Kaltsiyning Saghlamliqtiki Roli

Kaltsiyning Saghlamliqtiki Roli

Dr. Memet Emin

Kaltsiy (Calcium, 钙) adem bedinde kem bolsa bolmaydighan miniral maddilarning biri bolup, adem bedinining saghlamliqida nahayti chong ehmiyetke ige. Eger melum kishining qinidiki Kaltsiyning miqdari 8.5 mg/dL (yaki 2.13 mmol/L) din towen bolup munasiwetlik kisellik alametlirini kelturup chiqarghan bolsa, bu kishi Kaltsiy Kemlik Kisili (Hypocalcemia, 低血钙症) ge giriptar bolghan bolidu.

Uyghurlar ichide Kaltsiy Kemlik Kisilige giriptar bolghanlar nahayti kop, bolupmu balilar bilen yashanghan ayallarda. Balilar her xil sewepler tupeylidin Kaltsiy Kemlik Kiselge giriptar bolup, tutqaqliq kisel qozghalghanda yaki yighlap tiliqip awazi yoqap ketkende we yaki ongay chochidighan bolup qalghanda, bezi ata anilar, baligha jin chapliship qaptu dep qarap, mollam we baxshilargha oqutup, dawalashni kichikturwitidighan ehwallar mewjut. Bundaq ehwallardin saqlinish uchun Kaltsiy Kemlik Kisilining kilip chiqish seweplirin we uningdin qandaq qilip saqlanghili bolidighanliqni chushunup yetmek lazim.

Kaltsiy Kemlik Kisilining asasliq sewepliri

1. Yimeklik arqiliq ige bolghan Kaltsiy yaki Vitamin D yiterlik bolmasliq, yeni Kaltsiy yaki Vitamin D mol yimekliklerni yiterlik istimal qilmasliq.

2. Ighir ayaq bolghan yaki bala imitiwatqan ayal wahtida yiterlik Kaltsiygha ige bolmighanliqtin, suttiki Kaltsiy miqdari towen bolup, bowaqni yiterlik kalsi bilen teminliyelmeslik.

3. Yingi tughulghan bowaqqa wahtida biliq miyi qatarliq Kaltsiy mol yimekliklerni bermeslik, yaki baligha bergen sutte Kaltsiy yiterlik bolmasliq, shundaqla baligha birilgen qoshumche yimeklik wahtida, yiterlik bolmasliq.

4. Ucheydiki melup kisellikler tupeylidin yimekliktiki Kaltsiyni toluq qobul qilalmasliq.

5. Kun nuri bilen uchurchush yiterlik bolmasliq. Jemiyetning tereqqi qilishigha egiship, kishiler arisida saghlam bolmighan bezi koz qarashla peyda bolghan bolup, nurghun ata anilar ballirining yaki ozining qara bolup qilishidin ensirep, kun nurigha qaqlinishtin ozini qachurmaqta. Shuning bilen bedendiki Kaltsiy miqdari tesirge uchurmaqta.

6. Qayta qayta yaki asta haraktirlik qansizlinish, bolupmu ayallardiki hiyiz miqdarining kop bolushi yaki kop bala tughush sewibidin kop qitim qansizlinip, kop miqtarda Kaltsiy yoqap, wahtida toluqlanmighanliqtin.

7. Qalqansiman Yandash Bizi (parathyroid glands, 副甲状腺或甲状旁腺) ning ihtidari towen bolush sewibi tupeylidin kireklik bolghan bezi hormunlar toluq ishlep chiqirilmay, qandiki Kaltsiy miqdarigha tesir korsutush.

8. Borek yaki ashqazan asti bizida melum kisellikler bolghanda.

9. Qandiki magniy towen bolghanda. Adem kop miqdarda haraq ichkende yaki bezi bir ozuqluq yitishmeslik kisilige giriptar bolghanda, qandiki magniy towen bolup, Kaltsiyning qandiki miqdari biwaste tesirge kuchuraydu.

10. Cimetidine甲腈咪胍qatarliq bezi ashqazan kisilining dorisini we bezi suduk mangguzidighan dorilarni uzun muddet istimal qilghanda qandiki kaltsiyning miqdarigha tesir uchuraydu.

11. Qandiki pospur kisiltasi tuzliri (phosphate, 磷酸盐) kop bolghanda. Adem kop miqdarda kok (coke) ichimliklirini istimal qilghanda, qandiki pospur kisiltasi tuzlirining miqdari kopiyip, kaltsiyning miqdari tesirge uchuraydu.

12. Qalqansiman bez rakigha giriptar bolghanda, adem bedinidiki kaltsiy towen bolidu.

13. Asta haraktirlik jigger kisilige giriptar bolghanda kaltsiy miqdari tesirge uchuraydu.

Kaltsiy Kemlik Kisilining Qandaq Elametliri Bar?

Adem Kaltsiy Kemlik Kisilige giriptar bolghanda yaki adem bedinidiki kaltsiy miqdari normaldin towen bolghanda ohshimighan yashdiki kishilerde ohshimighan kisel alametliri korulidu.

Yingi tughulghan bowaqlarda bolidighan alametler

Kaltsiy Kemlik Kisilining yingi tughulghan bowaqlardiki alemtliri anche iniq emes bolup, ohshimighan bowaqlar arisida periq chong, hem toghura hokum chiqirish bir az qiyin, shundaqtimu kopunche bowaqlarda towendikidek alametler korulidu.

1. Tutqaqliq kisel qozghulush, bolup yighlighanda tiliqip qilish yaki awazi yoqap kitish.
2. Etiraptiki muhitqa bolghan inkasi towen bolush.
3. Ongay chochush, adettiki awazlardin asan qorqush.
4. Bedini yaki muskulliri tartiship qilish yaki titiresh.
5. Yaxshi emmeslik yaki ishtiyi yaxshi bolmasliq.
6. Bedini bashqa normal bowaqlardin ajiz bolush.

Kichik balilarda bolidighan alametler

1. Tutqaqliq kisel qozghulush, bolup yighlighanda tiliqip qilish yaki awazi yoqap kitish.
2. Etiraptiki muhitqa bolghan inkasi towen bolush.
3. Bedini bashqa normal balilargha nisbeten ajiz bolush.
4. Bedini yaki muskulliri tartiship qilish yaki titiresh.
5. Ishtay yaxshi bolmasliq, asan yandurush we ichi surulush.
6. Sezgurligi yuquri bolush, ongay chochush, asan qorqush, tola yaman chush korush.
7. Songekning yitilishi asta bolush, yeni songek wahtida qitishmasliq.
8. Bash songikining ustidiki boshluq wahtida putmeslik, yaki bashqa normal balilardin xilila kiyin putush.
9. Mingish we bashqa herketler bashqa balilardin xilila kiyin bolush.
10. Pachaq songiki ghelite yitilish, yeni ikki tizini bir yerge ekelgende tizining towen qismi bir yerge kelmeslik, pachaq songiki X sheklide bolup qilish, yaki ikki putini bir yerge ekelgende ikki tizini bir yerge ekilelmeslik, pachaq songiki O sheklide bolush qilish.

Chonglarda yaki yashanghanlarda bolidighan alametler

1. Put qoli we ighizining etirapi qolushush yaki chumule mangghandek sizim bolush.
2. Put qoli we ighizining etirapidiki muskullar ozlighidin tartiship qilish yaki yighiliwilish, titiresh, tutqaqliq kisel qozghulush.
3. Keypiyati towen bolush, rohi chushkun bolush., birer ishlar uchun asan chichilip kitish.
4. Iside saqlash qabiliyiti towenlep kitish, bir nersini asan iside saqliyalmasliq.
5. Gheyri sizimler peyda bolush, hiyalchan bolush.
6. Beden ajiz bolush, eghirlighini yoqutush.
7. Asta haraktirlik ichi surulush yaki asan ichi surulush.
8. Songek boshap kitish, yaki songek asan sunup kitish.
9. Songek sunup ketkende tutush asta bolush, yaki wahtida tutmasliq.
10. Put qolliri yaki bedinidiki songek aghrish, bishi aghrish.
11. Tire qurghaq bolush.

Qandaq qilghanda Kaltsiy Kemlik Kisilige giriptar bolushning aldini alghili bolidu?

1. Kaltsiy yaki Vitamin D mol yimekliklerni kyiterlik istimal qilish kirek.

2. Ighir ayaq bolghan yaki bala imitiwatqan ayal wahtida yiterlik Kaltsiygha ige bolushi, yimekliktiki Kaltsiy yiterlik bolmighanda Kaltsiy dorilirini istimal qilishi kirek.

3. Uyghurlar kop istimal qilidighan songek shorpisida kop miqtarda Kaltsiy bolup, Kaltsiy kemlik kisilining aldini ilishta nahayti kop ehmiyetke ige, biraq songekning ilikide kop miqdarda kolestirol bolup, ilikni kop miqtarda istimal qilish heterlik.

4. Yingi tughulghan bowaqqa wahtida biliq miyi qatarliqlarni berish kirek.

5. Kun nurigha muhapiq qaqlinish kirek, bolumu bowaq balilar muhapiq kun nuri bilen uchurshushi kirek.

6. Qayta qayta yaki asta haraktirlik qansizlanghanda, bolupmu kop bala tuqqan yaki hiyiz miqdari kop bolghan ayallar Kaltsiyni wahtida toluqlashqa alahide ehmiyet birish kirek. Kaltsiy qitilghan sutlerni we dorilarni istimal qilishi kirek.

7. Qandiki magniy towen bolghanda wahtida toluqlash kirek.

8. Kop miqdarda haraq ichmeslik, ozuqluq tengpungliqigha alahide ehmiyet birish kirek.

9. Kaltsiy miqdarigha tesir korsutidighan Cimetidine甲腈咪胍qatarliq dorilarni uzun muddet istimal qilishtin saqlinish kirek.

10. Kok (coke) ichimliklirini kop miqdarda istimal qilmasliq kirek.

11. Bedenning Kaltsiyni qobul qilishigha tosalghu bolidighan yaki Kaltsiygha biwaste tesir korsutidighan herqandaq kiselge giriptar bolghan wahtida dawalinish kirek.

