirapimizda yüz bergen her
xil weqelerge bolupmu adaletsizlikke we naheqchiliqqa nisbeten tamamen köz
yumalmaymiz, we ularni tammamen anglimas boliwalalmaymiz. Bashqilarning
bishigha kelgen balayi apet bilen mining nime ishim bar diyelmeymiz. Hich
bolmighanda biz söygen kishilerning qayghu hesriti we dert elemliri bizge
qayghu hesiret we dert elem ilip kilishi, ularning xushalliqi bizge xoshalliq
ilip kilishi mümkin.
Biz
bishimizdin ötküzgen mustemlikeliq hayat we yaki öz özimizge xoja bolalmasliq
bizning rohi halitimizge we yaki pisxikiliq xaraktirimizge her tereptin tesir
körsitip, bizning rohi dunyarimizda we pisxikimizda selbi özgürüshlerni peyda
qilghan bolsa, yiqindin biri xelqimiz duch kiliwatqan qattiq siyaset bizning
rohi dunyarimizda mewjut boliwatqan mesililerni tixmu ighirlashturmaqta.
Chetelde
yashawatqan köpünchimiz, uruq tuqqanlirimiz we dost buraderlirimiz bilen normal
alaqe qilish pursitidin mehrum qilinduq. Bezilirimizning uruq tuqqanliri we
dost buraderliri erkinlikidin mehrum qilinip, hayatini yighiwilishta we
türmilerde ötküziwatidu, hetta beziler hayatidin ayrildi. Bularning hemmisi
bizning rohi keypiyatimizgha ighir tesir körsütüp, bizning rohi keypiyatimizda
bezi dawalghushlarni we özgürüshlerni peyda qilmaqta.
Bezilirimiz
ümüdsizlensek, bezilirimiz ganggirap, nime qilishini bilelmey qalmaqtamiz; bezilirimiz
"mini chaqmighan yilan ming yil yashisun" dep jim boliwalsaq, süküt
qilsaq, yeni bezilirimiz ghezeplenmektimiz, hisyatimizgha tayinip ish
körmektimiz; bezilirimiz dunyaning adaletsizlikidin nale qiliship, özimizni
küchsiz his qilishsaq, yene bezilirimiz ümüdwarliqini yoqatmay, dawamliq
aldimizgha qarap
mangmaqtamiz.
Weten
ichi we sirtidiki xelqimiz ichide yüz biriwatqan bu passip rohi keypiyat we
pisxikiliq özgürüshler yalghuz biz duch kiliwatqan mesilining hel bolushigha
hichqandaq paydisi yoq bolup qalmastin belki eksinche bizning rohi we jismani
saghlamliqimizgha ighir tesir körsitishi mümkin.
Insanlarning
rohi keypiyatidiki özgürüshlerning saghlamliqqa bolghan tesiri ularning türi,
xaraktiri we derijisi bilen zich munasiwetlik. Akitip (pazitip) keypiyat
we ijabi roh bizge ümüd bighishlap, bizning saghlam yashishimiz üchün akitip
rol oynaydighan bolsa, passip we selbi keypiyat bizge ümüdsizlik, chüshkünlik
ilip kilip, bizning saghlamliqimizgha pasip tesir körsitidu.
Insanlarning
rohi keypiyatining türliri
insanlarning
rohi keypiyatini töwendikidek üch akitip, üch pasip katigoriyelerge we her bir
katigoyeni yene bir nechche kichik türlerge ayrishqa bolidu.
1.
Qayghuluq / hesiretlik
(1)
xijil bolush, ongaysizlinish;
(2)
özini eyiplesh, pushaymanliq, gunakarliq;
(3)
yalghuzluq his qilish;
(4)
kemsitilish, chetke qiqilish;
(5)
zirikish, ichi pushush;
(6)
harghinliq his qilish;
(7)
chüshkünlik;
2.
Nepiretlik / tehditlik
(1)
achchiqlinish, ghezeplinish;
(2)
shexsiyetchilik, meghrurluq, chongchuluq;
(3)
hesset qilish, körelmeslik;
(4) renjitish,
azar birish, haqaretlesh;
(5)
öchmenlik, öch ilish;
(6)
düshmenlishish, qarshilishish;
(7)
tehdit qilish, xewep yetküzüsh;
3.
Qorqushluq / endishelik
(1)
ganggirash, nime qilarini bilelmeslik;
(2)
ret qilish, riyalliqtin özini qachurush;
(3)
bicharelik, tayanchisiz his qilish;
(4)
boy sunush, yawashlash;
(5)
ishenchisizlik, ümüdsizlik;
(6)
gumanxorluq, ishenmeslik;
(6)
endishe qilish, teshwish qilish, ghemkinlik, perishanliq;
4.
Xoshalliq / rohluq
(1)
hayajanlinish, xosh bolush, külüsh;
(2)
hozurluq, rahetlik;
(3)
roxluq, janliq, titik;
(4)
yumurluq, chaqchaqliq;
(5)
tesewurgha bay, ijatkarliq;
(6)
ümüdwar, ijabi, pazitip;
5.
