корона вируси вә ковид 19 кесили орта асияда

корона вируси вә ковид 19 кесили орта асияда

мәмәт имин

хитайдин тарқиған корона вируси вә у пәйда қилған ковид 19 кесили һазирға қәдәр пүтүн дуняда 11 милйон адәмгә юқуп, көплигән дөләтләрдә  нурғунлиған инсанларниң җениға замин болғандин башқа, пүтүн дуня миқясида еғир тәһдитләрни яритип, хтизади җәһәттә еғир зиянларни пәйда қилди. һазир бу ваба гәрчә асия вә явропадики бир қисим дөләтләрдә аз тола контрол болған болсиму, бирақ америка қитәсидә, африқида вә асиядики бир қисим дөләтләрдә йәнила тез тарқимақта. юқумлиниш америка, бразилийә, росийә, һиндистан, җәнуби африқа, перу, мексика, пакистан, бингал, сәуди әрәбистан қатарлиқ дөләтләрдә, бу вабаниң тарқилиши нисбәтән еғир болуп, пүтүн дуняда күнигә 200 миңдин, америкида күнигә 50 миңдин көпәймәктә.

орта асия дөләтлиридә, гәрчә һөкүмәт елан қилған сан бәк көп болмисиму, бирақ йеқинқи мәзгилләрдики санлиқ мәлуматлардин қариғанда, у вабаниң орта асия дөләтлиридики тарқилиш әһвали көзгә көринәрлик дәриҗидә еғирлашмақта.

 қирғизистандики күндүлүк юқумлиниш әһвали

 қазаққистандики күндүлүк юқумлиниш әһвали

өзбәкистандики күндүлүк юқумлиниш әһвали

бу ваба тарқалғандин буян, мән бу ваба тоғрисида изчил лексийиләр сөзләп кәлгән идим; у лексийиләр ичидә бу вабаниң кисәл аламәтлири,униңдин қандақ сақлиниш вә униңға гириптар болғанда қандақ бир тәрәп қилиш тоғрисида тәпсилий мәлуматлар бар. мән төвәндә у лексийиләрниң бир қисмини деқитиңләргә сундум. орта асиядики қериндашлар арисида кәң тарқитип қоюңлар.

корона вируси вә униңдин сақлиниш
https://www.youtube.com/watch?v=ayaU2d8ObZ0&t=1007s

корона вируси вә у тоғрисида көп сорилидиған соаллар
https://www.youtube.com/watch?v=KWPHscWvQsM&t=35s

корона вируси вә маскиниң роли
https://www.youtube.com/watch?v=ef-o19Mvbfc&t=577s

бәдәнниң имюнут кучи
https://www.youtube.com/watch?v=uLHkF9sJuJo&t=489s

бу ваба йәнә қанчә узун давам қилиду
https://www.youtube.com/watch?v=AKptIp4SIak&t=339s

бу ваба контурул болушқа башлидиму
https://www.youtube.com/watch?v=nkUawxTiqtw&t=555s

бу ваба тоғрисида йиңи учурлар
https://www.youtube.com/watch?v=QM9bIkdsCPg&t=411s

корона вируси билән юқумланғанларға тәвсийә
https://www.youtube.com/watch?v=W52zUBJJ3NQ&t=56s

ковид 19 кисили тоғрисида йиңи учурлар
https://www.youtube.com/watch?v=wbmWWEsLSyA&t=186s

барлиқ видийолар
https://www.youtube.com/c/2005mmt-Saghlam-Bolung/videos?view_as=subscriber

كورونا ۋىرۇسى ۋە كوۋىد 19 كېسىلى ئورتا ئاسىيادا

كورونا ۋىرۇسى ۋە كوۋىد 19 كېسىلى ئورتا ئاسىيادا

корона вируси вә ковид 19 кесили орта асияда

مەمەت ئىمىن

 خىتايدىن تارقىغان كورونا ۋىرۇسى ۋە ئۇ پەيدا قىلغان كوۋىد 19 كېسىلى ھازىرغا قەدەر پۈتۈن دۇنيادا 11 مىليون ئادەمگە يۇقۇپ، كۆپلىگەن دۆلەتلەردە  نۇرغۇنلىغان ئىنسانلارنىڭ جېنىغا زامىن بولغاندىن باشقا، پۈتۈن دۇنيا مىقياسىدا ئېغىر تەھدىتلەرنى يارىتىپ، ئختىزادى جەھەتتە ئېغىر زىيانلارنى پەيدا قىلدى. ھازىر بۇ ۋابا گەرچە ئاسىيا ۋە ياۋروپادىكى بىر قىسىم دۆلەتلەردە ئاز تولا كونترول بولغان بولسىمۇ، بىراق ئامېرىكا قىتئەسىدە، ئافرىقىدا ۋە ئاسىيادىكى بىر قىسىم دۆلەتلەردە يەنىلا تېز تارقىماقتا. يۇقۇملىنىش ئامېرىكا، برازىلىيە، روسىيە، ھىندىستان، جەنۇبى ئافرىقا، پېرۇ، مېكسىكا، پاكىستان، بىنگال، سەئۇدى ئەرەبىستان قاتارلىق دۆلەتلەردە، بۇ ۋابانىڭ تارقىلىشى نىسبەتەن ئېغىر بولۇپ، پۈتۈن دۇنيادا كۈنىگە 200 مىڭدىن، ئامېرىكىدا كۈنىگە 50 مىڭدىن كۆپەيمەكتە.  

ئورتا ئاسىيا دۆلەتلىرىدە، گەرچە ھۆكۈمەت ئېلان قىلغان سان بەك كۆپ بولمىسىمۇ، بىراق يېقىنقى مەزگىللەردىكى سانلىق مەلۇماتلاردىن قارىغاندا، ئۇ ۋابانىڭ ئورتا ئاسىيا دۆلەتلىرىدىكى تارقىلىش ئەھۋالى كۆزگە كۆرىنەرلىك دەرىجىدە ئېغىرلاشماقتا. 

قىرغىزىستاندىكى كۈندۈلۈك يۇقۇملىنىش ئەھۋالى

 قازاققىستاندىكى كۈندۈلۈك يۇقۇملىنىش ئەھۋالى

ئۆزبەكىستاندىكى كۈندۈلۈك يۇقۇملىنىش ئەھۋالى

بۇ ۋابا تارقالغاندىن بۇيان، مەن بۇ ۋابا توغرىسىدا ئىزچىل لېكسىيىلەر سۆزلەپ كەلگەن ئىدىم؛ ئۇ لېكسىيىلەر ئىچىدە بۇ ۋابانىڭ كىسەل ئالامەتلىرى،ئۇنىڭدىن قانداق ساقلىنىش ۋە ئۇنىڭغا گىرىپتار بولغاندا قانداق بىر تەرەپ قىلىش توغرىسىدا تەپسىلىي مەلۇماتلار بار. مەن تۆۋەندە ئۇ لېكسىيىلەرنىڭ بىر قىسمىنى دېقىتىڭلەرگە سۇندۇم. ئورتا ئاسىيادىكى قېرىنداشلار ئارىسىدا كەڭ تارقىتىپ قويۇڭلار. 