Kaltsiy Kemlik Kisilini Dawalash

Kaltsiy Kemlik Kisilini adette kelturup chiqarghan sewibige asasen dawalaydighan bolup, kopunche hallarda Kaltsiy we Vitamin D ni istimal qilish arqiliq saqayitqili bolidu. Biraq yingi tughulghan bowaqlarda bolidighan Kaltsiy kemlik kisili wahtida dawalap saqaytilmisa, songek ghelite yitilip, bedende bir omur ghelitilik qalidu. Kiyin dawalap kem Kaltsiyni toluqliwalghili bolsimu, biraq ghelite yitilip qalghan songekni dawalap tuzimek qiyin.

Kolestirol (Cholesterol)

Kolestirol (Cholesterol)

Dr. Memet Emin

Kolestirol (Cholesterol, 胆固醇) diginimiz beden ichide jigger teribidin ishlep chiqirilghan bir hil mayliq madda bolup, beden ichidiki her bir hujeyrining bir qismi kolestiroldin terkip tapqan. Adem bedini kolestirolgha ihtiyajliq bolup, kolestirol adem bedinide nurghun muhim hizmetlerni oteydu.

1. Hujeyre timining saghlamliqini qoghdaydu
2. Hormun ishlep chiqirishta kem bolsa bolmaydu.
3. Vitamin D ni ishlep chiqirishqa qatnishidu
4. Hezim qilishta kireklik bolghan ot suyuqlighini (胆汁) ishleshke qatnishidu

Bezide beden ihtiyajdin artuq bolghan kolestirol ishlep chiqirip, qandiki kolestirol miqdarini ashuriwitidu. Qandiki artuq kolestirol qan tomur tamlirigha olturshup, qan tomurni taraytip hetta tossup qoyup, kishilerning yurek kisili (heart disease, 心脏病) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke, brain attack, 中风, 脑血管意外) giriptar bolush hetirini ashurwitidu.

1. Biz haywan (qoy, kala) miyi qatarliq toyunghan mayni (saturated fat, 饱和脂肪) kop istimal qilghinimizda, bedinimiz kop kolestirol ishlep chiqiridu.
2. Biz yene bir qisim kolestirolni kunduluk istimal qilghan tamaqtin biwaste qobul qilimiz. Haywanni asas qilghan yimekliklerde yeni gosh, may, tuhum we sutlerde kolestirol bolidu. Osumlukni asas qilghan yimeklikte yeni koktat, qonaq, bughday, guruch we yelimishlerde kolestirol bolmaydu.

Ohshimighan turdiki kolestirollar

Adem bedinide ohshimighan turdiki kolestirol bolup, ularning hemmisi ziyanliq emes.

1. Towen zichliqtiki mayliq aqsil kolestiroli (Low-density lipoprotein or LDL cholesterol，低密度脂蛋白) ziyanliq kolestirol bolup, qan tomurining timigha olturshup, qan tomurning tarlishish hetta tosulup qilishini kelturup chiqirip, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke, brain attack, 中风, 脑血管意外) giriptar bolush hetirini ashurwitidu.
2. Yuquri zichliqtiki mayliq aqsil kolestiroli (High-density lipoprotein or HDL cholesterol，高密度脂蛋白) paydiliq kolestirol bolup, bedendiki ziyanliq kolestirolni tazlap, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke) giriptar bolush hetirini tewenlitidu.

Kolestirolgha munasiwetlik sanliq melumatlar

1. Balaghetke yetken Amirkiliqning yirimidin artuqining qandiki kolestirol miqdari normaldin iship ketken.
2. Qiningizdiki kolestirolni towenletsingiz salemetlikingizge qoshlap paydisi bolidu. Yeni qandiki kolestirolni 1% towenletsingiz, yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qoshghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetirini 2% towenliteleysiz.
3. Eger siz alla burun yurek kisilige giriptar bolghan bolsingiz, qandiki kolestirolni towenlitish arqiliq yurek kisili tupeylidin olup kitish we yaki miyip bolup qilish hetirini kozge korunerlik derijide towenliteleysiz.
4. Qandiki kolestirolning miqdari 220mg/dl ge yetkende, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.
5. Barliq balaghetke yetkenler, her 5 yilda kem digende bir qitim qandiki kolestironi tekshurtishi kirek.
6. Adem bedinidiki kolestirolning mutleq kop qismi beden ichide jigger teripidin ishlep chiqirilidu, peqet az bir qismi biwaste yimekliktin qobul qilinidu. Toyunghan mayni (saturated fat) qanche kop istimal qilsaq, beden ishlep chiqirilidighan kolestirol shunche kop bolidu.
7. Kopunche kishiler dora yimey, peqet yimeklikni ozgertish we kop herket qilish arqiliq bedinidiki kolestirolning miqdarini towenliteleydu.
8. Peqet haywanni asas qilghan yimekliktila kolestirol bolidu. Osumlukni asas qilghan yimeklikte kolestirol bolmaydu.
9. Normal bir tuhumda 213 milligiram kolestirol bolidu. 3 oz (85 giram) oruq (kala) goshide yaki tirisiz toha goshide 90 milligiram kolestirol bolidu. 3 oz (85 giram) biliq goshide 50 milligiram kolestirol bolidu.

Qaysi amillar qandiki kolestirolning miqdarini ashurwitidu?

Nurghun amillar qandiki kolestirolning iship kitishige sewep bolidu. Bu amillarning ichide beziliri kishilerning konturollighida bolidu, beziliri kishilerning kontirollighidin halqip ketken bolidu.

Irsiyetke munasiwetlik amillar

1. Bezi kishiler ata anisidin yuquri kolestirolgha warisliq qilghan bolup, bundaq kishilerning uruq tuqqanlirining hemmiside kolestirol yuquri bolidu.
2. Bezi kishilerning turmush aditide dawamliq mayliq yimeklikler istimal qilidighan we herketni kem qilidighan adet bolghachqa, kolestirol yuquri bolidu.
3. Yeni bezi kishiler, bolupmu ahiliside qen siyish kisili (diabetes, 糖尿病) bolghan kishilerning qinidiki yene bir hil may (triglyceride, 甘油三酯) ning miqdari yuquri bolidighanlighi uchun, kolestirolning miqdarini ashuriwitidu.

Irsiyetke munasiwetlik amillardin bashqa, bezi turmush adetlirimu kolestirol miqdarigha tesir korsitidu.

1. Yimek ichmek. Eger kop miqdardiki toyunghan may we kop miqdardiki kolestirolni istimal qilsingiz, qandiki kolestirolning miqdari iship kitidu. Siz mayni we kolestirol mol bolghan yimekliklerni az istimal qilish we osumlukni asas qilghan yimekliklerni kop istimal qilish arqiliq, qandiki kolestirolni towenliteleysiz.
2. Kunduluk herket. Normal beden chiniqturush qandiki omumi kolestirolni towenlitip qalmastin, belki ziyanliq kolestirol (LDL) ni towenlitip, paydiliq kolestirol (HDL) ni ashuridu.
3. Beden ighirlighingiz. Eghirlighingiz normaldin iship kitish qandiki kolestirolni yuqurlitidu. Eksinche kolestirolni towenletsingiz beden ighirlighingizmu towenleydu, shuning bilen qoshlap paydigha ige bolsiz.
4. Bedendiki hormun. Ayallar hiyiz tohtighiche (yeni 50 yashqa kirguche) hormundin paydiliq kolestirol bolghan HDL ge irishidu. Hiyiz tohtighandin kiyin ayaliq hormun dorisini istimal qilish arqiliq HDL ni saqlap qalalaydu.

Nime uchun yuquri kolestiroldin endishe qilimiz?

Eger bedendiki kolestirolning miqdari ihtiyajdin iship ketkende, artuq kolestirol qan aylinish sistimisigha kirip, qan tumurigha chaplishidu, shuning bilen qan tomuri tariyidu, shundaqla qan tomurning ilastikiliqini towenleydu. Netijide qan aylinish suriti astilaydu yaki qan aylinish tosulup qilip, yurek kisili (heart attack) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellini (stroke) kelturup chiqiridu.

Yurekke qan yitishmeslik yurek aghriqini kelturup chiqiridu. Bolupmu kishiler herket qiliwatqanda, yurekning oksigingha bolghan ihtiyaji ashidu, bundaq ehwalda yurekke qan yitishmise, yurek kisili tihimu asan qozghilidu.

Herqandaq kishidiki kolestirol miqdarining yuquri bolushi heterlik bolup, bolupmu tamake chekkuchiler we qan bisimi yuquri bolghanlar uchun tihimu heterlik. Yuquri kolestirol, tamaka chikish we yuquri qan bisimi yurek kisilige giriptar bolushning hetirini ashuridighan 3 asaliq amil hisaplinidu.

1. Eger sizde bu 3 amilning birsi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.
2. Eger sizde bu 3 amilning ikkisi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri 4 hesse ashidu.
3. Eger sizde bu 3 amilning hemmisi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri 8 hesse ashidu.

Qandiki kolestirol qanchilik bolsa yuquri bolghan bolidu?

Qandiki kolestirolning miqdari 220mg/dl ge yetkende, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.

Eger sizning qiningizdiki omumi kolestirolning miqdari:

1. 180 milligiram/dl din towen bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.
2. 180 milligiram/dl din yuquri 199 milligiram/dl din towen bolsa, qobul qilish derijiside bolghan bolidu.
3. 200 milligiram/dl din yuquri 219 milligiramdin towen bolsa, heterlik chigirsida bolghan bolidu.
4. 220 milligiram/dl din yuquri bolghan bolsa, qandiki kolestirol yuquri bolghan bolghan bolidu.

Eger qiningizdiki omumi kolestirolning miqdari 200 milligiram/dl bolupmu 220 milligiram/dl din artuq bolsa, siz choqum yenimu ilgirligen halda qaysi tiptiki kolestirolning yuqurliqini tekshurtishingiz kirek.