Söygü / mulayimliq
(1)
qanaetlik, memnunluq;
(2)
minnetdarliq, raziliq;
(3)
azade, salmaqliq;
(4)
mihribanliq, köngli yumshaqliq, hisidashliq;
(5)
semimi, raschiliq;
(6) yiqimliq,
köyümchanliq;
(7)
kemterlik, kichik pilliq;
(8)
ochuq chirayliq, dostluq;
6.
Qorqmas / küchlük
(1)
ishenchlik, özige ishinish;
(2)
mertiwilik, nopuzluq;
(3)
qimmetlik, hörmetlik, mötiwer;
(4)
ghururluq, mertlik, heqqaniyetlik;
(5)
shan shereplik, muhapiqiyetlik, pexirlik;
(6)
bilimlik, uqumushluq;
Shuni
tekitlep ötüshke erziduki, hichqandaq bir nerse mutleq bolmighinigha oxshash,
akitip rohi halet bilen pasip rohi haletmu mutleq özgermes nerse emes. Bezide
ular arisida orun almishish bolidu we yaki eksiche rol oynaydu.
Chektin
ashqan özige ishinish, meghrurlinish, bashqilarni kemsitish we bixestelikni
keltürüp chiqiridu. Shan shereplik, pexirlik tuyghu normaldin ashqanda
shöhretpereslikni keltürüp chiqiridu. Mertiwilik, hoquqluq tuyghu chektin
ashqanda shexsiyetchilik, hoquqpereslik we adaletsizlikni keltürüp chiqiridu.
Qanaet qilish chektin ashqanda algha intilmeslik, süküt qilish we
adaletsizlikke köz yumush kilip chiqidu.
Endishe
qilish muwapiq bolghanda, ishlarni etirapliq pilan qilghili we meghlubiyettin
saqlanghili bolidu. Kemsitilish, közge ilinmasliq bezide ademni muwapiqiyetke
bashlap baridu. Pushayman qilish insani qaytidin adem bolushqa bashlaydu.
Yalghuzluq we tayanchisizliq bezide isanni öz küchige tayinidighan, bashqilardin
ümüd kütmeydighan we musteqqil yashaydighan qilip yitildüridu.
Insanlarning
akitip rohi keypiyatining rohi we jismani saghlamliqqa körsitidighan ijabi
tesirliri
1.
Külümsiresh we yumurluq keypiyat bizning qiyin ehwaldin qutulushimizgha yardem
biridu.
2.
Külüsh bedinimizdiki bezi hormun ajirtip chiqiridighan bezlerni ghidiqlap,
bedennning hormun ajirtip chiqirishini yaxshilaydu we bedenning imiyunut
küchini yuquri kötüridu.
3.
Akitip rohi keypiyat yuquri qan bisimigha giriptar bolushtin yaki qan bisimi
yuqurlap kitishtin saqlaydu.
4.
Akitip rohi keypiyat insanlarning diyabit kisilige giriptar bolush
ihtimalliqini töwenlitidu.
5.
Akitip rohi keypiyat insanlarning uyqisini yaxshilaydu.
6.
Akitip rohi keypiyat insanlarning yürek qan tomur kisellirige giriptar bolush
ihtimalini töwenlitidu.
7.
Akitip rohi keypiyat insanlarni muhapiqiyatke yitekleydu.
8.
Akitip rohi keypiyat insanlarning tepekkurini yaxshilaydu, ömürini uzartidu.
Insanlarning
passip rohi keypiyatining rohi we jismani saghlamliqqa körsitidighan selbi
tesirliri
1.
Bezi hormun ajirtip chiqiridighan bezlerge tesir körsütüp, bezi hormunlarning
ajirtip chiqirishini töwenlitip, bedenning imiyunut küchini ajizlitidu.
2.
Yürek ritimini qalaymiqan qilidu.
3.
Qan bisimini yuquri köturidu.
4.
Uyqining süpitige ighir tesir yetküzidu.
5.
Ash qazan yarisini keltürüp chiqirshi mümkin.
6.
Yürek qan tomur kisellilklirige giriptar bolush xetirini yuquri kötüridu, yürek
tiqilmisining qozghulishini keltürüp chiqiridu.
7.
Insanlarning nurghun rohi kiselliklerge giriptar bolush ihtimalliqini yuquri
kötüridu.
Biz
yüzliniwatqan passip rohi keypiyatlar
Biz
duch kiliwatqan qattiq siyaset, weten
ichi, sirtida yüz biriwaqan her xil weqelik,
adaletsizlik we naheqchiliq nurghun kishilerning rohi keypiyatigha selbi tesir
körsütüp, bezilirimizde her xil passip rohi keypiyat peyda qilmaqta. Uning
tipik ipadiliri töwendikiche:
1. Endishe
qilish, teshwish qilish, ghemkinlik, perishan bolush we rohi chüshkünlük;
2.
Ganggirash, temtiresh, kimge ishinishni we nime qilarini bilelmey qilish;
3. Ishenchisini
yoqutup qoyush, ümüdsizlinish, we öz ara guman qilish;
4.