كورونا ۋىرۇسى ۋە ئۇنىڭدىن ساقلىنىش

https://www.youtube.com/watch?v=ayaU2d8ObZ0&t=1007s

كورونا ۋىرۇسى ۋە ئۇ توغرىسىدا كۆپ سورىلىدىغان سوئاللار

https://www.youtube.com/watch?v=KWPHscWvQsM&t=35s

كورونا ۋىرۇسى ۋە ماسكىنىڭ رولى

https://www.youtube.com/watch?v=ef-o19Mvbfc&t=577s

بەدەننىڭ ئىميۇنۇت كۇچى

https://www.youtube.com/watch?v=uLHkF9sJuJo&t=489s

بۇ ۋابا يەنە قانچە ئۇزۇن داۋام قىلىدۇ

https://www.youtube.com/watch?v=AKptIp4SIak&t=339s

بۇ ۋابا كونتۇرۇل بولۇشقا باشلىدىمۇ

https://www.youtube.com/watch?v=nkUawxTiqtw&t=555s

بۇ ۋابا توغرىسىدا يىڭى ئۇچۇرلار

https://www.youtube.com/watch?v=QM9bIkdsCPg&t=411s

كورونا ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغانلارغا تەۋسىيە

https://www.youtube.com/watch?v=W52zUBJJ3NQ&t=56s

كوۋىد 19 كىسىلى توغرىسىدا يىڭى ئۇچۇرلار

https://www.youtube.com/watch?v=wbmWWEsLSyA&t=186s

بارلىق ۋىدىيولار

https://www.youtube.com/c/2005mmt-Saghlam-Bolung/videos?view_as=subscriber

Rohiy saghlamliq we rohiy birnormalliq

Rohiy saghlamliq we rohiy birnormalliqqa munasiwetlik liksiyeler

روھىي ساغلاملىق ۋە روھىي بىنورماللىققا مۇناسىۋەتلىك لىكسىلەر

  

بۇ لىكسىيەلەرنىڭ مەخسىتى خەلقىمىزنىڭ روھىي ساغلاملىق ۋە روھىي بىنورماللىققا بولغان تونۇشىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈش، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا كۆپ ئۇچۇرادىغان بىر قىسىم روھىي بىنورماللىقنىڭ پەيدا بولۇش جەريانى ۋە ئۇلارنىڭ ئالامەتلىرى توغۇرسىدا خەلقىمىزنى دەسلەپكى قەدەمدە چۈشەنچىگە ئىگە قىلىشتۇر.

1. Rohiy saghlamliq we rohiy binormalliq toghursida qisqiche chüshenche

روھىي ساغلاملىق ۋە روھىي بىنورماللىق توغۇرسىدا قىسقىچە چۈشەنچە

https://www.youtube.com/watch?v=5GeXZFe1_hw&t=82s

2. Chüshkünlishish yaki xamushluq kisili

چۈشكۈنلىشىش ياكى خامۇشلۇق كىسىلى

https://www.youtube.com/watch?v=QBGs_USRZaU&t=14s

3. Binormal teshwishlinish kisili  

بىنورمال تەشۋىشلىنىش كىسىلى

https://www.youtube.com/watch?v=ADZ79E2GC7U&t=6s

4. Zexmidin kiyinki jiddilishish

زەخمىدىن كىيىنكى جىددىلىشىش

https://www.youtube.com/watch?v=jXCdo0mdOL4&t=49s

5. Adettiki binormal teshwishlinish

ئادەتتىكى بىنورمال تەشۋىشلىنىش

https://www.youtube.com/watch?v=JbSimaPvFDs&t=39s

6. Gumanxorluq yaki guman qilish kisili

ەۇمانخورلۇق ياكى گۇمان قىلىش كىسىلى

https://www.youtube.com/watch?v=23pAQlbnpns&t=182s

روھىي ساغلاملىق ۋە روھىي بىنورماللىق

روھىي ساغلاملىق ۋە روھىي بىنورماللىق

روھىي ساغلاملىق ۋە روھىي بىنورماللىققا مۇناسىۋەتلىك لىكسىلەر
Rohiy saghlamliq we rohiy birnormalliqqa munasiwetlik liksiyeler

بۇ لىكسىيەلەرنىڭ مەخسىتى خەلقىمىزنىڭ روھىي ساغلاملىق ۋە روھىي بىنورماللىققا بولغان تونۇشىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈش، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا كۆپ ئۇچۇرادىغان بىر قىسىم روھىي بىنورماللىقنىڭ پەيدا بولۇش جەريانى ۋە ئۇلارنىڭ ئالامەتلىرى توغۇرسىدا خەلقىمىزنى دەسلەپكى قەدەمدە چۈشەنچىگە ئىگە قىلىشتۇر

1
روھىي ساغلاملىق ۋە روھىي بىنورماللىق توغۇرسىدا قىسقىچە چۈشەنچە
Rohiy saghlamliq we rohiy binormalliq toghursida qisqiche chüshenche
https://youtu.be/5GeXZFe1_hw

2
چۈشكۈنلىشىش ياكى خامۇشلۇق كىسىلى
Chüshkünlishish yaki xamushluq kisili
https://youtu.be/QBGs_USRZaU

3
بىنورمال تەشۋىشلىنىش كىسىلى
Binormal teshwishlinish kisili
https://youtu.be/ADZ79E2GC7U

4
زەخمىدىن كىيىنكى جىددىلىشىش
Zexmidin kiyinki jiddilishish
https://youtu.be/jXCdo0mdOL4

5
ئادەتتىكى بىنورمال تەشۋىشلىنىش
Adettiki binormal teshwishlinish

https://youtu.be/JbSimaPvFDs

6

 قورقۇنچاقلىق كېسىلى

Qorqunchaqliq késili

https://youtu.be/zdb7krMGws4

7

  ئىككى قۇتۇپلۇق روھىي بىنورماللىق

Ikki qutupluq rohiy binormalliq

https://youtu.be/9z0DIqpd2N4

8

 ھەركەت قىلىش ۋە روھىي ساغلاملىق

Herket qilish we rohiy saghlamliq

https://youtu.be/AzS7TfTTQp4

Wuxen korona wirusi (SARS-CoV-2) munasiwetlik yingi uchurlar

Wuxen korona wirusi  (SARS-CoV-2) munasiwetlik yingi uchurlar

Memet Emin

RaTG13 korona wirusi, Xitayning Yünen ölkisidiki bir türküm "Rhinolophus affinis" türidiki sheperengdin ayrilip chiqilghan korona wirusi bolup , uning gén qurulmisi bilen Wuxen korona wirusi (SARS-CoV-2) ning gén qurulmisi arisida 96% oxshashliq bar.

Pan'golindin ayrip chiqilghan yene bir korona wirusning gén qurulmisi bilen Wuxen korona wirusi (SARS-CoV-2) ning gén qurulmisida 99% oxshashliq barliqi bilin'gendin kéyin, bu Wuxen korona wirusning kilish menbesining sheperengge qarighanda Pan'golin bolush ihtimali téximu yuqiri bolidighanliqini otturigha qoyuldi.

Yéqinda ilip biriliwatqan yene bir tetqiqatta körsitilishche, Malaysiya pan'golini (Manis javanica) din ayrilip chiqilghan korona wirusning géni qurulmisi bilen Wuxen korona wirusi (SARS-Cov-2) ning gén qurulmisi peqet 90% oxshaydiken. Bu pan'golindin ayrip chiqilghan korona wirusning hazir tarqiliwatqan COVID-19 kisilining mesuli emeslikini körsitip béridu.