Eger qandiki paydiliq kolestirol (HDL) ning miqdari

1. 35 milligiram/dl din towen bolsa, paydiliq kolestirol towen bolghan bolidu.
2. 36 milligiram/dl din yuquri 50 milligiram/dl din towen bolsa, qobul qilish derijiside bolghan bolidu.
3. 50 milligiram/dl din yuquri bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.

Eger qandiki ziyanliq kolestirol (LDL) ning miqdari:

1. 130 milligiram/dl din towen bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.
2. 130 milligiram/dl din yuquri 159 milligiramd/dl din towen bolsa, heterlik chigirsida bolghan bolidu.
3. 16 milligiram/dl din yuquri bolsa, ziyanliq kolestirol yuquri bolghan bolidu.

Yimek ichmekliktiki may kolestirolgha qandaq tesir korsitidu?

Yimek ichmeklik tekiwide 3 hil ohshimighan may bolup, ular ohshimighan usulda qandiki kolestirolgha tesir korsitidu.

1. Toyunghan may (Saturated fat, 饱和脂肪). Kala goshi, qoy goshi qatarliq qizil goshler terkiwide, shundaqla palma miyi qatarliq issiq belwagh osumlukliridin chiqidighan oy timpiraturisida qitishidighan maylarda toyunghan maylar bolidu.
2. Taq zenjirlik toyunmighan may (Monounsaturated fats, 单未饱和脂肪). Oy timpiratursida suyuqluq halitide, soghaq timpiraturda qatidighan (olive oil, canola oil, peanut oil) osumluk maylirida taq zenjirlik toyunmighan may bolidu.
3. Kop zenjirlik toyunmighan may (Polyunsaturated fats，多未饱和脂肪). Oy timpiratursida we soghaq timpiraturda suyuqluq halitini saqlap qalidighan hususiyetke ighe bolghan, zighir, gazir, qonaq we purchaqtin chiqidighan maylarda kop zenjirlik toyunmighan maylar bolidu. Undin bashqa biliq, bolupmu soghuq suda yashaydighan biliqta alhide bir hil turdiki kop zenjirlik toyunmighan may bolup, bundaq mayni sitimal qilghanda yurek kisilining aldini ilishqa paydisi bar.

Gerche maylarning hemmisi bedenni inirgiye bilen teminlep, beden ighirlighini ashurush rolini otisimu, biraq ularning ichide toyunghan may eng ziyanliq. Toyunghan may qandiki kolestirolning asasliq menbesi bolup, eger kishiler toyunghan mayni kop istimal qilghanda, bedende ishlep chiqarghan kolestirolning miqdari ihtiyajdin iship kitip, qan aylinish sistimisigha kiridu.

Taq zenjirlik toyunmighan may bilen kop zenjirlik toyunmighan may qandiki kolestirolning miqdarini towenlitishke paydisi bar bolup, toyunghan mayni istimal qilishning ornini alsa bolidu, biraq artuqche istimal qilishqa bolmaydu.

Qandaq yimekliklerde kolestirol yuquri bolidu?

Peqet haywanni asas qilghan yimekliklerde kolestirol bolup, osumlukni asas qilghan yimekliklerde kolestirol bolmaydu. Adette haywan miyi kop bolghan yimekliklerde kolestirolmu yuquri bolidu. Ikki alahide ehwal bolup, haywanning jigiri bilen tuhumning siriqida may bolmisimu, biraq ularda nahayti kop miqdarda kolestirol bar. SHunga jigger bilen tuhumning siriqini kop istimal qilish nahayti heterlik.

Kunige qanchilik kolestirol istimal qilghanda, kop istimal qilghanliq bolidu?

Amirka yurek kiseller jemiyiti (The American Heart Association, 美国心脏病协会) we bashqa munasiwetlik tibbi mutihesislerning pikirige asaslanghanda, kunige 300 milligiramdin towen kolestirol istimal qilsingiz normal bolghan bolidu.

1. Amirkiliq erler otura hisap bilen kunige 360 milligiram kolestirol istimal qilidu.
2. Amirkiliq ayallar otura hisap bilen kunige 240 milligiram kolestirol istimal qilidu.

Yimek ichmektiki shiker maddisi kolestirolghan qandaq tesir korsitidu?

Shiker madisi ikki hil bolup, birsi addi shiker (simple carbohydrates, 单糖或碳水化合物), yeni biri qoshma shiker (complesh carbohydrates).

Addi shiker (simple carbohydrates) aq shiker, qara shiker, qizil shiker we hessellerni oz ichige alidu.

Qoshma shiker (complex carbohydrates), tatliq yangyu (potatoes), bughday, qonaq qatarliq danliq osumluk, koktat we yelyimishlerdin chiqidighan shiker bolup, kishiler bu hildiki shikerge un tamaqlirini, guruch tamaqlirini, koktatlarni, purchaqlarni we yelyimishlerni istimal qilish arqiliq ige bolidu.

Sehiye mutihesisliri bizni kundilik inirgiyening 55% din 60% bolghan qismini koshma shikerni istimal qilish arqiliq ige bolushimizgha undeydu. Amirkiliqlar otura hisap bilen kundilik inirgiyening 40% din 50% bolghan qismini qoshma shikerni istimal qilish arqiliq, 20% ni addi shikerni istimal qilish arqiliq ige bolidu.

Shiker kop yimekliklerni istimal qilsingiz qandiki kolestirolni towenlitishke paydisi bar. Elwette qen kisili bar yoqliqigha diqet qilishingiz kirek.

Kunduluk beden chiniqturushning qandiki kolestirolning towenlitishke paydisi barmu?

Kunduluk beden chiniqturush towendiki bir nechche tereptin qandiki kolestirolni towenlitidu.

1. Beden chiniqturush paydiliq kolestirol (HDL) ning miqdarini ashurup, ziyanliq kolestirol (LDL) ning miqdarini towenlitidu.
2. Beden chiniqturush arqiliq beden ighirlighini towenletkili bolidu, shuning bilen qandiki kolestirolmu towenleydu.
3. Beden chiniqturghanda, qan aylinish tizliship, qan tomurdiki qanning uyiwilishidin saqlanghili, yurekni qan aylininsh iqtidarini ashurghuli bolidu.

Qandiki kolestirolning miqdarini towenlitishning eng yahshi usuli nime?

Qandiki kolestirolni towenlitishte eng muhimi aldirap ketmeslik, uzun muddetlik pilan bolushi, yimeklik aditini asta asta ozgertish we her waqit diqet qilish we uni adetke aylandurush, kunduluk normal beden chiniqturushqa adetlinish kirek.

1. Mayni az istimal qilish, bolupmu toyunghan mayni az istimal qilish yaki istimal qilmasliq kirek. Uning ornigha aqsilni yaki koktatlarni kop istimal qiling. Tuhumning iqida kop miqdarda aqsil bolup, qanche kop istimal qilsingizmu ziyanliq emes. Mayni kop istimal qilghanda yalghuz bedendiki kolestirolni ashurupla qalmastin belkim uchey raki, emchek raki qatarliq bezi rak kisilige giriptar bolush ihtimallighinimu ashurwitidu.
2. Kolestirol mol yimekliklerni az istimal qiling yaki istimal qilmang. Tuhumning siriqida, qoy kalining jigiri, ilik, minge qatarliq ichki ezalairida, siriq mayda kop miqdarda kolestirol bolup, bundaq yimekliklerni az istimal qilish kirek yaki istimal qilmasliq kirek.
3. Kunduluk turmush adiditin ozgertish, toluq mayliq sut (whole milk) ning ornigha may towen sut (lower fat milk) yaki maysiz sut (fat free milk or skim milk) iqish kirek. Qitiq ichkiningizdimu eng yahshisi towen mayliq yaki maysiz qitiq (fat free yogurt) istimal qilishingiz kirek.
4. Qizil goshning yeni qoy kala ghoshining ornigha toha we uchar qanat, su haywanlirining goshini almashturush kirek. Simiz goshning ornigha oruq goshni alamshturishingiz kirek. Goshni qorup yiyishning ornigha kawap qilip yaki suda pushurup yiyish kirek. Goshni qorighanda tekiwidiki may qismi saqlinip qalidu. Goshni kawap qilghanda yaki suda pushurghanda terkiwidiki may qismi chiqip kitidu. Bundaq goshni istimal qilghanda terkiwidiki may qismi qorighan goshke qarighanda az bolidu. Elwette may terkiwi kop bolghan shorpisini ichmeslik kirek.
5. Koktat we yelyimishlerni kop istimal qilish kirek.
6. Magizindin teyyar yimeklik alghiningizda, yimeklikning terkiwige yahshi diqet qiling. Bolupmu yimekliklerning kolestirol (Cholesterol) we toyunghan may (saturated fat) terkiwige yahshi diqet qiling. Imkan bar maysizlanghan (fat free) yimeklikni iling. Adette maysizlanghan (fat free) yimeklikning may terkiwi 0.5% din towen bolup, bashqa yimekliklerdin qobul qilghan may we kolestirollarni qoshqanda, ihtiyajingizni putunley qanduridu.
7. Muhapiq beden chiniqturup, ighirlighingizni konturul qiling. Beden chinqturush choqum uzun muddet dawam qilish kirek. Muhapiq beden chiniqturush kishilerning yash we ten salametlikige asasen ohshimaydighan bolup, yol mingish, asta yuguresh, welisipit minish, su uzush we barliq tenterbiye paliyetlirining hemmisi kolestirolni towenlitishke paydiliq. Muhimi uzun muddet dawamlashturush.

Yurek Kisili (Heart Attack)

Yurek Kisili (Heart Attack)

Dr. Memet Emin

Yurek kisili diginimiz tajisiman yurek qan tomur kisili (coronary artery disease, 冠心病) we uning ushtumtut qozghulishi bolup, adette yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qizil qan tomuri (coronary artery, 冠状动脉) ning bezi tarmiqi ushtumtut tosulup qilish netijiside peyde bolghan kiselni kozde tutidu.

Yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qizil qan tomurining melum tarmiqi ushtumtut tosulup qilish bilen melum dahirdiki yurek muskulliri (heart muscle, myocardium, 心肌) qansizlinip, yiterlik oksigingha irishelmeydu, shuning bilen bir qisim yurek muskulliri olushke (myocardial infarction, 心肌梗死) bashlaydu, netijide sol kokrigi yaki kokrek songikining sol teripi aghirish, terlesh, kongli ilishish yaki yandurghusi kilish, put qoli maghdursizlinish, dimi siqilish yaki nepes qiyinlishishtek alametler kilip chiqidu. Bu ushtumtut qozghalghan yurek kisilining tipik alametliri bolup hisaplinidu. Qan tomurning ushtumtut tosulup qilishini kopunchi hallarda uyshiwalghan qan (blood clot, 血凝块) kelturup chiqiridu.

Amirkida her yili 1.5 miliyun kishining yurek kisili ushtumtut qozghulidighan bolup, yurek kisili Amirkida birinji derijilik qatil hisaplinidu. Uyghur rayuni bolsa bu kiselge giriptar bolush nisbiti eng yuquri bolghan rayunlarning biri bolup, her yili kopligen Uyghurlar ushtumtut qozghalghan yurek kisili tupeylidin qaza tapidu. Bu asasen Uyghurlarning yimeklik adiditi bilen munasiwetlik bolup, yuquri kolestirolluq, kop mayliq, kop shikerlik yimekliklerni kop istimal qilishqa adetlengenligidin kilip chiqqan. Bular bu kiselning peyda bolushidiki asaliq sewepler bolup, bu kiselning qozghulushigha rohi jehettiki bisim, kongel biaramliqi we turmush jiddichiligi sewep bolghan.

Ushtumtut qozghalghan yurek kisili yeni tajisiman yurek qan tomur kisilining ushtumtut qozghulushi nahayti tiz bolsimu, biraq bu hil kisel emiliyette bir nechche yilda asta asta peyda bolidu. Qandiki ihtiyajdin artuq kolestirol (cholesterol, 胆固醇) we maylar (fatty substances, 脂肪) asta asta qan tomur timigha olturushup, qan tomur qitishidu, qan tomurning ilastikiliqi towenleydu, shundaqla qan tomur taridu, netijide tajisiman yurek qan tomur kisili kilip chiqidu.

Ushtumtut qozghalghan yurek kisili yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) bilen bashlinidighan bolup, yurek sanjiqi adette birnechche saet dawam qilidu. Ushtumtut qozghalghan yurek kisilini bir terep qilishning eng yahshi usuli wahtida dohturgha korunup, wahtida dawalash ilip birish. Eger ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolghuchi deslepki birnechche saette yahshi bir terep qilinsa, aqiwiti (outcomes, prognosis预后) yahshi bolidu. Mesilen yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) qozghalghandin kiyin derhal dawalash ilip birip, uyushup qalghan qanni iritidighan dora ishletse, qan tomurning ushtumtut tosulap qilishini kelturup chiqarghan qan uyushmiliri irip, yurekni qan bilen teminleydighan qan tomur qaytidin ichilip, yurekning qan teminati eslige kilishi, yurek muskullirining mengguluk olushining aldini alghili bolushi yaki olush dahirsini kichikletkili bolushi, shuning bilen yaman aqiwetlerdin saqlanghili bolushi mumkin.

Tajisiman yurek qan tomur kisili (coronary artery disease, 冠心病) ni peyda qilidighan yuquri kolestirol (cholesterol, 胆固醇) we yuquri qan bisimi (high blood pressure, 高血压) qatarliq heterlik amillarni towenlitish arqiliq, ushtumtut qozghalghan yurek kisilining qozghulushi yaki qayta qozghulushning aldini alghili bolidu.

Yurek we yurek kisilige munasiwetlik sanliq melumatlar

1. Balaghetke yetken kishining yuriki oz mushte bilen teng chongluqta bolidu.

2. Yurek adette tohtimastin 100 yildin artuq hizmet qilalaydu.

3. Yurek minutigha tehminen 60 qitim, saetige 3600 qitim, kunige 86400 qitim, yiligha 31.5 milyun qitim soqudu.

4. Yurek bir omurde 2.4 miliyart qitim soqup, 1 miliyun chilek qanni yurektin bedenning herqaysi qismigha yetkuzup biridu.

5. Amirkida tehminen 26.3 miliyun er, 22.7 miliyun ayal, tama chikish sewibidin Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush girdawigha mangidu.

6. Qandiki kolestirolning yuquri towen bolushi, Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush hetirining yuquri towen bolushigha baha biridighan yahshi olchem.

7. Tehmine 99.5 miliyun balaghetke yetken Amirkiliqning qandiki omumi kolestiroli 200 mg/dl gha yetken yaki uningdin ashqan, tehminen 39.9 million balaghetke yetken Amirkiliqning qandiki omumi kolestiroli 240mg/dl gha yetken yaki uningdin ashqan.

8. 50 miliyun Amirkiliqning qan bisimi yuquri bolup, bu Amirkiliqlarning Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush hetirini ashuridu.

9. Tehmine her 29 sikunutta bir Amirkiliqning yurek kisili qozghulidu.

10. Tehminen 7.2 miliyun 20 yash we uningdin chong Amirkiliq ushtumtut qozghalghan yurek kisilini bashtin kechurgen. Bularning ichide 4.4 miliyuni er, 2.8 miliyuni ayal.

11. Her yilda tehminen 1.1 miliyun Amirkiliq yingidin ushtumtut qozghalghan yurek kisili giriptar bolidu.

Normal yurek qurulmisi we hizmet ehwali.

.

Balaghetke yetken kishining yurikining chongliqi adette oz mushti bilen teng bolup, kokrek qismining sol teripige jaylashqan. Yurekning ichide 4 boshluq bolup, ikkisi ong we sol qirincha (left and right ventricle, 左右心室), qalghan ikkisi ong sol dalancha (left and right atrium, 左右心房) dep atilidu. Ular ayrim ayrim halda bedenning herqaysi jayliridin qaytip kelgen oksiginsiz qanni yurekke yighip, andin opkige yollash, we shundaqla opkidin kelgen oksiginliq qanni yurekke toplap andin bedenning herqaysi jaylirighan yetkuzup birish hizmitini oteydu. Bular beden qan aylinish we opke qan aylinish dep atilidu.

Yurek ozidiki qandin biwaste oksigin we ozuqluqqa irishelmeydu. Yurek kireklik bolghan oksigin we ozuqluqqa, yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qan tomur arqiliq ige bolidu. Tajisiman qan tomuri beden qan aylinish sistimisining bir qismi bolup, ong sol ikki tajisiman qizilqan tomuri (coronary artery, 冠状动脉) we ong sol ikki tajisiman kok qan tomuridin (coronary vein, 冠状静脉) ibaret 4 chong qan tomur, nurghun kichik qan tomur we qildam qan tomurlardin terkip tapqan.

Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishidiki sewebler we heterlik amillar

Qandiki kolestirol we mayning miqdari ihtiyajdin iship ketkende, artuq kolestirol we maylar qan tomur timigha olturshidu, shuning bilen qan tomurni qitishidu we qan tomurning ilastikiliqi towenleydu, bu qan tomurning qitiwilishi (atherosclerosis, 动脉硬化症) dep atilidu. Qan timigha olturushup qalghan kolestirol we maylar teng waqitta qan tomurni taraytiwitidu, qan tomurdiki qan iqimi astiliaydu we azidu, shundaqla qan tomurning asan tosuluq qilishini kelturup chiqiridu, netijide yurekni qan bilen teminleydighan qan tomurdiki qan iqimi putunley tohtap qalidu, shuning bilen yurekke qan we oksigin yitizmeslik kilip chiqidu.

Towendiki amillar kishilerning ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush nisbitini ashurwitidu.

1. Irsiyet. Bezi kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti bashqilardin yuquri bolidu. Yeni ata anisida yurek kisili bar bolsa, ballirining bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

2. Yash. Bu kiselge giriptar bolghuchilarning kopunchisi 40 yashtin yuqurlar bolup, yashning chongiyishigha egiship, kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuqurlap baridu. 20 yashtin towendiki kishilerde yaki kichik balilar bu kiselge giriptar bolmaydu.

3. Simizlik we beden ighirliqi. Simiz we beden ighirliqi heddidin ziyade yuquri bolghan kishilerning bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

4. Tamaka chikish. Tamaka chekkuchilerning bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

5. Yimeklik aditi. Kop miqdarda gosh we may bolupmu haywanlarning toyunghan miyini kop istimal qilghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

6. Qan bisimi yuquri bolghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

7. Herkiti we beden chiniqturushi kem bolghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

8. Rohi jehettiki bisim, kongel aghriqi, turmush we hizmet jiddichiligi, heddidin ziyade charchap kitish we harghinliq, bu kiselning qozghulishigha sewepchi bolidighan asaliq amillar hisaplinidu.

Yurek tajisiman qizil qan tomur kisilide we u ushtumtut qozghalghanda qandaq alametler bolidu?

1. Yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) ushtumtut qozghalghan yurek kisilining eng deslepki we eng kop uchuraydighan alimiti bolup, kokrek songikining sol teripi aghrish yaki yurek mojulush, aghiriq kokrektin sol ghejgisige we dolisigha kengiyishtek alametlerni korsitidu. Bu alametler asasliqi yurekke waqitliq qan yitishmeslik tupeylidin kilip chiqidu. Bu bimarning ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar boliwatqanlighidin yaki bu kiselning qozghulush aldida turiwatqanlighidin direk biridu.

2. Yurek qattiq aghrish. Bu hil aghriq asasen yurek muskulliri qansizlinip olushke bashlighanliqtin kilip chiqqan.

3. Dimi siqilish we nepisi qisilish yaki qiyinlishish.

4. Bedendin soghaq ter chiqish.

5. Put qoli maghdursizlinip yqilip chushush we ornidin turalmasliq.

Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishigha qandaq diyagunuz qoyulidu?