Achchiqlinish, ghezeplinish, we hisiyatigha tayinip bashqilarni haqaretlesh
arqiliq, özini qoruqmas körsütüp, rohi dunyasidiki boshluqni toldurushqa we özide
rohi tengpungluq hasil qilishqa tirishish;
5. Öchmenlik
qilish, öch ilish, qarshilishish;
6. Ret
qilish, riyalliqtin özini qachurush;
7. Shexsiyetchilik
qilish, bashqilarning bishigha kelgen balayi apetning öz bishigha
kelmigenlikidin memnun bolush, we yaki öz bishigha kelgen balayi
apetning bashqilarning bishigha kelmigenlikige hesset qilish we yaki
körelmeslik;
8.
Renjitish,
azar birish, haqaretlesh;
9. Bichariliq,
tayanchisizliq, adaletsizlik we yalghuzluq his qilish; nime qilsaq paydisi yoq
dep qarash;
10. Boy
sunush, süküt qilish;
11.
Menmenlik, shohret pereslik;
12.
Xoshametlik, satqinliq;
Bizde
peyda boliwatqan selbi pisixikiliq özgürüshler we uning
sewepliri
Insanlar
arisidiki pisxikiliq mesililer we yaki pisxikiliq özgürüshler tarixtin biri,
hemme millet arisida oxshimighan derijide we oxshimighan shekilde mewjut bolup
kiliwatqan mesile bolsimu, biraq yiqinqi zaman’gha kelgende sanaetlishish we
sheherlishish qedimining tizlishige egiship, insanlardiki pisxikiliq mesililer
künsayin omumlishiwatqan we insanlarning diqitini qozghawatqan bir mesilige
aylanmaqta.
Öz
özige xoja bolalmighan yeni igilik hoquqini yoqutup qoyup, bashqilarning
mustemlike qilishgha we yaki bashqurushigha qalghan millet we xelqlerde, barliq
insanlarda omumi yüzlük mewjut bolghan pisxikiliq mesililerdin bashqa yene bezi
bir özgiche bolghan pisxikiliq mesililer mewjut iken. Ulardin
biri özidin chiqqan bashliqqa itaet qilmasliq, özdin chiqqan bashliq üstidin
hökümiran orundiki millettin chiqqan bashliqqa shikayet qilish iken. Bu xil
xususiyet we mijez bizde barmu yoq, bu hemmimizge melum. Bizning bishimizgha
kelgen mustemlikilik hayat, bizning pisxikimizda zor bir özgürüishlerni peyda
qilghini hemmimizge ayan.
Bezi
döwletlerde yerlik milletler we yaki özige qarshi küchlerge yürgüzüp kiliwatqan
bir xil pisxikiliq urush taktikisi bolup, u bolsimu insanlarning bir birini öz ara chiqishturush, yiqin dost
burader we uruq tuqqanlarni, bir biri üstin shikayet qildurush, eyipni
achquzush, bir birige xiyanet qildurup, öz ara düshmenleshtürüsh. Bu arqiliq
insanlarning uzundin biri qattiq boysunup kelgen exlaqi pezilet we qimmet
qarshini weyran qilish, netijide ularni bir birige ishenmeydighan, gumanxor,
qorqunjaq qilip yitildürüsh, insanlar arisidiki itipaqliqni buzup,
insansanlarni bir biridin parchilap, küchsiz haletke chüshürüp konturul qilish.
Hemmimizge melum bolghinidek,
bu xil taktika mediniyet inqilawi jeryanida keng qollunulghan taktika bolup, bu
taktikining ziyinigha uchurghan nurghun kishilerde bir ömür pushayman qilish,
özini eyiplesh, qorqush, bashqilargha qetti ishenmeslik, ghumanxorluq qatarliq
pisxikiliq mesiler peyda qilghan, we uning tesiri kiyinki ewlatlarghiche dawam
qilghan. Bu taktika hazir qaytidin qollinilmaqta.
Men töwende bizning
pisxikimizda yüz bergen bezi selbi özgürüshler toghursida özem bilgen, körgen we
his qilghanlirimni yizip, dostlar bilen ortaqlashmaqchimen. Gerche men
töwendiki pisxikiliq mesililer bizde keng dahirde omumlashqan mesile diyelmisemmu,
biraq kem digende bir qisim insanlirimiz arisida künsayin ighirlishiwatqan
mesililer dep qaraymen.
1.
"Mini chaqmighan yilan ming yil yashisun" pisxikisi. Bu
shexsiyetchillik, öchmenlik we endishe qilish qatarliq köp xil binormal rohi
haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan selbi pisxilogiyelik özgürüsh bolup,
uning tipik alametliri yüz biriwatqan naheqchiliqqa köz yumush, uninggha süküt
qilish, uni inkar qilish, we yaki ularni özi bilen munasiwetsiz dep qarash. Bashqilarning
bishigha kiliwatqan balayi apetlerni, naheqchiliklerni we adaletsizliklerni u
kishining teleysizlikidin, mediniyet sapasining töwenlikidin, dötlikidin we
yaki öz heq hoquqini qoghdiyalmasliqi sewebidin kilip chiqqan dep qarash.
2.