Qandaqla bolmisun , pan'golindin ayrip chiqilghan korona wirusi S aqsilining melum rayonida 99%  oxshashliq bar, bu ACE (Angiotensin Converting Enzyme 2) qobullighuchni baghlash da'irisige qatnashqan 74 xil amino kislatagha mas kélidu, bu wirusning kirishige yol qoyidu. Insan hüjeyriliri ularni yuqumlanduridu.

Buninggha sélishturghanda, "Rhinolophus affinis" türidiki sheperengdin ayrilip chiqilghan RaTG13 korona wirusining bu alahide rayondiki oxshashliq peqet 77%. Démek , pan'golindin ayrip chiqilghan korona wirusi adem hüjeyrisige kireleydu, emma Rhinolophus affinis" türidiki sheperengdin ayrip chiqilghan RaTG13 korona wirusi adem hüjeyrisige kirelmeydu.

Buningdin bashqa, bu gén sélishturushliri, Wuxen korona wirusi (SARS-Cov-2) ning oxshimighan ikki xil wirusning otursidiki wirus ikenlikini, biri sheperengdin ayrilghan RaTG13 korona wirusigha, yene biri pan'golindin ayrip chiqilghan korona wirusigha yéqinlashqanliqini körsitip béridu. Bashqiche qilip éytqanda, bu Wuxen korona wirusi ilgiri bar bolghan ikki xil wirus otturisidiki arlashma wirus.

Biraq Amirkidiki bir qisim tetqitqatchilarning tetqitqat netijisige asaslan'ghanda Wuxen korona wirusi (SARS-CoV-2) tejirbexanida yitildurup chiqqan wirus emes iken.

https://www.sciencealert.com/genome-analysis-of-the-coronavirus-suggests-two-viruses-may-have-combined?fbclid=IwAR1vg8psEHZBcGtxnpB3zpLhiSvdzAhGMPjk8-mXAYUdc0d0tfAmMk3vcFc

https://www.nature.com/articles/s41591-020-0820-9
https://www.nature.com/articles/s41591-020-0820-9.pdf

Gen özgertish texnikisi arqiliq chashqanning xatirsi yoq qilindi

Gen özgertish texnikisi arqiliq chashqanning xatirsi yoq qilindi

Memet Emin

Dunyada hich bir texnikining yamini, ziyanliqi yoq, peqet ademning bar; yeni her qandaq texnikini yaman niyetlik ademler igellise, yaman ish, ziyanliq üchün ishlitishi mümkin, yaxshi niyetlik adem igellise yaxshi ish üchün ishlitishi mümkin.

Mushu CRISPR din ibaret gén özgertish yaki gén lahilesh texnikisi insanlargha bezi paydilarni ilip kilish bilen birge, künlerning biride balayi apetmu ilip kilishi mümkin. Chünki u arqiliq hayatliqta nurghun özgürüshlerni peyda qilghili bolidu; insanlarning xarektiri we mijez xulqini özgetish mümkin; insanlar közi qara, hichnimidin qorqmas qilghili bolushi mümkin, hem tepekkur qilmayla peqet buyruqqa boy sunidighan qilghili bolushi mümkin; ish qilip qaysi génning nimini konturul qilidighanliqini bilgendin kiyin, u génni özgertish arqiliq, shu gén bilen munasiwetlik iqtidarni özgertkili bolushi mümkin.

Töwendiki xewerge asaslan’ghanda Xitayning Beyjing Uniwirsitidiki tetqitqatchilar bu CRISPR texnikisi arqiliq, chong chashqanning qorqush xatirsini chiqirip tashlighan. Yeni chong yashqan qorqushni chöchüshni unutqan. Mundaqche eyitqanda tetqitqatchilar chong chashqanning melum bir génini özgertish arqiliq, esli chong chashqanda bolidighan tebii xarektirge özgertish kirgüzgen.

Chinese researchers ‘delete’ memories from rats with CRISPR gene editing

https://www.scmp.com/tech/article/3077255/chinese-researchers-delete-memories-rats-crispr-gene-editing?fbclid=IwAR1K0mc7Mu9BAwo4qFVroSjJAraFk6xr27rUB-M96aC0m8jPq3VjuyUtmtQ

Wuhan öpke yallughi we yingi korona virusi

Wuhan öpke yallughi we yingi korona virusi

https://www.youtube.com/watch?v=CTX02FcHYFM&t=911s

Memet Emin

http://www.tchd.org/CivicAlerts.aspx?AID=344

2019 - yili 12 - ayning bashlirida, we yaki bezilerning qarishiche uningdin burun, Wuhan sheheride tipik bolmighan öpke yallughi tarqashqa bashlighan bolup, doxturlar deslepte uni SARS oxshash kisel bolishi mümkin dep guman qilghan. Kiyin u kiselning burun körülüp baqmighan bir xil kisellik ikenlikini periq etken, likin waxtida xelqni xewerdar qilmighan. U kisel toghursida ijtimayi taratqularda agahlandurush bergen 8 doxturni, saqchilar torda yalghan uchur tarqatqan dep qolgha alghan. 2019 - yili 12 - ayning axirgha barghanda, ehwal ighirliship, 12 - ayning 31 - küni, Xitay hökümiti bu kiselni Dunya Sehiye Teshkilatigha uqturushqa mejburi bolghan. Shuning bilen bir waqitta u tipik bolmighan öpke yallughining korona virusi ailisige tewe bolghan yingi bir virusning keltürüp chiqarghanliqini bayqap, 2020 - yili 1- ayning 7 - küni u virusqa "2019 nCoV" yeni "2019 yingi korona virusi" we yaki "2019  yingi tajisiman virusi" dep nam bergen. 

2020 - yili 2 - ayning 11 - küni, Dunya Sehiye Teshkilati u virusning ismini "SARS-Cov-2" yeni "SARS korona virusi 2",  u  keltürüp chiqarghan Wuhan öpke yallughining ismini  "COVID 19", yeni "korona virusi kisili 19" dep özgertken. Dunya Sehiye Teshkilati gerche u isim özgertishni kisel isimlirini ölchemleshtürüsh we kisel isimlirigha joghrapiyelik yer ismi ishletmeslik sewebidin dep chüshendürgen bolsimu, biraq ötkichiler Dunya Sehiye Teshkilatining bu qilmishini Xitaygha qilghan xoshametlik dep qarashqan. Chünki hemmimiz bilgendek 2012 - yili Otura Sheriqte tarqighan "MERS" yeni "Otura Sheriq Nepes Yoli Kisili" digen kisellik ismidimu joghrapiyelik yer nami bolup, u isim hazirgha qeder qollinilip kelmekte iken.

Yingi bayqalghan bu korona virusining taq zenjirlik RNA virusi ikenliki, uning 30 minggha yiqin asas jupi (base pair) din teshkil tapqanliqi, u virusning haywanlardin bolupmu sheperengdin [1] kelgenlikining ihtimaliqining nahayti zor ikenliki, uning gin alahidilikide 2015 – yili we 2017 – yili, “Rhinolophus sinicus “ dep atalghan sheperengdin ayrip chiqqan SARS qa oxshaydighan shepereng virusi bilen 80% [2], [3], “Rhinolophus affinis” dep atalghan yene bir xil sheperengdin ayrip chiqqan "RaTG13" virusi bilen 96% [4], [5] oxshashliqi melum. Biraq insanlarning u virusqa bolghan tonushi nahayti cheklik bolup, bilmeydighan nersiler yenila nahayti köp.