Towendikilerge asaslinip ushtumtut qozghalghan yurek kisili yaki yurek tajisiman qizil qan tomur kisilige diyagunuz qoyush mumkin.

1. Yuqarda diyilgen yurek sanjiqi, nepisi qisilish, dimi siqilish, terlesh we put qoli maghdursizlinish qatarliq tipik alametler. Biraq bu alametler ashqazan yarisi, yurek tashqi perde yallughi (Pericarditis, 心包炎), yurek muskul yallughi (Myocarditis, 心肌炎) qatarliq kisellerdimu korulidighan bolghachqa, bu kiseller bilen periqlendurushke diqet qilish kirek.

2. Yurek soqush dolqunlirini eliktirliq hatirlesh (electrocardiogram, ECG, 心电图). Yurek sanjiqi qozghalghan haman, derhal yurek dolqunlirini eliktirliq hatirligende, bezi normal bolmighan yurek soqush dolqunlirini hatirliwilish mumkin. Buningha asasen bu aghriqning yurek kisili kelturup chiqarghan yaki chiqarmighanlighigha hokum qilghili bolidu. Biraq tekshurush netijsining normal bolushi, bu kishide u kiselning yoqluqidin direk bermeydu. Bu hil ehwal astida eng yahshisi yurek soqush dolqunlirini 24 saet uzluksiz hatirlesh kirek, yaki kiyin yurek sanjiqi qozghalghanda, eng qisqa waqit ichide dohturgha birip, derhal yurek dolqunlirini eliktirliq hatirlesh kirek.

3. Qan tekshurush. Qan tekshurush arqiliq qandiki kolestirolning miqadirigha, yurekning zehmilinish ehwaligha we munasiwetlik melumatlargha ige bolush mumkin.

4. Kokrekni rintigin resimige ilish (Chest SH-ray). Kokrek rintigin resim arqiliq yurek, opke we qowurghuning ehwalini bilish mumkin.

5. Yuquri chastotiliq awaz dolqunliri arqiliq yurek soqush dolqunlirini hatirlesh (Echocardiography, 超声波心动描记法). Bu hil tekshurush arqiliq yurekning qurulmisi, yurekning hizmet ehwali, yurektin iqip chiqqan qan iqimi qatarliq ehwallargha ige bolush mumkin.

6. Yurekning herketke berdashliq birish ehwalini tekshurush (Eshercise Tolerance Or Stress Test, 运动耐量试验). Bu tekshurush arqiliq yurek soqushidiki ber normalsiz dolqunlarni qozghap, yurek soqush dolqunlirini eliktirliq hatirlesh usuli arqiliq bu normalsiz dolqunlarni hatirligili bolidu, we shu arqiliq yurek kisilige diyagunuz qoyush mumkin.

7. Radiyaktipliq resim (Nuclear Imaging) ilish. Bu tekshurush arqiliq yurek muskullirining qan bilen teminlinish (myocardial perfusion) yaki qansizlinish (myocardial ischemia) ehwaligha ige bolghuli bolidu.

8. Undin bashqa yurek qan tomurigha neyche silish (Cardiac Catheterization, 心导管插入术) we tajisiman qan tomurigha rintigin resimige iniq chiqidighan dora urup tekshurush (Coronary Angiography, 冠状血管造影术) qatarliq tekshurushlerni ilip birish kirek.

Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishining aldini ilish

Yurek tajisiman qan tomur kisilini we uning ushtumtut qozghilishning aldini ilish uchun towendikilerge diqet qilish kirek.

1. Yimeklik aditini ozgertish, towen mayliq, towen kolestirolluq, towen shikerlik, yuquri aqsilliq yimekliklerni istimal qilish, gosh maylarni az istimal qilish, koktatlarni we osumluk yimekliklirini kop istimal qilish kirek.

2. Ighirliqini konturul qilish, muhapiq beden chinuqturup birish kirek.

3. Tamaka chekmeslik, eger tamaka chikip adetlengen bolsa amal bar tamakini tashlash kirek.

4. Qan bisimini yahshi konturul qilish kirek, eger qan bisimi yuquri bolsa wahtida dora yep, normal dahirde konturul qilish kirek.

5. Rohi jehette bek jiddileshmeslik, alhide charchap ketmeslik, hizmet, beden chiniqturush we aram ilishni muhapiq ilip birish kirek. Birer ishqa bek qayghurup we achchiqlinip ketmeslik, keypiyatini yahshi tutush kirek.

6. Yurek kisilige diyagunuz qoyulghandin kiyin, wahtida dora yep, munasiwetlik alametlerni yahshi konturul qilish, yurek sanjiqining qayta qayta qozghulup, yaman aqiwet ilip kilishning aldini ilish kirek.

Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghalghilishini dawalash

:

1. Dora bilen dawalash (Take cardiovascular medications)
2. Yurek qan tomurini qaytidin ichish we kengeytish (Angioplasty, 血管再通或扩张术) arqiliq dawalash.
3. Yurek tajisiman qizil qan tomurini kowruksiman chitish opiratsiyesi (Coronary artery bypass surgery, 冠状动脉搭桥术) arqiliq dawalash.

Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishni dawalashta kop ishtilidighan dorilar

1. Aghriq peseytish yaki tichlandurush doriliri (Medications to relieve chest pain and anshiety)

a. Nitroglycerin (硝化甘油)

b. Morphine (吗啡)

c. Benzodiazepines (苯并二氮)

2. Qan uyushmilirini yaki uyushup qalghan qanni iritidighan dorilar (thrombolytic drugs)

a. Streptokinase (链激酶,溶栓酶)

b. Antistreplase

3. Yurekning hizmet yukini towenlitidighan dorilar (Medications to reduce the work load of the heart)
1. Nitrates (硝酸盐)
2. Beta blockers (β-受体阻滞药): atenolol, metoprolol, sotalol (甲磺胺心定,心得怡)
3. Angiotensin converting enzyme (ACE) inhibitors (血管紧缩素转换酶抑制剂)
4. Yurek kisili qozghulushning aldini alidighan we egeshme kisellirini konturul qilidighan dorilar (Medications to prevent and treat complications)
1. Aspirin (阿斯匹林)

a. Yurek ritimining qalaymiqan bolup kitishini konturul qilidighan dorilar (Antiarrhythmic agent, 抗心律失常药). Bu dorilar 4 turkumge bolunidu.

Turkum 1. Natiri qanilini tosquchi dorilar (sodium channel blockers, 钠通道阻滞剂): quinidine (奎尼丁), procainamide, lidocaine (利多卡因)

Turkum 2. beta-blockers (β-受体阻滞药): atenolol, metoprolol

Turkum 3. amiodarone, sotalol (甲磺胺心定,心得怡)

Turkum 4. Kalsi qanilini tosquchi dorilar (calcium channel blockers, 钙通道阻滞剂): verapamil (戊脉安,异搏定), diltiazem

Bashqa dorilar: Digoshin (异羟洋地黄毒苷,地高辛), Adenosine (腺苷)

b. Yurek zeyiplikini konturul qilidighan dorilar (Drugs for heart failure, 抗心力衰竭药). Bu dorilar towendikilerni oz ichige alidu: Diuretics (利尿剂), Nitrates (硝酸盐), ACE inhibitors (血管紧缩素转换酶抑制剂)

c. Qan uyushiwilishning aldini alidighan yaki qanni suyuqlanduridighan dorilar (Anticoagulants or blood thinners, 抗血凝剂或血液稀释剂)

Diyabit kisili

Diyabit kisili

Dr. Memet Emin

Diyabit kisili yeni qent siyish kisili (糖尿病) diginimiz bedendiki insulin (胰岛素) dep atalghan ashqazan asta bizide ishlep chiqirilidighan bir xil hormunning kemliki yaki yiterlik xizmet otiyelmesliki sewibidin kilip chiqqan kisellik bolup, adette ikki chong turge bolinidu.

Diyabit kisilining birinji turi insulingha tayinidighan Diyabit kisili yaki 1-turdiki Diyabit kisili dep atilidu. Bu turdiki Diyabit kisili balilarda yaki yashlarda kop uchiraydu. Ularning bedinide insulin (胰岛素) kem bolidu, yeni bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolghan bimarlarning ashqazan asti bizi insulin (胰岛素) ishlep chiqarmaydu. Ular putunley dora qilip birilgen insulingha tayinip yashaydu.

Diyabit kisilining ikkinji turi chonglar Diyabit kisili yaki 2-turdiki Diyabit kisili dep atilidu. Bu turdiki Diyabit kisili chonglarda kop uchiraydu. Bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolghan bimarlarning bedinide ishlep chiqarghan insulin (胰岛素) ning miqdari yiterlik bolmaydu yaki insulinning ishlitilishi unumluk bolmaydu.

Chonglarda bolidighan Diyabit kisilining mutleq kop qismi 2-turdiki Diyabit kisili bolup, 2-turdiki Diyabit kisili putun Diyabit kisilining 90% ni igelleydu. Kishilerning turmush sewiyesining iship birishi, balilar we yashlar arisidiki simizlik ehwalining eghirlishishigha egiship 2-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghuchilarning yishimu kunsayin yashlashmaqta.

Insulin (胰岛素) ning xizmiti nime?

Adette biz yigen yimeklik ashqazan we ucheyde hezim bolup, qangha aylinish arqiliq jigerge baridu we u yerde parchilinip shikerge yaki gilikozigha aylinidu. Andin kiyin shiker yaki gilikoza yene qan aylinish sistimisigha kiridu, shuning bilen qandiki gilikozining miqdari ashidu. Qandiki gilikoza miqdarining iship birishigha egiship ashqazan asti bizidiki bita hujeyrisi dep atilidighan alahide hujeyriler yiterlik miqdarda insulin (胰岛素) ajirtip chiqirishqa bashlaydu. Insulin gilikozini bedendiki muskul hujeyriliri qobul qilalighidek derijide parchilaydu, shuning bilen qandiki gilikoza muskul hujeyrisige kirip, shu yerde saqlinidu we muskulning herket qilishigha ihtiyajliq bolghan inirgiye bilen teminleydu.