"Ögzige chiqiwilip ittin qoruqmasliq" pisxikisi: bu shexsiyetchilik,
özige ishenchisi bolmasliq, endishe qilish we öz özini qandurush qatarliq köp
xil binormal rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan pisxilogiyelik
özgürüsh bolup, uning tipik alametliri perde keynige ötiwilip, bashqilarni otqa
ittirish, ismi jismini qollanmay, riyalliqqa uyghun bolmighan "quruq
shuar" towilash, hisiyatigha tayinish, özini namsiz "qehriman"
we "milletchi" qilip körsütüshke urunush, bashqilarning menpetini
qurban qilish bedilige özide rohi qanaet hasil qilish.
3.
Heddidin ziyade ihtiyatchanliq pisxikisi: bu asaliqi endishe qilish, qorqush,
özige ishenchisi bolmasliq qatarliq köp xil rohi haletning ortaq tesiridin
kilip chiqqan pisxilogiyelik özgürüsh bolup, uning tipik ipadiliri “tuxum bilen
tashni teng qilghili bolmaydu”, “biz digen ajiz, ulargha teng kelgili bolmaydu”,
"men hazirche jim turay, ata anam yurtta di", "men hazirche jim turay,
ata anam yashinip qaldi", "men siyasetke arilashmay turay,
öydikilerge gep kilip qalmisun" digendeklerdin ibaret. Hetta bezi bir
gherip döwletliride 10, 20 yil
yashap kelgen, we gherip döwletliride wetendash bolghanlarmu meyli FaceBook
bolsun we yaki bashqa ijtimayi taratqularda bolsun, öz
ismi jismi bilen öz pikir qarashlirini oturgha qoyushqa pitinalmaydighan
insanlarni körüp turiwatimiz. Beziler hetta whatsapp gurpilirigha oxshash yipiq
gurpilarghimu qatnishishtin, we u yerde öz köz qarash we pikirlirini oturgha
qoyushtinmu endishe qilishidu. Beziler xuddi xittay hökimitining köz qulaqliri
hemme yerde bardek, hemme yerde, her zaman hemme ademni körüp, hemme ademni
anglap turidighandek endishe qilishidu. Özliri erkin dunyada yashap tursimu, biraq
putun rohi dunyasi we wujudi yenila qepez chide.
4.
Öz ara ishenmeslik we gumanxorluq pisxikisi: meyli weten ichidiki Uyghurlar
ichide bolsun we yaki weten sirtidiki Uyghurlar arisida bolsun, bizde bir az
omumlashqan yene bir pisxikiliq mesile, bir birimizge ishenmeslik we hemme
ishqa guman bilen qarash bolup, u asasliqi endishe qilish, teshwish qilish,
ishenchisizlik, guman qilish, ganggirash, qorqush, yalghuzluq
his qilish qatarliq rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan pisxilogiyelik
özgürüshtur. Biz eger etirapimizgha diqqet qilsaq, "palani weten’ge birip
saq salamet qaytip keptu, palanigha wiza biriptu , bashqilargha bermigen wizini
nimishqa uninggha biridu, biz baralmighan wete’ge nimishqa u saq salamet birip
qaytip kileleydu, uningda choqum mesile bar, belkim u xayin, yaki ishpiyun"
dep qaraydighanlarni az tola uchurtup turimiz. Bu xil shexsi
hisiyatqa tayinip bashqilardin guman qilidighan we yaki hisyatqa tayinip
bashqilargha ispatsiz qara chaplaydighan, we bashqilargha qalaymiqan baha
biridighan ishlargha köpünchimiz yoluqqan we yaki bundaq ehwallarni bishimizdin
ötküzüp baqqan.
5.
"Üzhme pish, aghzimgha chüsh" pisixikisi: arimizda "ezeldin
gürüch yuyup baqmay, sewzini yuyup adalap toghurap baqmay, ochaqqa ot yiqip
baqmay, poluning pishishini saqlap turidighan, we yaki qosiqi achqanda nimishqa
polu tixiche pishmaydu dep waqirap qoyidighan" insanlar mewjut. Bizning bu
xil pisxikimiz shexsiyetchillik , özige ishenmeslik qatarliq köp xil binormal
rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan. Uning tipik ipadiliri dahim ümüdni
melum shexis, teshkilat, we yaki döwletlerge baghlap, ishlar ümüd qilghandek
bolmighanda dahim bashqilar üstidin shikayet qilish, hemme ishta mesulyetni
bashqilardin izdesh, we bashqilarni tenqitlesh bilen kün ötküzüshtur.
6.
Ümüdsizlik we chüshkünlük pisixikisi: biz yinimizdiki bezi kishilerdin
"bashqilargha kelgen amet nimishqa bizge kelmeydu?", "bizning
telimiz nimishqa bundaq tetür?", "bu dunya nime üchün bundaq
adaletsiz?" digendek shikayetlerni anglaymiz. Bu
riyalliqqa uyghun bolmighan we heddidin ziyade ümüdwarliq yaki dahim
bashqilardin ümüd kütüsh, we axirda ishlar kütken yerdin chiqmighanliq
sewebidin kilip chiqqan rohi keypiyat bolup, hazir Uyghurlar arisida bir az
omumlishiwatqan bir xil passip
pisxikiliq özgürüsh hisaplinidu. Uning tipik ipadisi dahim hesiret chikish, uh
tartish, özini tashliwitish, tirishmasliq, ishi pushqini heddidin ziyade köp haraq
ichish, keyip sapa qilish, hetta zeherlik chikimlik chikish arqiliq chiqirish, "beri
bir nime qilsaq paydisi yoq" dep qarash qartarliqlar .