Ying korona virusining gin ret tertiwi
Full-genome evolutionary analysis of the novel corona virus (2019-nCoV) 
Yingi korona virusining toluq gin qurulmisi üchün yuqarqi ulanmini bising

Bu yingi korona virusi, aldinqi ikki qitimda insanlar arisda éghir kisel peyda qilghan SARS we MERS virusigha oxshash haywanlarda mewjut bolghan virus bolup, u virus insanlargha deslepte Wuhandiki bir dingiz mesulatlirini satidighan bazarda sitilghan sheperengdin, undin yikin yilandin yuqqan dep qarighan bolsimu, biraq kiyin bayqalghan bezi bimarlarning u dingiz mesulatlirini satidighan bazar bilen hichqandaq alaqisi yoqliqini, u virusning belki bashqa bir yollar arqiliq ademge yuqqanliqini periz qilishqan. Undaqta eger u virus u dingiz mesulatliri satidighan bazardin tarqalmighan bolsa zadi nedin tarqaldi? Bu virus haywan virusi iken, undaqta nimishqa burun insanlargha yuqmay emdi insanlargha yuqup kisel peyda qilidi? Ejiba yiqinda u virusning gin alahidilikide birer özgürüsh boldimu? U özgürüsh tebbi yüz bergenmu yaki bashqilar teripidin sun’i peyda qilin’ghanmu? 2020 - yili  1 - ayning 23 - küni Xitay hökümiti bir tereptin u virus bilen yuqumlan’ghanlarning sanini 570 etirapida dep turup, yene bir tereptinnime üchün 11 miliyun nopusi bar Wuhan sheherini taqash qararigha kilidu? Xitay hökümiti shunche qiyin ehwalgha qilipmu, nime üchün Amirka mutixesislirining yardimini arqa arqidin ret qilidu? Xitay hökümitining bir nersilerni yoshurghandek qilip, shunche endishe qilishining sewebi zadi nime? Bu soallargha qanaetlik jawap tapalmighan nurghun kishiler, u virusning Wuhandiki  P4 tejirbexanisidin tarqalghanliq ihtimaliqini oturgha qoymaqta. Bu qarashtikiler ichide, eng nopuzluq kishi Amirka kingesh palatasiye ezasi Tom Cotton bolup, uning bu jehettiki köz qarishi dunyada alahide tesir qozghimaqta.

Dunyada nurghun chong döletlerde mexsus virus we baktiryelerni tejirbe qilidighan terjirbexana we tetqitqat orunliri bolup, ular haywan we her xil janliqlar bedinidin her xil virus we bakteiryelerni ayrip chiqip, ularni tejirbexanida biqip, yitildürüp, ularning köpiyish alahidiilikini, xarektirini, gin alahidilikini, qurulmisini we kisel peyda qilish ehwalini tetqiq qilidu, waksina ishlep chiqiridu. Hazir mutixesislerning mölcherlishiche dunyada 100 miliyun xildin artuq virus [6] bolup, mushu xildiki terjirbexana, tetqitqat orunliri we mikro organizim alimlirining tirishchanliqi we izdinishi netijiside, insanlar hazirgha qeder 5000 xildek virusni tonup yetken. Insanlar tonup yetmigen viruslar tixi nahayti köp bolghachqa, tetqitqatchilar her xil mexsette yingi viruslar toghursida üzlüksiz izdinish we tetqitqatlar ilip baridu. Hetta biologiyelik urush üchün teyyarliq qilishimu mümkin. Wuhandiki P4 tejirbexanisi ene shundaq virus we baktirye tetqiq qilidighan tejirbexanilarning biri.

Wuhandiki P4 tejirbexanisi Wuhan Virus Tetqitqat Merkizi merkizi (中国科学院武汉病毒研究所) de bolup, bu merkez 1956 qurulghan we 2015 - yili P4 derijisige kötürülgen.Bu tejırbexana Xitaydiki birdin bir P4 derijilik tejirbexana. 
https://en.wikipedia.org/wiki/Wuhan_Institute_of_Virology

Wuhande u kisel tarqalghan deslepki mezgildin bashlap,  u kiselning u yingi virus peyda qilghanliqini bilgen’ge qeder, Xitay hokumitining uchurlarni chekleshke urunishi, bolupmu u virus bilen yuqumlan’ghanlar künsayin köpiyip, kisellik ehwali konturuldin chiqqandin bügünki künlerdimu, Xitay hökümitining Amirka mutixesislirining Wuhen’ge birip, bu virus toghursida birlikte izdinish ilip birish teliwini ret qilishi, u virusning menbesi dep qaralghan u dingiz mesulatliri baziridin 32 kilomitir yiraqliqqa jaylashqan Wuhan P4 tejirbexanisi, gerche virus tetqitqati jehette Xitaydiki eng nopuzluq tejirbexana bolsimu, biraq hazirgha qeder bu heqte hichqandaq awaz chiqarmasliqi, insanlarda heqiqeten bu kiselning menbesi toghursida nurghunlighan gumanlarni qozghimaqta. U gumanlar ichide eng küchlük tesir qozghawatqini u virusning tebii özgürüsh peyda qilghan virus bolmastin, belki sun'i özgertish kirgüzülgen yeni uning biriktürülgen virus [7] [8] ikenliki bolup, beziler uningda Amirkining qoli bar dep qarisa, köp sanda ademler u virusning Wuhandiki P4 tejirbexanidin tasadipi tarqap ketkenlikini oturgha qoyushmaqta. Yene beziler tiximu konkirit qilip, P4 tejirbexanisida tejirbe qilghan haywanlarni muapiq bir terep qilmay, ularni ghösh qatarida bazarda satqanliq sewebidin, u virus tarqap ketken dep qarimaqta.

Guman qanche köp bolghansi, endishe shunche chong bolidu. Netijide 2020 – yili 1 – ayning 30 – küni Dunya Sehiye Teshkilatning pütün dunya miqyasida "sehiye jiddi haliti" ilan qilishi bilen, Amirka bashliq nurghun döletler Wuhandin öz puxralirini yandurup chiqish qararigha keldi. Hazir gerche u virusning choqum P4 tejirbexanidin tarqalghanliqigha ait iniq delil ispat bolmisimu, biraq yuqarqidek gumanliq amillar tüpeylidin, biz u virusning Wuhandiki P4 tejirbexanidin chiqqanliqining ihtimalini hergüz yoq diyelmeymiz; belkim yiqin kelgüside nurghun ishlar oturgha chiqishi, we bu virus toghursida bilinmigen nurghun mesililer bilinishi mümkin.