Eger bedinimiz insulin ishlep chiqarmighanda, yaki ishlep chiqarghan insulin yiterlik bolmighanda we yaki bedinimizde ishlep chiqilghan insulin unumluk xizmet otiyelmigende, gilikoza muskulgha kirelmeydu, yeni bedinimiz qandiki shiker yaki gilikozini unumluk ishlitelmeydu, shuning bilen qandiki shiker maddsining yaki gilikozining miqdari iship kitip, suduk arqiliq beden sirtigha chiqirlidu. Shunga bu kisel shiker siyish yaki qent siyish kisili dep atilidu.

Diyabit kisilining qandaq alametliri bar?

Chonglarda bolidighan Diyabit kisili nahayti asta tereqqi qilidu, shunga nurghun kishiler uzun yillarghiche ozide Diyabit kisili barliqini bilmey yuridu. Diyabit kisilige giriptar bolghan bir qisim kishilerde deslepte peqetla bir az harghinliq his qilishtek alametler bolidu. Kiyinche kisel tereqqi qilip towendiki alametler korulushke bashlaydu.

1. Kop siyish, yeni sudiki burunqidin kopiyish. Bu asasliqi qandiki iship ketken shikerning beden sirtigha chiqirip tashlash netijiside kilip chiqidu.
2. Usash, yeni sugha bolghan teshnaliq burunqidin iship baridu. Bimar suni burunqidin kop istimal qilghan bolsimu, biraq eghizi yenila qurup turidu. Bu asasliqi kop sigenliktin bolghan.
3. Yandurghusi kilish yaki kongli ilishish.
4. Kozi ghuwalishish yeni kozining korush kuchi ajizlap kitish.
5. Tamaqni shundaq kop yisimu yenila oruqlap kitish.
6. Qayta qayta yaki asan yallughlinip qilish.
7. Tire zexme bolghanda, yaki tirade yara bolghanda uzunghiche eslige kelmeslik.

Shuni eskertip otushke erziduki Diyabit kisilige giriptar bolghan oxshimighan kishilerning alametliri oxshash bolmaydu. Bezilerde yuqarqi alametlerni hemmisi yaki kop qismi bolushi mumkin, yene bezilerde bir qismi bolushi mumkin. Bezilerde yuqaqi alametler ilgiri kiyin bolup korilishi mumkin, yene bezi kisellerde uzun muddetkiche hichqanda kisellik alametler bolmasliqi mumkin.

Eger Diyabit kisili waxtida dawalitilmisa yaki qandiki shiker maddisi yaxshi konturul qilinmisa towendiki aqiwetler kilip chiqishi mumkin.

1. Kozi qarghu bolup qilish.
2. Yurek qan tomur zexmilinish yaki yurek qan tomur kisilige ongay giriptar bolush.
3. Nirwa zexmilinish, bolupmu put qolining nirwiliri zexmilinip, put qoli qichishish, yara bolush we qattiq aghrish.
4. Minge qan tomur kisilige asan giriptar bolush yaki minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqi hessilep yuqurlash.
5. Borek zexme bolush, borek zeyiplishish.
6. Eghir ayaq ayallarning balisi meyip tughulup qilish.
7. Hayati xewepke uchirash we olup kitish.

Qandaq kishiler Diyabit kisilige asan giriptar bolidu?

2-turdiki Diyabit kisili asasen chonglarda bolidighan bolup, herqanda kishining bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bar. Biraq bezi amillar kishilerning bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini hessilep ashuridu. Kishilerning Diyabit kisilige giripta bolush ihtimalliqini ashurwitidighan bu amillar towendikilerdin ibaret.

1. Beden eghirlighi heddidin ziyade artuq bolush.
2. Qosaq we bel qismi bek simiz kishiler, yeni qosaq we bel qismidi kop miqdarda may bar kishiler.
3. 45 yashtin artuq kishiler.
4. Uzun muddet olturup xizmet qilishqa adetlengen, muhapiq beden chinuqturushqa qatnashmaydighan kishiler.
5. Oydiki uruq tuqqanlarda Diyabit kisili bar kishiler.
6. Eghir ayaq bolghan waxtida qandiki gilikozida normalsizliq korulgen yaki 4 kilodin artuq eghirliqtki bala tuqqan ayallar.
7. Qandiki paydiliq kolestirol yeni HDL normaldin towen bolghan kishiler.
8. Qan bisimi yuquri kishiler.

Burun 2-tiptiki Diyabit kisili gerche otura yashtin ashqanlarda kop korulidighan bolsimu, biraq hazir balilar we yashlar arisidiki simizlik ehwalining eghirlishishigha egiship Diyabit kisilige giriptar bolghuchilar kundin kunge yashlashmaqta.

Shuni tekitlep otushke erziduki, Diyabit kisili herguzmu shiker miqtari kop bolghan tatliq yimekliklerni kop istimal qilghanliqtin bolghan emes, biraq adem may we tatliq yimekliklerni kop istimal qilghanda, asan simirip kitidighan bolup, yuqurda tekitlep otkendek simizlik kishilerning Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan xeterlik amillarning biri.

Diaybit kisilige qandaq diyagunuz qoyilidu?

Diyabit kisilige diyagunuz qoyush anche qiyin emes bolup, adette ach qosaq qan we suduktiki shiker maddisini yaki gilikozini tekshurush arqiliq diyagunuz qoyghili bolidu. Bu xil tekshurushlerni adettiki doxturxanilardimu ilipbaralaydu. Eger qandiki shiker maddisi normal chiqsa, biraq doxtur yenila sizde Diyabit kisili barliqidin guman qilsa “shikerge berdashliq birish tekshurushi” dep atalghan bir xil tekshurushni ilip birish arqiliq, sizde Diyabit kisilining bar yoqliqigha hokum chiridu.

Diyabit kisilini dawalash

Diyabit kisili dawalap saqayitqili bolmaydighan kisel bolup, hazirgha qeder bu kiselni toluq dawalap chaqaytalaydighan unumluk dora yoq. Biraq Diyabit kisilini muhapiq tebir qollunush we dawalash arqiliq putunley konturul qilghili bolidu.

Diyabit kisilige giriptar bolghan kishilerning bedinide qanchilik insulinning barliqigha, we bedenning ashqazan asti bizi ishlep chiqarghan insulinni qanchilik derijide ishliteleydighanlighigha asasen, ilip birilidighan dawalashmu oxshash bolmaydu.

2-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghan nurghun kishiler beden eghirlighini konturul qilish, Diyabit kisilige mas kilidighan tamaqlarni istimal qilish yeni tamaqtin nahayti yaxshi periz tutush, tatlqi yimekliklerni yimeslik, muhapiq beden chinuqturush arqiliq Diyabit kisilini tamamen konturul qilip kiteleydu. Bezi bimarlar bolsa ashqazan asti bizining insulin ishlep chiqirishigha turtke bolidighan yaki bedendiki insulinni unumluk ishlitilishige yardem biridighan bezi dorilarni yiyish arqiliq Diyabit kisilini konturul qilalaydu. Biraq Diyabit kisilige giriptar bolghan koplige kishiler yenila insulin ishlitish arqiliq andin ozlirining Diyabit kisilini konturul qilalaydu.

Elwette 1-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghan kishilerge nisbeten dawalshtiki birdin bir amal insulinni okul qilip urush bolup, ular bir omur insulindin ayrilalmaydu.

Diyabit kisilini dawalashta eng muhim bolghan mesile dawalashni bir omur dawamlashturush bolup, kisilim saqaydi dep dawalashni uzup qoyushtin qetti saqlinish kirek. Eng yaxshisi qandiki shiker maddisini normal sewiyede konturul qilish, qandiki shiker yaki gilikoza miqdarining igiz pes bolup qilishtin saqlinish kirek. Bolmisa kiyinki aqiwetni herqanche dawalapmu eslige kelturgili bolmaydu.

Diyabit kisilini dawalash bashqa kisellerni dawalashqa nisbeten alahidirek bolup, dawalashta bimarning we bimarning ahilisidikilerning oynighan roli doxtur bilen oxshay muhim orunni igelleydu. Shunga Diyabit kisilige giriptar bolghanlarning Diyabit kisilining kilip chiqish, tereqqi qilish we dawalash jeryanini toluq chushunishi, dawalash unimini yuquri koturup, Diyabit kisilini yaxshi konturul qilishta bekla muhim.

Undin bashqa Diyabit kisilini dawalashta towendikilerge diqet qilish kirek.

1. Tamaqni waxtida yiyish, tamaqning miqdarini muhapiq konturul qilish kirek. Tamaqning waxti we miqdarida igiz pes bolushtin saqlinish kirek.
2. Yalghuz shiker maddisi kop bolghan tatliq yimekliklerni konturul qilipla qalmastin belki mayliq yimekliklernimu muhapiq konturul qilish kirek. Ularning ornigha aqsil we witamin terkiwi kop bolghan koktat, tatliq bolmighan yelimish, maysiz sut we oruq goshlerni istimal qilish kirek.
3. Qosaq ichip kitishtin yaki qandiki shiker miqdarining normaldin towen bolushidin saqlinish kirek. Eger qandiki shiker maddisi heddidin ziyade towen bolup, kozi qaranggulushush, bishi qiyish, soghaq ter chiqishtek ehwallar korulgende, derhal azraq shiker yaki nan yewilish kirek.
4. Muhapiq beden chinuqturush kirek. Adette motidil we ozige mas kilidighan beden chinuqturush usulidin birer ikkini tallap uzun muddet dawamlashtursa kupaye.
5. Beden eghirlighini chushurgende bek aldirap ketmeslik, asta asta chushurush kirek. Eng muhimi beden eghirlighini uzun muddet muhapiq konturul qilishqa kapaletlik qilish kirek.
6. Ishletken dorining miqdarini qandiki we suduktiki shiker maddisining miqdarigha asasen tengshep turush kirek.
7. Tamaka chikidighanlar tamakini tashlash kirek.
8. Kop haraq we piwa ichmeslik kirek. Kopunche qaraq we piwining terkiwidi kop miqtarda shiker maddisi bolup, ularni kop istimal qilish Diyabit kisilini konturul qilishqa ziyanliq.
9. Qan bisimini, kozini, borekni waxtida tekshurtup turush kirek.
10. Eng muhimi yalghuz doxturning qiliplashqan dawalash usulighila tayinip qalmastin, izdinish arqiliq ozi eng mas kilidighan haslashqan dawalash usulini tipip chiqip, uni uzun muddet dawalashturush kirek.