7.
Telwilik we öchmenlik pisxikisi: bu ümüdsizliktin kilip chiqqan yene bir
pisxikiliq özgürüsh bolup, uning tipik ipadisi, qarisigha öch ilish, özige tewe
bolmighanlarni, hetta özi bilen oxshash pikirde bolmighanlarning hemmisini
düshmen we özige asiliq qilghan satqin körüsh, ularni haqaretlesh, ulardin öch
ilish, hetta ulargha ziyankeshlik qilishtin ibaret.
8.
Bashqilarning chapinida terlesh we bashqilarning kölenggüside yashash
pisxikisi: bu asasliqi özige bolghan ishenchisi kem bolush, qorqush, endishe
qilish, bicharelik, ghurursuzluq, shöhretpereslik, menseppereslik qatarliq
rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan pisxilogiyelik özgürüsh bolup, uning tipik ipadiliri damamliq
bashqilargha xoshamet qilish, küchlüktin qorqush we yawashni bozek qilish,
adaletsizlikke köz yumush, iniq meydani we pirinsipi bolmasiliq, kimning
qishigha barsa shuning "tilida" sözlesh.
9. Semimiyetsizlik
we yalghanchiliq pisxikisi: nurghun kishiler belkim arimizda yüz biriwatqan
semimiyetsizlikni, kazzapliqni we yalghanchiliqni jemiyet tereqqiyatning
muqerer netijisi dep qarishi mümkin. Bu peqetla exlaq pezilet ölchimi ighir
derijide buzulghan, semimi ehdi itiqadi bolmighan, bir qisim döwletlerde
omumlashqan mesile bolup, emiliyette hemmimiz körewatqandek köpligen tereqqi
qilghan dimokkiratik döwletlerde we heqiqi itiqadi bar kishiler arisida
semimiyetlik we rastchilliq yenila asasi iqimni teshkil qilidu.
Biz
yüzliniwatqan pisxikiliq mesililer üstidin ghalip kilish üchün qandaq qilishimiz
kirek?
Bu
hemmimiz köngül böliwatqan eng muhim mesile bolup, uninggha nisbeten addi bir
jawap we yaki hemmige mas kilidighan fomulalashqan uniwirsal bir hel qilish
usuli yoq. Men deslepte dep ötkendek insanlarning rohi dunyasi we uningda yüz
bergen her qandaq pisxikiliq özgürüshler köp xil amillar bilen munasiwetlik
murekkep bir jeryan bolghachqa, bu jehette yüz bergen pisxikiliq mesililerni
hel qilishmu nahayti murekkep bir jeryan.
Insan,
rohi we jismani jehette saghlam
bolghanda andin ümüd qilghan arzu isteklirige yiteleydu. Rohi jehette saghlam bolushning
asasi akitip (pazitip) rohi keypiyat. Insan
endishe qilish, qorqush, perishan bolush, qayghurush, shikayet qilish, chüshkünlishish,
ümüdsizlinish qatarliqlar arqiliq yalghuz duch kiliwatqan mesilini hel qilalmay
qalmastin, belki eksinche kündülük turmush, ügünüsh
we xizmetke tesir yitishi, hem shundaqla tiximu yaman aqiwetlerge yüzlinishi,
hetta ighir derijide rohi mesilige duch kilishi we yaki rohi kiselge giriptar
bolushi mümkin. Mundache eyitqanda passip
keypiyat mesile hel qilishning charisi emes.
Uyghurlar
top yashashqa adetle’gen, bardi keldi qilishqa, naxsha usulgha we köngel
ichishqa amraq, xushxuy we külke chaqchaqchi, shükiri qanaet qilishqa mahil,
diniy itiqadi küchlük, her
zaman Allahni öziningyölengüchisi we qutqazghuchisi dep qaraydighan bir millet.
Shu seweptin Uyghurlar arisidiki her xil ighir derijidiki rohi kisellik we
özini öltürwilish ehwali nisbeten töwen.
Yapuniyemu
oxshashla dunyada eng
tereqqi qilghan bay döwletlerning biri bolsimu, biraq Yapuniye özini
öltürwilish nisbiti eng yuquri bolghan döwletlerning biri. Nisbeten eyitqanda
bir qisim kembighel yaki uzun muddet tebbiy
apet we urush bolawatqan döwletlerde eksinche her xil rohi kiselliklerning
nisbiti nisbeten töwen.
Dimekchimenki
insanlarning her xil rohi kisellik we pisxikiliq mesililerge giraptar bolushi,
yoqsuzluq we her xil balayi apetler bilen pütüley ong tanasip bolishi natayin.
Bir
insanning artuqchiliqi, hergüzmu u insanning nime ish qilalishi bilen
ipadilenmeydu, eksinche u insanning öz pisxikisidiki ajizliqni yingip, esli
qilalishim mümkin emes dep qarighan ishlani qilalishi bilen ipadilinidu. Shunga
bizde "yolwasni yenggen batur emes, achchiqni yenggen batur"
deydighan ata sözi bar.