Paydilinish matiryalliri

[1] Emerging novel Coronavirus (2019-nCoV) - Current scenario, evolutionary perspective based on genome analysis and recent developments.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/32036774

[2] Phylogeny of SARS-like betacoronaviruses including novel coronavirus (nCoV)

https://nextstrain.org/groups/blab/sars-like-cov

[3] The 2019‐new coronavirus epidemic: Evidence for virus evolution

https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/jmv.25688

[4]  A pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin

https://www.nature.com/articles/s41586-020-2012-7

[5] Bat coronavirus isolate RaTG13, complete genome

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/nuccore/1802633852

[6] How many viruses on Earth?

http://www.virology.ws/2013/09/06/how-many-viruses-on-earth/

[7] 中美科学家5年前曾提取并制造了类SARS新冠病毒，还预示了巨大社会风险 | 钛媒体科普

https://www.tmtpost.com/4240712.html

[8] A SARS-like cluster of circulating bat coronaviruses shows potential for human emergence
https://www.nature.com/articles/nm.3985#author-information
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26552008

2020 - yili 2 - ayning 11 - kuni

ۋۇخەن ئۆپكە ياللۇغىدىن قانداق ساقلانغىلى بولىدۇ؟

ۋۇخەن ئۆپكە ياللۇغىدىن قانداق ساقلانغىلى بولىدۇ؟

مەمەت ئىمىن

ھەممىمىز خەۋەردا بولغاندەك، ۋۇخەندىن تارقالغان تاجىسىمان يىڭى ۋىرۇسى كەلتۈرۈپ چىقارغان بۇ يۇقۇملۇق كىسەللىك، قىسقىغىنا ۋاقىت ئىچىدە تىز تارقىلىپ، دۇنيا مىقياسىدا ساراسىم پەيدا قىلماقتا. بۇ كىسەلدىن ئەندىشە قىلىشقان نۇرغۇن كىشىلەر، دىقىتىنى ئۇ كىسەلنىڭ مەنبەسىگە ۋە ئۇنىڭ قانداق پەيدا بولغانلىقىغا مەزكەزلەشتۈرۈپ، ھەر خىل قىياسلارنى ئوتۇرغا قويۇشماقتا. كىسەلنىڭ مەنبەسى ۋە ئۇنىڭ قانداق پەيدا بولغانلىقىنى ئىنىقلاش، كىيىنكى قىتىم ئو خىل كىسەلنىڭ قايتا پەيدا بولۇشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈندۇر. ھازىر بىز يۈزلەنگەن مەسىلە ئۇ كىسەلنىڭ قايتا سادىر بولۇشىدىن ساقلىنىش بولماستىن، بەلكى ھازىر مەۋخۇت بولىۋاتقان كزۆز ئالدىمىزدىكى بۇ كىسەلدىن قانداق ساقلىنىش ۋە ئۇنى قانداق كونتۇرۇل قىلىشقا مەركەزلىشىشى كىرەك. چۈنكى بۇ كىسەل مەيلى ئۇ قاچان، قەيەردىن ۋە قانداق پەيدا بولۇشىدى قەتېى نەزەر ئۇ ئاللا بۇرۇن مەۋجۇت بولىۋاتقان ۋە بىزگە تەھدىت ئىلىپ كىلىۋاتقان رىيال بىر مەسەلە.

ۋۇخەن ئۆپكە ياللۇغى دەپ ئاتالغان ۋە تاجىسىمان يىڭى ۋىرۇسى كەلتۈرۈپ چىقارغان بۇ يۇقۇملۇق كىسەللىك، 2019 – يىلى 12 – ئاينىڭ بىشىدا ۋە ياكى ئۇنىڭدىن بۇرۇن ۋۇخەندە  تارقاشقا باشلىغان بولۇپ، خىتايدىكى مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلار بۇ كىسەلنى كونتۇرۇل قىلىش ئۈچۈن،  ھەر خىل چارە تەببىرلەرنى قوللۇنۇپ، بۇ كىسەللىكنى ئۆز ئىچىدە يوق قىلىشقا تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن بولسىمۇ، بىراق ئۇ كىسەلنى ئۈنۈملۈك كونتۇرۇل قىلالمىغاچقا، 2020 – يىلى 22 – يانۋار كۈنى، خىتاي داھىرلىرى ئامالسىزلىقتىن ئۇ كىسەلنىڭ مەركىزى بولغان ۋۇخەن ۋە ئۇنىڭ ئەتىراپدىكى بىر قىسىم شەھەرنى تاقاشتىن ئىبارەت ناھايتى پاسسىپ بىر چارىنى قوللۇنۇشقا مەجبۇرى بولغان.   

بۇ كىسەللىك، مەيلى ئۇ نەدىن ۋە قانداق تارقالغان بولۇشىدىن قەتېى نەزەر، بىز  بۇ تاجىسىمان يىڭى ۋىرۇسى، ئۇ ۋىرۇس كەلتۈرۈپ چىقارغان ئۆپكە ياللۇغى ۋە ئۇنى قانداق كونتۇرۇل قىلىش توغۇرسىدا كۆپ نەرسە بىلمەيمىز. شۇڭا ھازىرغا قەدەر بۇ كىسەللىكنى كونتۇاۇل قىلىش ئۈچۈن قوللىنىلىۋاتقان تەببىرلەر، بۇرۇنقى تەجىربىلەرگە ئاساسەن يەكۈنلەپ چىقىلغان تەجىربىلەر بولۇپ، ئۇلارنىڭ كۆپۈنچىسى بۇ كىسەلنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن ئوتۇرغا قويۇلغان بولماستىن، بەلكى بارلىق يۇقۇملۇق كىسەللىكلەردىن ساقلىنىش ئۈچۈن ئورتاق قوللىنىلىدىغان ئۇنۋىرسال ئۇسۇلدىن ئىبارەت. نۆۋەتتە بىز بۇ كىسەلنى كونتۇرۇل قىلىش ۋە ئۇنىڭدىن ساقلىنىشتا، ئۇنىڭغا خاس تىخىمۇ ئۈنۈملۈك ئۇسۇلىنى تاپقىچە، ھازىر مەۋجۇت بولغان يۇقۇملۇق كىسەللىكنىڭ ئالدىنى ئىلىشتا ئۈنۈملۈك دەپ قارالغان چارە تەببىرلەرنىڭ ھەممىسىنى قوللۇنۇشىمىزغا توغرا كىلىدۇ. يەنى قولىمىزنى داۋاملىق يۇيۇپ تۇرۇش، بولۇپمۇ ئامماۋى قاتناشنى قوللانغاندا، چوقۇم قولىمىزنى كەم دىگەندە 20 سىكىنۇتتىن ئارتۇق يۇيۇپ تۇرىشىمىز، ئادەم بەك كۆپ يەرگە ئامال بار مارماسلىقىمىز، باشقىلار بىلەن بولۇپمۇ ناتونۇش كىشىلەر بىلەن پاراڭلاشقاندا بارىمىزدا مۇساپە قويىشىمىز، شەخشى بويۇملارنى ئايرىم ىشلىتىشىمىز، ئۆيدىكى كۆپ تۇتىلىدىغان نەرسە كىرەكلەرنى داۋاملىق پاكىزلاپ تۇرىشىمىز كىرەك.

يۇقۇملۇق كىسەللىكلەر ئادەتتە تۆۋەندىكى بىر نەچچە خىل يوللار ئارقىلىق ئۆز ئارا يۇقۇدۇ ۋە تارقايدۇ.