Eydiz (AIDS) kisili

Eydiz (AIDS) kisili

Dr. Memet Emin

Eydiz (AIDS) kisili bolsa 81-yili Amirikida tunji qitim bayqalghan bir xil yuqumluq kisel bolup, asasliqi jinsiy munasiwet, bulghan’ghan qan we apidin baligha yuqush qatarliq wastiler arqiliq insanlar arisida oz’ara yuqidu. Bu kiselning Qorqunchluq Alwasti, Derijidin Tashqiri Qatil digen namliri bar.

Eydiz yeni AIDS digen soz Engilizchidiki “Acquired Immunity Deficiency Syndrome” digen sozning birinji heripliridin tuzulgen soz bolup, Uyghurche Adem bedining immiyunut kuchi (yeni kiseldin saqlinish kuchi) ning zehminilishi we yaki kem bolishi sewibidin kilip chiqqan her xil kisellikler toplimi digen menide.

Eydiz kisilini peyda qilghuchi viris HIV bolsa Engilizchidiki “Human Immunodeficiency Virus” digen sozning birinji heripliridin tuzulgen soz bolup, Uyghurchida Insanlar Immiyunut Kemliki Virusi digen menada.

EYDIZ kisili virusi yeni HIV kishiler arisida oz ara yuqushning asasliq yollirini towendidek bir nechche tereplerge yighinchaqlashqa bolidu.

1. Zeherlik chikimlik chekkuchiler arisida bir yingnini ortaq ishlitish arqiliq yuqush

2. Jinsi munasiwet arqiliq yuqush

3. Apidin baligha yuqush (tughut we emitish jeryanida)

4. Qan silish, qan ilish we her xil tibbi meshghularlar arqiliq yuqush

5. Chach, saqalni ustur bilen alghanda tire zexmilinish

Shuni tekitlep otushke erziduki towendiki ehwallarda Eydiz kisili virisu yeni HIV kishiler arisdia oz ara yuqmaydu.

1. Normal alaqe qilishtin (korushush, quchaqlishish)

2. Ter we sholgeydin

3. Su we yimek ichmektin

4. Adettiki turmush boyumliridin

5. Munchida yuyunush we su uzush kolchigide su uzushtin

Adem eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlanghandin kiyin texminen 1 yildin 10 yilghiche bolghan mezgilni bashtin kechurgendin kiyin, andin Eydiz kisilige tereqqiy qilidu, bu mezgil Eydiz kisilining yoshurun mezgili dep atilidu. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinip, tixi Eydiz kisilige tereqqiy qilmighan u kishiler Eydiz kisili wirusini ilip yurguchiler yaki eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar dep atilidu. Adette Eydiz kisili wirusini ilip yurguchiler yaki eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarda alahide kisel alamiti bolmaydu, biraq bashqilargha yuqturushning ihtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Adem Eydiz kisilige giriptar bolghandin kiyin adette hichqandaq dawalash ilip barmighanda, yirim yildin 2 yilghiche omur koreleydu. Bir qisim kishiler bolsa tiximu qisqa waqit ichide olup kitishi mumkin. Eydiz virusi bilen yuqumlanghuchilar eger ozining yuqumlanghanlighini baldur bayqisa we derhal unumluk dawalash ilip barsa, Eydiz kisilge terqqi qilish suretini astilatqi, omurini uzatqili, hetta bashqilargha yuqturup qoyush ihtimalliqini towenletkili bolidu.

Eydiz kisili 1981-yili tunji qitim bayqalghandin 2007-yiligha qeder bolghan 26-yil ichide putun dunyada texminen 65 miliyundin artuq kishi Eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlan’ghan bolup, bularning ichide texminen 25 miliyundin artuq kishi eydiz kisili bilen olup ketken. Mutexesislerning molcherlishiche kiyinki 25 yil ichide yene 25 miliyun kishi eydiz kisili bilen olep kitishi mumkin iken.

1985-yili Junggoda tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin taki 2010-yili 9-ayning axirghiche, putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 370393 yetken, jemi 68315 adem eydiz kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan.

Putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini, hokumet 2003-yilining axiridin bashlap 840 ming dep ilan qilip kelgen bolsa, 2005-yilining axiridin bashlap 650 ming dep ilan qilghan, 2010yiligha kelgende 740 ming dep ilan qilghan, biraq kopunche kishiler hazir putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanini 1 miliyundin kop dep molcherlimekte.

1995-yili Uyghur ilide tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi yeni bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin 2010-yiligha qeder bolghan qisqighina 15 yil ichide, Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning sani ademni chochutkidek suret bilen kopiyip, 2010-yili 9-ayning 30-kunigiche putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 32 ming 532 ge yetken.

Putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini 2004-yili 5-aydin buyan hokumet 60 ming dep ilan qilip kelgen bolsimu, biraq mining perizimche ozining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlighini bilmigen we yaki hokumet tizimlikke kirmigenlerning sanni 70000 din 100000 ariliqida bolushi mumkin.

Gerche Uyghur ilidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarning sanining kopligi jehette Junggoda 4-orunda turisimu, biraq bu sanni Uyghur ilining nopusi bilen nisbetleshturgende, putun Junggo boyiche aldinqi orunda tursa kirek.

Hokumet sitatiskisigha asaslanghanda, Uyghur ilining omumi nopusi putun Junggo nopusining texminen 1.8% igelleydighan bolup, Uyghur ilidiki Eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning omumi sani putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlar omumi sanining texminen 9~10% teshkil qilghan. Bu digenlik Uyghur ilidiki Eydiz kisilining tarqilish ehwali putun Junggoning oturche ehwalidin 5 hesse artuq digenlik. Undin bashqa xoshna we Turk dowletliri bilen silishturghandimu Eydizning Uyghur ilidiki tarqilish ehwali heqiqeten eghir bolmaqta. Bularni towendiki girafiktin koruwilish qiyin emes.

Undaqta nime sewebtin Uyghur ilide we Uyghurlar arisidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning sani shunche qisqa waqit ichide shunche téz köpiyip ketti?

Buninggha jawab tépish üchün aldi bilen Uyghur ili we Uyghurlar arisidiki Eydiz késilining tarqash wasitilirige qarishimiz kérek. Xelqarada, oxshimighan döletlerde eydiz kisili wirusining tarqash wasitisi pütünley oxshiship ketmisimu, biraq köpinchisi jinsiy munasiwet, bolupmu oxshash jinisliqlarning jinsiy munasiwiti, zeherlik chékimlikni okul qilip urush, apidin baligha yuqush, qan sélish we qan élish qatarliq wasitiler arqiliq tarqaydighanliqi hemmimizge melum. Uyghur élidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlanghuchilarning 80% yashlar bolup, ularning ichidiki mutleq kop sandiki yashlar zeherlik chékimlikni okul qilip urush arqiliq eydiz kisili wirusini özlirige yuqturiwalghan. Qalghanliri bolsa jinsi munasiwet, qan sélish, qan élish, apidin baligha yuqush qatarliq wasitiler arqiliq Eydiz késili wirusini özlirige yuqturiwalghan.

Yéqindin buyanqi xewerlerge asaslan’ghanda ayallar arisidiki Eydizkésili bilen yuqumlanghanlarning sani téz éship, anidin baligha yuqush ehwalimu köpeymekte. Undin bashqa jinsi munasiwet arqiliq Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanimu burunqidin kopeymekte.

Uyghur élidiki we Uyghurlar arisidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanining téz köpiyishining sewepliri nahayti kop we murek bolsimu, biraq ularni towendiki bir nechche tereplerge yighinchaqlashqa bolidu.

1- Hokumetning Uyghur ilidiki eydiz mesilisige yiterlik kongul bolmesliki we ehmiyet bermesliki. Uyghur ilidiki tunji Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchi gerche 1995-yili bayqalghan bolsimu, biraq hokumet taki 2000-yillargha qeder bu jehette xewer qilmighan, hem shundaqla eydiz kisilining aldini ilish jehette alahide meblex silish, teshwiq qilish qatarliq xizmetlerni ilip barmighan. Bolupmu Uyghur tilidiki teshwiqat matiryalliri nahayti kem bolghan.

Bates Gill we Song Gangning <> digen maqalisida Junggo hokumitining taki yiqinqi yillargha qeder Uyghur ilidiki eydiz kisilining aldinish ilishi uchun yuquri derijide exmiyet bermigenligi we keng kolemde ixtizadi meblex salmighanlighi dokilat qilinghan.

2-Uyghur ilidiki Eydiz kisilining aldini ilish xizmitige yiterlik ixtizadi mexlex salmasliq, yaki silinghan meblexning jahida ishlitilmesliki tupeylidin Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmiti yiterlik bolmasliq, yaki unimi bolmasliq. Netijide Uyghur ilidiki we Uyghur arisidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarning sani uzluksiz tiz suret bilen kopiyish.

2007-yili 1-ayning 23-kuni Tengri Tagh tor bitide ilan qilinghan bir maqalida ixtizadning kemlikidin Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmitining qiyinchiliqqa uchirawatqanlighi, Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmiti uchun her yili eng towen molcherde 400 miliyun xelq pulining kirekligi, gerche hokumet meblex salghan bolsimu, biraq 80% yiqin nahilerde ixtizadi sewep tupeylidin eydizning aldini ilishqa munasiwetlik hichqandaq estelerning bolmighanlighi dokilat qilinghan.