Rohi
kisellik bolsa insanlar özining giriptar bolghanliqini inkar qilidighan birdin
bir kiselliktur. Biz herqandaq kisellikke giriptar bolghinimizda, özimizning
kisel bolghanliqimizni inkar qilmaymiz, eksinche uni
itirap qilimiz we shu seweptin eng zor tirishchanliq körsütüp özimiz giriptar
bolghan kiselge nisbeten akitip dawalash ilip
barimiz. Biraq biz rohi kiselge giriptar bolghanda we yaki pisxikimizdin chataq
chiqqanda, biz uni hergüz itirap qilmaymiz, we shu seweptin uninggha nisbeten
akitip chare tebbir qollanmaymiz, we dawalash ilip barmaymiz. Bu del pisxikiliq
mesililerni we rohi kisellikni bir terep qilishning qiyin bolushidiki eng muhim
bir sewep.
Bizning
rohiy halitimizde we pisxikisimizda yüz bergen bezi özgürüshlerni özimiz hel
qilalaymiz, we uning tiximu ighirlishishining aldini alalaymiz, biraq bezide
bolupmu rohiy halitimizde we pisxikisimizda ighir mesile körülgende, uni özimiz hel
qilalishimiz qiyin, bu xil ehwal astida biz choqum ahilismiz, dost
buraderlirimiz we pisxik doxturlirining yardimge ihtiyajliq bolimiz, hette
sistimiliq dawalash ilip birishimizgha toghura kilidu.
Özimizde
bar bolghan rohiy we pisxikiliq mesililerni tonup yitish we uni itirap qilish, uni
ünümlük bir terep qilishning we mesilining
tiximu ighirlap kitishtin saqlinishning eng muhim qedem basquchidur.
Eger
biz özimizde bar bolghan rohiy mesililer we özimizdiki pisxikiliq ajizliq
üstidin ghalip kilimiz deydikenmiz, aldi bilen biz choqum uni tonup yitishimiz,
uni toluq chüshinishimiz kirek; bashqilarning depigha usul oynimasliqimiz, we
bashqilarning oynigha kelmeslikimiz kirek; biz choqum ümüdwar bolishimiz,
akitip turmush pozitsiyesini yitildürishimiz, kündülük turmushimizda bizni
rahetsiz qilghan bezi ishlarni waxtinche untup, özimizni özimiz qizziqqan
ishlar bilen meshghul qilishimiz, hemme nersige guman bilen qarashtin waz kichip,
etirapimizdiki insanlar bilen bardi keldi qilishimiz, yiqin dostlirimiz we yaki
biz ishen’gen kishiler bilen sirdishishimiz, we ular bilen pikir almashturup, ichimizni
boshitishimiz kirek.
Konilar
"jan bolsa jahan, ash bolsa qazan" digen iken. Ölmigen tende choqum ümüd
bar; bughday, gürüch bolsa choqum uni
pushurghidek qazan tipilidu.
Ulugh
mutipekkur we döwlet bashqurghuchi erbap Yüsüp Xas Hajip mundaq digen iken
"insan hayat bolsa, tilikige yitidur, tilekke yitish üchün hayatliq bir
sermayidur. Hayatliqni tile, arzuni tilime, arzugha yitish üchün hayatliq
yölektur".
Wikiliks
(Wikileaks) ni berpa qilghuchi Julian Assange mundaq digen iken "her qitim
biz adaletsizlikni körüp turup, birer ish qilmighinimizda, biz özimizning
xarektirini passip qilip yitildürüp chiqimiz, netijide özimizni we biz söygen
kishilerni qoghdash iqtidarimizni pütünley yoqutup qoyimiz".
Amirkilq
xiristiyan lidiri Douglas Horton mundaq digen iken "herket qilish
qorqunjini yoq qilidu, jim turush (süküt qilish) qorqunjiliq peyda
qilidu".
Nemelum
bir shexis mundaq digen iken "dunya yaman kishilerning zorawanliqi
teripidin emes belki yaxshi kishilerning (adaletsizlikke, naheqchiliqqa we
zorawanliqqa) süküt qilishi bilen tiximu köp bedel toleydu".
Martin
Luther King mundaq digen iken "herqandaq yerdiki adaletsizlik hemme
yerdiki adalet üchün bir tehdittur".
Albert
Einstein mundaq digen iken "dunya rezil kishilerning mewjut bolghanliqidin
emes, belki yaxshi kishilerning rezillikni körüp turup hich ish qilmasliqi
sewebidin xeterliktur".
Amirkiliq
siyasetchi Thomas Woodrow Wilson mundaq digen iken "sen kelgüsingning
qandaq bolushidin qoruqmaysen, belki
ötmushingdiki qabahetning sini chirmiwilishidin qorqaysen”.
Teal
Swan mundaq digen iken "biz bilmigen nersilerdin qoruqmaymiz, biz peqet
özimiz bilimiz dep qarighan nemelum nersilerdin qorqimiz."
Robin
Sharma mundaq digen iken "qorqunuchning eng güzel yiri, sen uninggha üssüp
kirginingde, u siningdin qichip kitidu".