نەپەس يولى ئارقىلىق يۇقۇش ۋە تارقاش. نەپەس يولى ۋە ئۆپكىدە كىسەل پەيدا قىلىدىغان ۋىرۇس ۋە باكتىريەلەر، بىمار ياكى بەدىنىدە  ۋىرۇس، باكتىريە ئىلىپ يۈرگىچىلەرنىڭ ئىغىز، بۇرۇندىن چىققان سۇيۇقلۇم دانچىلىرى، خەلپۈك، تۈكرۈكلەر ئارقىلىق ھاۋاغا، تۇرمۇش بويۇملىرىغا ۋە قولغا تارقاپ، ئۇلار ئارقىلىق يىقىن مۇساپىدىكى باشقا ئىنسانلارغا يۇقۇشى مۈمكىن. ئۇنىڭدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، ئامال تارقىغان رايۇنغا بارماسلىق، بىمار ياكى بەدىنىدە ۋىرۇس توشۇغۇچىلاردىن يىراق تۇرۇش، ئارلىقنى كەم دىگەن بىر مىتىردىن يىراق ساقلاش،بىمار ۋە ياكى بەدىنىدە ۋىرۇس توشۇغۇچى چوقۇم ماسكا تاقاش، ھۆتەلگەندە ۋە ھۈسۈرگەندە ئىغىز بۇرنىنى توسۇپ، ئەتىراپتىكى مۇھىتنى بۇلغاشتىن ساقلىنىش، ياخشى كىيىنىش، سوغاق ئۆتۈپ قىلىشتىن ساقلىنىش، قولنى داۋاملىق يۇيۇپ تۇرۇش كىرەك.     

ئىغىز ۋە ھەزىم قىلىش يولى ئارقىلىق يۇقۇش ۋە تارقاش. خىگەر، ئۆت، ئاشقازان، ئۈچەي قاتارلىق ھەزىم قىلىش سىستىمىسىدا كىسەل پەيدا قىلىدىغان ۋىرۇس ياكى باكتىريەلار، يىمەك ئىچمەك، بىمارنىڭ ئىغىز بوشلىقى سۇيۇقلىقى ۋە تەرەت ئارقىلىق بۇلغانغان قول، قازان قومۇچ، تەخسە پەخسە، ئىشىپ قالغان تاماق قاتارلىقلار ئارقىلىق باشقىلارغا يۇقۇشى مۈمكىن. ئۇنىڭدىن ساقلىنىش ئۈچۈن يىمەك ئىچمەك تازلىقىغا ئالاھىدە دىقەت قىلىش، قولنى داۋاملىق يۇيۇپ تۇرۇش، شەخسى بويۇملارنى ۋە قاچا قۇچا قوشۇقلارنى ھەرگۈز ئورتاق ئىشلەتمەسلىك، باشقىلاردىن ئىشىپ قالغان ۋە ياكى ئۇزۇن تۇرۇپ قالغان تاماقنى يىمەسلىك كىرەك.

 

تىرە ۋە شىلىمشىق پەردىلەر ئارقىلىق ئۆز ئارا يۇقۇش ۋە تارقاش. تىرە، قان، لىمفا ۋە جىنسى ئەزالاردا كىسەل پەيدا قىلىدىغان ۋىرۇس ۋە باكتىريەلەر، بىمارنىڭ ۋە ياكى بەدىنىدە  ۋىرۇس، باكتىريە ئىلىپ يۈرگىچىلەرنىڭ تىرىسى،  قان، تەر قاتارلىق بەدەن سۇيۇقلىقى، جىنسى سۇيۇقلۇق، ئوراتاق ئىشلىتىدىغان تۇرمۇش بويۇملىرى، بەدەن بىۋاستە سۈركۈلۈش قاتارلىقلار ئارقىلىق، باشقىلارغا يۇقۇشى ۋە تارقىشى مۈمكىن. ئۇنىڭدىن ساقلى ئىش ئۈچۈن شەخسى تازلىققا ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىش، شەخسى بويۇملارنى باشقىلار بىلەن ئورتاق ئىشلەتمەسلىك، ئىچ كىيىملەرنى باشقىلارنىڭ كيىمى بىلەن بىرگە يۇماسلىق، داۋاملىق قولنى يۇيۇپ تۇرۇش، كۆزنى قالايمىغان ئۇۋىلىۋاسلىق كىرەك.

  

جىنسى مۇناسىۋەت ئارقىلىق يۇقۇش ۋە تارقاش. تىرە، قان، لىمفا ۋە جىنسى ئەزالاردا كىسەل پەيدا قىلىدىغان ۋىرۇس ۋە باكتىريەلەر، بىمارنىڭ ۋە ياكى بەدىنىدە ۋىرۇس، باكتىريە ئىلىپ يۈرگىچىلەرنىڭ تىرىسى،  قان، تەر قاتارلىق بەدەن سۇيۇقلىقى، جىنسى سۇيۇقلۇق، ئوراتاق ئىشلىتىدىغان تۇرمۇش بويۇملىرى، جىنسى مۇناسىۋەت قىلىش، بەدەن بىۋاستا سۈركۈلۈش  قاتارلىقلار ئارقىلىق، باشقىلارغا يۇقۇشى ۋە تارقىشى مۈمكىن. ئۇنىڭدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، شەخسى تازىلىققا ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىش، شەخسى بويۇملارنى باشقىلار بىلەن ئورتاق ئىشلەتمەسلىك، قالايمىغان ۋە ياكى ناتونۇش كىشىلەر بىلەن جىنسى مۇناسىۋەت قىلماسلىق كىرەك.

ۋۇخەن ئۆپكە ياللۇغى دەپ ئاتالغان بۇ يۇقۇملۇق كىسەل، دەسلەپتە زۇكامغا ئوخشاش كىسەل ئالامىتى پەيدا قىلىدىغان ۋە ئۇنىڭدىن كىيىن ئۆپكە ياللۇغۇغا تەرەققى قىلىدىغانلىقى، جىگەر ۋە بۆرەك قاتارلىق موھىم ئەزالارغا تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقى، بۆرەك زەيىپلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقى مەلۇم. بۇ كىسەل بۈيۈك ئىھتىمالدا نەپەس يولى ئارقىلىق تارقىلىشى مۈمكىن. شۇڭا ئىنسانلار  نەپەس يولىنى مەركەز قىلىپ، بۇ كىسەلدىن مۇدايە ئىلىپ بارماقتا، بۇ دىگەنلىك بۇ كىسەل يىمەك ئىچمەك ۋە باشقا ئامىللار ئارقىلىق يۇقمايدۇ دىمەكلىك ئەمەس. شۇ سەۋەپتىن، ئادەتتب يۇقۇملۇق كىسەللىكتىن ساقلىنىش ئۈچۈن قوللۇنۇشقا كىرەك بولغان بارلىق چارە تەببىرلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ قوللۇنىش توغرا كىلدۇ.

2020 – يىل 28 – يانۋار

قوشۇمچە:  بىر پىداكار قىرىندىشىمىز تەرىپىدى تەرجىمە قىلغان يۇقۇملۇق كىسەللىكتىن ساقلىنىش ساۋاتلىرى.

ۋۇخەن ۋىرۇسى: قانداق قىلغاندا ساقلانغىلى بولىدۇ؟

‏LAURIE GARRET

 (ئويچان تەرجىمىسى)

ئاپتور  LAURIE GARRETT بولسا خەلقئارا مۇناسىۋەت كېڭىشىنىڭ (Council on Foreign Relations) سابىق يۇقۇرى دەرىجىلىك سەھىيە تەتقىقاتچىسى ۋە پولىتزېر مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن پەننى ئۇمۇملاشتۇرۇش يازغۇچىسى.

تۆۋەندە مەن سىلەرگە ۋىرۇستىن قوغدىنىشنىڭ ئەڭ مۇھىم 10 خىل چارىسىنى سۆزلەپ بىرەي:

1. ئۆيدىن چىققاندا پەلەي كىيىۋېلىڭ. يەر ئاستى پويىز، ئاپتوبۇس ۋە ئاممىۋىي سورۇنلاردا ئۇنى قولىڭىزدىن چىقارماڭ.

2. ناۋادا تاماق يىيىش ياكى بىراۋلار بىلەن قول ئېلىشىش... دېگەندەك ئېھتىياجلار تۈپەيلىدىن، قولىڭىزدىن پەيلەينى سېلىۋېتىشكە توغرا كەلسە، قولىڭىز بىلەن يۈزىڭىزنى ۋە كۆزىڭىزنى تۇتماڭ. يۈزىڭىزنىڭ بىر يەرلىرى ھەر قانچە قىچىشىپ كەتكەن تەقدىردىمۇ، قولىڭىزنى تەگكۈزمەڭ. پەلەينى قايتا كىيىشتىن بۇرۇن، ئىلمان سۇ ۋە سوپۇن بىلەن قولىڭىزنىڭ بارماقلىرىنى ئارىلاپ پاكىز يۇيۇڭ.

3.  پەلەينى پاكىز يۇيۇپ، قۇرۇتۇپ، ھەر كۈنى ئالماشتۇرۇپ تۇرۇڭ. نەم پەلەينى كىيمەڭ.

4. سېرتتا ماسكا تاقىغاننىڭ پايدىسى يوق، بەلكىم ئۆي ئىچىدىمۇ بەك ئىشقا يارىماسلىقى مۇمكىن. ماسكىلارنىڭ تولىسى بىر- ئىككى قېتىم تاقىغاندىن كېيىن كاردىن چىقىدۇ. بىر ماسكىنى ئودا بىر قانچە كۈن تاقىغاندىن تاقىمىغان ياخشى. چۈنكى ئودا قوللانغاندا، ئاغزىڭىز ۋە بۇرنىڭىزدىن چىققان نەرسىلەر ماسكىنىڭ ئىچكى يۈزىنى باكتېرىيە جەلپ قىلىدىغان سېسىق پۇراق قەۋىتى بىلەن ئورىۋالىدۇ. شۇڭا، مەن ئادەتتە يۇقۇملۇق كىسەل تارقىغان مەزگىلىدە ماسكا تاقاپ كەتمەيمەن. بولمىسا، مەن ھازىرغىچە 30 نەچچە قېتىم يۇقۇملۇق كىسەل تارقالغان رايۇنىدا مەشغۇلات قىلدىم. ماسكا تاقاش ئورنىغا، مەن كىشىلەر توپىدىن يېرىم مىتىر (ئەڭ ياخشىسى 1، 2 مىتىر)  ئەتراپىدا يىراق تۇرىمەن. بۇ كۆڭۈلدىكىدەك مۇساپە ھېسابلىنىدۇ. ئەگەر بىراۋ مېنىڭ يېنىمدا يۈتەلمەكچى ياكى چۈشكۈرمەكچى بولسا، مەن ئۇنىڭدىن ماسكا تاقىۋېلىشىنى سورايمەن. شۇنداق بولغاندا، ئۇنىڭ يۇقۇملىنىش ئېھتىمالى بولغان شالۇكىنىڭ ماڭا چاچراپ كېتىشىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ. ناۋادا ئۇ ماسكا تاقاشنى رەت قىلسا، مەن ئۇ كىشىدىن بىر مىتىر ئۇزاقلىشىمەن ياكى ئۇنىڭ قېشىدىن كېتىمەن. يۇقۇملۇق كىسەل تارقىلىۋاتقان مەزگىلدە، كىشىلەر بىلەن قول ئېلىشماڭ ياكى قۇچاقلاشماڭ. زىيادە يېقىنلاشماسلىقنىڭ ھەر ئىككى تەرەپكە پايدىلىق ئىكەنلىكىنى چىرايلىقچە قارشى تەرەپكە چۈشەندۈرۈڭ.

5. ئۆي ئىچىدە، مۇنچا ۋە ئاشخانىدىكى بارلىق لۆڭگىلەرنى دەرھال تاشلىۋېتىڭ. ئۇلارنىڭ ئورنىغا ھەر بىر ئائىلە ئەزاسىنىڭ ئىسمى يېزىلغان يېڭى ۋە پاكىز لۆڭگىلەرنى ئالماشتۇرۇڭ. ھەر كىشى پەقەتلا ئۆزىنىڭ لۆڭگىسىنى ئىشلەتسۇن، باشقىلارنىڭكىگە چېقىلمىسۇن. پۈتۈن لۆڭگىلەرنى ھەپتىدە ئىككى قېتىپ يۇيۇپ تۇرۇڭ. نەم لۆڭگىلەر ئادەتتىكى زۇكام، يۇقۇملۇق زۇكام، ھەتتا تاجسىمان ۋىرۇسى... قاتارلىق ۋىرۇسلارنىڭ پاناھلىنىدىغان كۆڭۈلدىكىدەك جايىدۇر.

6. ئىشىك تۇتقۇچلىرىغا دىققەت قىلىڭ. ئەگەر ئىشىكنى جەينەك ياكى مۆرىڭىز بىلەن ئېچىپ - تاقىيالىسىڭىز، ئەڭ ياخشى شۇنداق قىلىڭ. تۇتقۇچنى تولغىغاندا، پەلەي كىيىۋېلىڭ ياكى ئۇنى تۇتقاندىن كېيىن قولىڭىزنى پاكىز يۇيۇڭ. ناۋادا ئائىلىڭىزدىن بىرەرسى كېسەل بوپ قالسا، تۇتقۇچنى قەرەللىك يۇيۇپ تۇرۇڭ. ئوخشاشلا، پەلەمپەي رىشاتكىلىرى، ئۈستەل، تېلېفون، ئويۇنچۇق ۋە كومپىيۇتېر... دېگەندەك قول بىلەن تۇتىدىغان بارلىق نەرسىلەرگە دىققەت قىلىڭ. ئۆزىڭىزنىڭ شەخسىي نەرسە-كېرەكلىرىنى تۇتسىڭىز چاتاق يوق. ناۋادا باشقىلارنىڭ تېلېفون ياكى تاماق قاچىلىرىنى ئېلىشقا ۋە ياكى كومپىيۇتېرلىرىنى ئىشلىتىشكە توغرا كېلىپ قالسا، يۈزىڭىزنى سىلىماسلىققا دىققەت قىلىڭ، ئۇ نەرسىلەرنى تۇتقاندىن كېيىن دەرھال قولىڭىزنى يۇيۇڭ.

7. باشقىلار بىلەن تەڭ تاماق يىگەندە، ھەرگىز چوڭ قاچا ياكى قازاندىن تاماق ئېلىش ئۈچۈن شەخسىي قۇشۇق ياكى چوكىڭىزنى ئىشلەتمەڭ. بالىلىرىڭىزغىمۇ باشقىلاردىن ئېشىپ قالغان سۇنى ئىچمەسلىكنى ياكى باشقىلار بىلەن تەڭ بىر قاچىدا سۇ ئىچمەسلىكنى جېكىلەڭ. ھەر ۋاخ تاماقتىن كېيىن پۈتۈن قازان-قۇمۇچلارنى پاكىز يۇيۇڭ. تازىلىقى ناچار رېستورانلاردىن نېرى تۇرۇڭ.

8. ۋىرۇس مەنبەسىنىڭ قايسى تۈردىكى ھايۋاندىن كەلگەنلىكى ئېنىقلىنىپ بولغۇچە، ھەر قانداق جانلىق ھايۋان ياكى بېلىق سېتىۋېلىشتىن، ئۆلتۈرۈشتىن ۋە ئىستېمال قىلىشتىن ساقلىنىڭ.