Jack
Canfield mundaq digen iken "sen irishmekchi bolghan hemme nerse qorqunjining
qarshi teripide", yeni sen uninggha irishmekchi bolsang, choqum qorqunjini
bösüp qarshi teripige ötüshing kirek.
Mary
Ferguson mundaq digen iken "her bir qorqunuchining qarshi teripining
hörlük ikenligini hemmimiz bilimiz"
William
Shakespeare mundaq digen iken “bizni xayin qilghan bizning herkitimiz emes,
belki bizdiki qorqunja”.
Birsi
chüshkünlükke mundaq terip bergen iken “Chüshkunlük dimek bedening yashash
üchün köresh qilishi bilen rohning ölüshi arisidiki hayat dimektur”.
Yene
bir nemelum shexis mundaq digen iken “Ümüdsizlik we yaki kelgüsige ishenchisini
yoqutush dimek asta asta ölüsh dimektur”.
Bezi
ishlarning hazir yüz bermesliki hergüzmu uning menggü yüz bermeslikidin direk
bermeydu. Bezi ishlarning hazir yüz birishi, uning menggü dawam qilishidin
direk bermeydu.
Dunyada
qorqunjidin küchlük bolghan birdin bir nerse ümüdtur. Eger biz ümüdni saqlap
qalsaq, ümüd bizni saqlap qalidu.
Bir
adem melum kiselge giriptar bolup qilip, dawalash ilip barghanda, mutleq köp
sandiki dora yaki dawalashning shipasi, bimarning u dora we dawalashning ünimige,
özi giriptar bolghan kiselining saqiyishigha bolghan ishenchisige, yeni ümidige
baghliq. Bu bezi kisellerge giriptar bolghan nurghun bimarlargha köngel yasash
dorisi (placebo) ishlitip dawalash arqiliq ispatlan’ghan bir heqiqet. Bolupmu
rohi kiselliklerge giriptar bolghan we yaki pisxikisida mesile barlargha
nisbeten, könglini yasash, ishendürüsh,
ümüdlendürüsh, ularning ehwalini yaxshilashta bekla muhim.
Desmond
Tutu mundaq digen iken
"ümüd -hemme yerni qarangghuluq qaplighanda körgen bir tal chiraq”.
Shundaq, ümüd
we ishench diginimiz, qarangghuda bizge yol yorutup bergüchi chiraq,
maghdursizliqta bizge medet bergüchi küch. Ümüd we ishench
diginimiz, biz hemme nersimizdin ayrilghanda qip qalghan birdin bir nerse.
Eger bizde ümüd, ishench bolsa, hemme nersimiz bolidu, eger biz eng axirqi
nersimiz bolghan ümüdni, ishenchini yoqatsaq her sheyimizni yoqitimiz.
Axirda
shuni tekitlep ötushke erziduki, bu yerde tilgha ilin'ghan ümüd, ishench we
yaki akitip pozitsiye digenler hergüzmu jim olturup quruq xiyal qilish, we yaki
yalghuz Allahdin tilep, ishlirimiz yaxshi bolup kitidu dep saqlap olturush
bolmastin, belki shu ümüdni, ishenchini we akitip dunya qarashni herkitimizning
yol bashlighuchisi, enirgiye menbesi we bizge medet bergüchi küch qilip,
meyüslenmey, endishe qilmay, ikkinlenmey, üzlüksiz tirishchanliq körsütüsh
dimektur. Hich bir ish bedelsiz bolmaydu, her ishning bir bedili bolidu, shunga
bizde jandin kechmigiche janan'gha yetkili bolmaydu" deydighan ata sözi bar.
***************************************
Salam
Memet Emin ependi,
Nahayiti
muhim bir tema heqqide izdinipsiz. Pisxik mesililer biologiyelik, ijtimayi
sharait xarakterliq we pisxologiyilik amillargha baghliq bolidu. Uyghurlar
pisxik rohiy keselliklerge unche qattiq giriptar bolup ketmigen milletke
kiridu. Buning siz tilgha elip ötken Uyghurlarning naxsha-usulgha we
kulke-chaqchaqqa mahir bolushi we shu arqiliq ozining konglini awunduralishidin
bashqa yene mundaq seweblirimu bar.
Biri,
Uyghurlaring kundilik hayati bir qeder addiy we qelipliq bolup keldi. Bundaq
hayatning muhim alahidiliki uningda insanning maddiy istiki addiy halda bir
terep qilinidu. Meniwi ehtiyaj nuqtisidin, Islam dinigha ishinish ularning
qelbini her waqit menguluk bir koyun'guchi we qoghdighuchi supitidiki Allah
bilen baghlap turidu. Nurghun pisxik kesellikler, bolupmu chushkunluk ademning
umidini yoqitishi we ozini yardemchisiz hes qilishining uzun'gha sozulishidin
kelip chiqidu. Islam dinida Allah umidning we yar-yölekning adaqqi menbesi dep
qaralghanliqtin, adem özini aldirap chüshkünlükke atiwetelmeydu. Bu nuqta yene
musulmanlar arisida nemishqa eghir pisxik keselliklerge giriptar bolush
nisbitining bashqilargha selishturghanda bir qeder az bolidighanliqini chüshendürüp
bereleydu (Bu yerde yene shuni eytip ötmekchimenki, wetinimzdiki Uyghurlarning
diniy etiqadining tedrijiy weyran qilinishi ularning pisxik dunyasiningmu mas
qedemde tedrijiy weyran qilinishi bolidu—chunki Allahqa bolghan ümidi we yardem
tilesh üstige qurulghan etiqadi weyran bolghan Uyghurlar qorqunchluq terizde
özige yekke-yegane tashliwetilidu—kelgüsige bolgan ümididin ayrilidu we özini
cheksiz yar-yöleksiz hes qilidu. Allah bu künlerni körsetmigey!).