9. ھاۋا رايى ياخشى بولسا، ئىشىك - دېرىزىلەرنى ئېچىپ ئۆينى ھاۋالاندۇرۇپ تۇرۇڭ. ۋىرۇسلار ھاۋا ئۆتىشىپ تۇرىدىغان يەرلەردە ئۇزۇن ياشىيالمايدۇ. بىراق، ھاۋا سۇغۇق، ھاۋارايى ناچار بولسا، ئىشىك - دېرىزىلەرنى ھىم تاقاپ ئۆينى ئىسسىق تۇتۇڭ.

10. ئاخىرىدا، ناۋادا قىزىپ قالغان بىرەر دوستىڭىز ياكى ئائىلە ئەزايىڭىزنى بېقىۋاتقان بولسىڭىز، ئۇنىڭغا يېقىنلاشقاندا، يىم ماسكا تاقىۋېلىڭ، بىئارام بولمىسىلا، ئۇنىڭغىمۇ بىر تال ماسكا تاقاپ قۇيۇڭ. دوستىڭىز ياكى ئۇرۇق - تۇققانلىرىڭىزنىڭ يۈزىدىن كونا ۋە مەينەت ماسكىنى چىقارغاندا، قاتتىق ئېھتىيات قىلىڭ. سالامەتلىكىڭىزنى ئاسراش ئۈچۈن، ۋىرۇس يۇشۇرۇنغان ماسكىنى پىلاستىك پەلەي بىلەن تۇتۇپ، بىر قېتىملا ئىشلىتىلىدىغان قاپنىڭ ئىچىگە سېلىڭ. قاپنى پىچەتلىگەندىن كېيىن ئەخلەت ساندۇقىغا تاشلاڭ. قولىڭىزغا پەلەي كىيىپ تۇرۇپ، بىمارنىڭ يۈزىنى يىلمان سۇدا سوپۇنلاپ يۇيۇڭ. بۇنىڭ ئۈچۈن بىر قېتىملا ئىشلىتىلىدىغان قەغەز لۆڭگە ياكى پاختا سۈرتكۈچ ئىشلىتىڭ. ئىشلىتىپ بولغاندىن كېيىن بۇ نەرسىلەرنى قاپ ياكى پلاستىك خالتىغا ئوراپ ئائىلىڭىزنىڭ ئەخلەت توڭىغا تاشلاڭ. بىمار دوستىڭىز ياكى ئۇرۇق-تۇققانلىرىڭىزنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئېلىۋاتقاندا، بەدىنىڭىزنى ئوراپ تۇرىدىغان ئۇزۇن يەڭلىڭ كۆينەك ياكى باشقا كىيىم كىيىۋېلىڭ. كىرلىك، لۆڭگە ۋە قازان - قۇمۇچ... قاتارلىق بىمار كىيىدىغان ياكى تۇتىدىغان ھەر قانداق نەرسىنى يىلمان سوپۇنلۇق سۇدا پاك - پاكىز يۇيۇپ تۇرۇڭ. ئەگەر شارائىتىڭىز يار بەرسە، بىمارنى ئائىلىڭىزدە ئۇ راھەتسىز بولمايدىغان بىرەر ھۇجرا ياكى بولۇڭدا ئايرىم تۇتۇڭ. مۇھىمى، ئۇ باشقا ئائىلە ئەزالىرى بىلەن ئارىلاشمىسۇن. ناۋادا شارائىت يار بەرسە، ئۆينىڭ قارشى تەرىپىدىكى دېرىزىنى ئېچىپ قۇيۇڭ. سالقىن ھاۋا ئۇنىڭ يېنىدىن ئۆتۈپ تۇرسۇن. ئەگەر ھاۋا بەك سوغۇق بولسا، بۇنداق قىلىشقا بولمايدۇ ئەلبەتتە. چۈنكى، ھاۋا بەك سوغۇق بولسا، ئۇ چاغدا، دوستىڭىز ياكى ئۇرۇق-تۇققانلىرىڭىزنىڭ كېسىلى تېخىمۇ يامانلىشىپ كېتىدۇ.

2020 –  يىلى 25 – يانۋار

Insanlar nime üchün Wuhen öpke yallughidin shunchilik endishe qilidu?

https://www.youtube.com/watch?v=tKx6hzRi5Bw&t=10s

Memet Emin

Uning eng addi jawabi elwette hemme adem jinigha amraq, hichkim bu kiselning qurbani bolushni xalimaydu.

Mining qarshimche insanlar ikki xil ehwal astida eng köp endishe qilidu.

Uning biri insan yüzlen’gen kirzis toghursida yiterlik uchurgha irishelmigende we uningdin qandaq saqlinishni bilmigende qattiq endishe qilidu;

Hazir hemmeylen köriwatqinimizdek, insanlar bu virus we u keltürüp chiqarghan Wuhen öpke yallughi toghursida yiterlik birinji qol uchurgha irishelmigini üchün, bu virus toghursida her xil perez, gumanlar oturgha chiqip, insanlar arisida endishe we wehime peyda bolmaqta.

Yene biri insanlar yüzlen’gen kirzisning qanchilik qorqunushluq ikenlikini bilgende, qattiq endishe qilidu.

Men uninggha töwendiki ikki misal keltürüp ötimen.

Birinji misal

Hemmimizge melum bolghandek, Eydis kisili peyda bolghandin hazirgha qeder 40 yilgha yiqin waqit ichide 75 miliyundin artuq adem bu virus bilen yuqumlunup, 32 miliyundin artuqadem hayatidin ayrildi. Eydiz kisili tarqighan deslekke yillarda insanlar oxshashla qattiq sarasimgha chüshken, we bu kisel eng köp bolghanda yiligha 3.3 miliyundin köpeygen, yiligha 1.7 miliyundin adem eydiz kisili bilen ölgen. Hetta beziler bu kiselni Amirka ijat qilghan dep qarighan.

Hazir gerche pütün dunyada yenila 37 miliyundin artuq adem eydiz virusi bilen yuqumlan’ghan, yiligha 1.7 miliyun adem yingidin Eydiz virusi bilen yuqumliniwatqan, yiligha 770 ming adem eydiz kisili bilen ölüp kitiwatqan bolsimu, likin eydiz kisili hazir insanlar arisida bundaq sarasim qozghighini yoq, chünki insanlar bu kiselni az tola tonup yetti.

Ikkinji misal

1917 – yili bilen 1919 – yili arisida Yawropani merkez qilip, pütün dunyada tarqighan Ispaniye yuqumluq zukimi, eyni waqitta 500 miliyun ademge yuqup, 50 miliyundin artuq ademning jinigha zamin bolghan iken.

Shuningdin itiwaren, her qitim birer dölette birer yuqumluq kisellik tarqisa, insanlar bu qorqunushluq pajiyening qayta sadir bolushidin qattiq endishe qilmaqta.

Mining qarishimche yalghuz qorqush we endishe  qilish bilen hichqandaq ish hel bolmaydu, eng mohim özimizni qandaq qoghdashni, we u kiselliktin qandaq mudapiye körüshni bilishimiz kirek. Eng mohimi qandaq qilghanda wetendiki xelqimizning bu qabahettin saq salamet qutilishigha yardem qilalaymiz digen mesile üstide bash qaturishimiz kirek.

2020 - yili 1 - ayning 28 - küni