Ikkinchisi,
mening nezerimde rohiy kesellikler adette shexıslerning jem’iyetning mewjut
qaide-tüzümlirige maslishalmasliq, ular bilen toqunup qelishi, ularni toluq
qobul qilishta meghlub bolushi, ulargha okte chiqishidin kelip chiqidu.
Uyghurlar tarixtin beri özining jem’iyitining qaide-tuzumliri bilen qattiq
qarshilashqan millet emes. Uyghur bolush süpitimiz bilen, biz köp hallarda
ulargha shertsiz boy sunimiz. Boy sunmisaq, uning bedili eghir bolidu—biz yaki
jem’iyitimiz teripidin siqip chiqirilimiz, chetleshtürülimiz, mesxire qilinimiz
yaki sükütlendurülimiz. Chünki bizning jem’iyitimiz özining mewjut tertipige
qarshi chiqqanni shepqetsizlerche jazalaydu. Bu arqiliq özining mewjutluqini
kapaletke ige qilishtek ichki zörüriyetke tayinidu. Uning üstige, buninghga
bashqilarmu chidap turalmaydu. Ular shu arqiliq özide özining qimmetlirige
qarita peyda bolidighan eniqsizliq we ganggirashning aldini almaqchi yaki uni
basmaqchi bolidu. Demek, jem’iyet bilen shexs otturisidiki toqunushta köp
hallarda jem’iyet utidu—shexs yengilidu. Netijide, bu shexs yaki ichige tinip
boysunidu yaki uni qobul qilalmay ichidin tügishidu, hetta türlük pisxik
keselliklerge duchar boliu. Öz jemiytining qatiq iskenjiside turush
Uyghurlarning oy-pikir, heriket we sözde birdek bolushni qattiq tekitleydu.
Ijtimaiy tenqidchilik unche küchlük qarshi elinip ketmeydu—bolupmu hazirqidek
özining ene’eniwi qimet qarashliri yoqulushtin ibaret mewjutluj xirisigha
uchrawatqan Uyghurlar ozining bu qimmetlirige teximu yepishidu, uni putun küchi
bilen qoghdashqa tirishidu.
Üchinchisi,
Uyghur mediniyitide pisxik kesellikke qarita selbiy qarash helihem üstün orunda
turidu (Gherbtimu hem shundaq. Emma bu bizningkidek eghir emes). Mesilen, birer
Uyghur chüshkünlükke (depression) ge giriptar bolsa, u pisxiskisi ajiz we hetta
sarang qetish süpitide qarilidu. Shuning bilen, ademlirimiz pisxik kesellikke
giriptar bolghanlarni kemsitipla qalmastin, özidiki turluk pisxik mesililerni
bashqilardinla emes, hetta özidinmu jan-jehli bilen yoshuridu—“normal”
qiyapetke kiriwelishqa tirishidu. Nejitide, “keselni yoshursang öluming
ashkare” degendek teximu eghir aqiwet kelip chiqidu.
Rexmet.
**************************************
Hormetlik
Memtimin Ela epindim
Chüshenchiliringizge
köptin köp rexmet. Bu manga nisbetenmu bir izdinish jeryani. Biz insan bolushimiz
süpitimiz bilen bir tereptin bashqilar bilen nurghun ortaqliqimiz bolsimu,
biraq bizde siz dep ötken alahidilikler bolghachqa, bizdiki mesililerning peyda
bolush jeryani we uni hel qilish usuli jehettimu bizge pütünley mas qilidighan
bir örnek yoq. Shunga hemmimizning ortaq izdinishige we tirishchanliqigha
toghura kilidu.
Undin
bashqa siz bizde pisxip mesilisi nime üchün az digen mesilide nuqtiliq toxtilipsiz.
Buning yene bir sewibi, biri nimining pisxik mesile ikenlikige bolghan
ölchemning oxshimasliqi sewep bolghan bolishi mümkin. Yeni gheripte pisxiliq
mesile dep qaralghan nurghun ishlar bizde pisxiliq mesile hisaplanmaydu.
Buninggha konkirit misal bek köp. Yeni biri bizdiki pisxilik mesilisi barlargha
nisbeten ölchemlik bir sitastika yoq. Yalghuz bizde emes köpligen Islam
döwletliride bir tutash ölchem bilen ilip birilghan sanliq melumat yoq. Shu
seweptin biz peqetla özimizning qiyasigha tayinip höküm chiqirishqa mejburi
bolimiz.