3- Qanun tüzümning mukemmel bolmasliqi, bezi qanun ijra qilghuchilarning chirikliki we qanunning toluq ijira qilinmasliqi. Hemmimizge melum bolghinidek qanunda zeherlik chékimlikni élip sétish we pahishe bilen shughullunush qanunsiz dep éniq belgilengen bolsimu, biraq zeherlik chékimlik satquchilarning mutleq köp qismining tighishlik qanuniy jawabkarliqqa tartilmasliqi we shundaqla zeher chekkuchilerning kunsayin kopiyishi, pahishliq ishlirining unumluk konturul qilinmasliqi, hazir putun Junggoda, jumlidin Uyghur ilida eng ighir boliwatqan ijtimayi mesililerning biri bolup, bu eydiz kisilining Uyghur ilida we Uyghurlar arisida keng kolemde tarqilishigha asasi seweplirining biri bolmaqta.

Bates Gill we Song Gangning <> digen maqalisida bayan qilishiche 2005-yili putun Junggodiki tizimge ilinghan zeher chekkuchilerning sani 1.16 miliyun bolup, 2004-yiligha nisbeten 100 ming adem kopeygen. Uyghur ilide bolsa tizimgha ilinghan zeger chekkuchilerning sani 25664 yetken, emili san 180 ming bolushi mumkin iken. Uyghur ilidiki bu zeher chekkuchilerning 69.5% zeherni bilektin okul qilip urushqa adetlengen bolup, ularning ichide 61.2% bir yingnini ortaq ishlitidiken.

Bu maqlida 2005-yili putun Junggoda texminen 5 miliyun ademning pahishliq kessipi bilen shughullinidighanlighi, ularning ichide 127 ming ademning eydiz wirusi bilen yuqumlanghanlighi dokilat qilinghan.

4- Uyghur élidiki turaqsiz kishilerning künsayin köpiyishi. Hokumetning pilanliq we pilansiz kochmen yotkesh we gheripni ichish siyasitining netijiside kopligen kochmenler Uyghur iligha iqip kirgen bolup, bu kishilerning turmush, turalghu jay, we ixtizadi kirim, kisel kourunush qatarliq jehetlerdiki turaqsizliqi, we ulargha bolghan bashqurushning sistimilashmighanlighi tupeylidin, eydiz kisilining aldini ilish xizmiti qiyinliship, eydiz kisilining Uyghur ilidiki tarqilish ehwalli tiximu murekkepleshken we tiz bolghan.

Bates Gill we Song Gangning <> digen maqalisida Junggodiki kochmenler sani 1995-yili 53.5 miliyun bolghan bolsa, 2004-yiligha kelgende 140 miliyungha yetkenligi, 2020-yiligha barghanda 300 ~ 500 miliyun ariliqida bolidighanlighi dokilat qilinghan. Ichkirdin Uyghur iligha kelgen kochmenlerning hokumet sitatistikisidiki sani 1995-yilidin 2000-yilighiche bolghan 5 yil ichide 2.5 miliyun bolup, yiqinqi yilarda Uyghur iligha kochmen bolup kelgenlerning omumi sani 5, 6 miliyungha yetken. Undin bashqa her yili texminen 600 ming waqitliq kochmen Uyghur iligha paxta yighiwilish uchun kilidiken.

5- Ixtisadning tereqqiy qilishigha egiship, ishsizliq mesilisining kunsayin ighirlishishi we bay-kembeghellik perqining chongiyishi. Bu netijide bir qisim kishiler zeherlik chékimlikni élip sétish we pahishe bilen shughullunushtek her xil qanunsiz ishlarni oz kessipige aylanduriwalghan.

6- Kishilerning exlaq-pezilet we diniy étiqad ölchimining töwenlishi, yashlar arisidiki exlaq-pezilet terbiyening kem bolushi we diniy étiqadning suslishishi.

7- Yashlarning jemiyetke we kelgüsige bolghan ishenchining töwenlishishi we ümidsizliki, bolupmu bashqilar teripidin aldan’ghan, ziyankeshlikke uchrighan yashlarning jemiyetke bolghan ghezep nepritini chiqirish üchün, jinayi yollargha méngip, bashqilargha ziyan salidighan ishlarni qilishi.

8- Ata-anining balilargha bolghan terbiyesining ajizlishi, eneniwi ata- ana we bala munasiwetlirining suslishishi, ata anilarning boplupmu yash ata anilarning kopunche waxtini xizmet we ijtimayi paliyetlerge serip qilip kitip, balilargha serip qilidighan waxtining kunsayin azlap kitish, balilarning nime oylap, nime qiliwatqanliqigha alahide ehmiyet bermesliki.

9- Kishilerning jeherlik chékimlikning, eydiz kisilining shexsige, ayilige we jemiyetke élip kélidighan ziyinigha bolghan tonushining töwen bolushi we uninggha sel qarishi.

10- Mutleq köp sandiki kishining Eydiz késili toghrisida héchqandaq chüshenchige ige emesliki, Eydiz késilining qandaq tarqaydighanliqidin, shexis, ayile, jemiyetke qandaq ziyanlarni élip kélidighanliqidin héchqandaq xewersizliki, ularning özini qandaq qoghdashni bilmeslikidin.

Qandaq qilghanda Eydiz késilining Uyghur élide keng kölemlik tarqilishini ünümluk kontrol qilghili bolidu?

Eydiz késilining Uyghur élide téximu keng kölemde tarqilishining aldini élish we uni ünümlük kontrol qilishta, uning Uyghur élide téz tarqilishigha seweb bolghan zeherlik chékimliklerni we pahishchiliqni nuqtiliq qilip kontrol qilish we töwendiki usul tedbirlerni qollinish kérek.

1. Teshwiqatni kücheytish we barliq ünümlük usul-charilerni qollinip, pütün xelqni eydiz késilige munasiwetlik sawatlardin xewerdar qilish kérek. Eng muhimi hokumet bu jehette alahide meblex silishi, gumanliq kishilerni heqsiz tekshurup, bir tutash dawalash siyasitini yolgha qoyushi kirek.

2. Hökümet qanuniy tüzümni mukemmelleshtürüshi we saghlamlashturushi, qanun ijra qilghuchilar arisidiki chiriklikni tügitish, zeher sodisi bilen shughullan’ghanlarni qattiq jazalishi we zeherlik chékimlikning jem’iyette yamrap kétishni qattiq tizginlishi kérek.

3. Zeher chekküchilerge hergiz yumshaq qolluq qilmasliq, kontrol qilish bilen dawalashni birleshtürüp, ularning zeherdin baldurraq qol üzüshige yardem bérish kérek.

4. Zeher chekküchiler arisida bir yingnini ortaq ishlitishning ziyinini we xetirini teshwiq qilish, kishilerning taziliq éngini yuqiri kötürüsh kérek.

5. Pahishe ishlirini qattiq kontrol qilish kérek. Jinsiy munasiwet qilghanda özini qoghdash wasitilirini qollinish kérek. Her bir er ayal oz ahilisige sadiq bolup, ozimizning en eniwi exlaq pezilitimiz we diniy itiqadimiz boyiche ish qilishmiz kirek.

6. Bay-kembeghellik perqini töwenlitip, xizmet pursitini ashurush kérek. Kochmenlerni muhapiq konturul qilish kirek.

7. Kishilerning exlaq pezilet ölchimini yuqiri kötürush, dinning kishiler qelbidiki orni we küchidin toluq paydilinip, meschit we diniy sorunlarda keng kölemde teshwiq qilish kérek.

8. Mekteplerde meyli bashlan’ghuch we ottura mekteplerde bolsun, zeherning jem’iyetke we ailige élip kélidighan ziynini teshwiq qilish, bu jehettiki terbiyeni kücheytish kérek.

9. Ata-anilar balilirigha köprek waqit serp qilishi, balilirining néme oylawatqanliqigha köngül bölüshi, ular bilen bolghan héssiyatni kücheytishi we öz’ara ishench peyda qilish kérek. Shundaqla balam téxi kichik, zeher dégen nersini bilmeydu démey, 5 yil 10 yildin kéyinki ishlarni közde tutup, kichik waqtidin tartip terbiyeni küchaytish kérek.

Hemmimizge melum, balilargha bolghan terbiyeni qanche kichik bashlighanda, uning unimi shunche yaxshi bolidu, bala chongayghansiri bashqilarning terbiyesini anche anglimaydighan, ozi oylighan boyiche ish qilidighan bolidu. Kopunche ata anilar balilirining yishini tixi kichik dep qarap, eydiz kisili we yaki zeherlik chikimlik toghursida ballirigha unche kop sozlep ketmeydu, bu jehette barllirigha kichik waxtidin bashlap terbiye ishleshke ehmiyet bermeydu. U balilar osup yitilip, melum yashqa barghanda, bashqilarning terbiyesini anche anglap ketmeydu, we asanla yaman ademlerning arqisigha kirip, zeherlik chikimlik we pahishe ishlirigha chitilip qalidu. Shunga eydiz kilining aldini ilishni her bir atta ana oz ahilisi bilen biwaste munasiwetlik uzun muddetlik wezipe dep qarap, bu jehette balilargha kichigidin bashlap terbiye ilip birishini umut qilimen. Balilar milletning kelgusi. Biz ularning rohi we jismani jehettin saghlam osum yitilishige kapaletlik qilghinimidila, andin ular milletning heqiqi kelgusi bolalaydu.

10. Pütün jem’iyettiki her bir insan bu ishqa bolghan mes’ulyetni üstige élip, millitimizning kelgüsi üstide bash qaturushi we uningha köngül bölüshi kérek.

EYDIZ kisili we HIV gha munasiwetlik kop sorilidighan soallar

1. EYDIZ bilen HIV ning menisi nime? Ularning nime munasiwiti we perqi bar?

EYDIZ digen soz Inglizchidiki “Acquired Immune Deficiency Syndrome” digen sozning birinchi herpliridin tuzulgen soz bolup, “adem bedinining immonitit kuchi zexminilish sewebidin kilip chiqqan kisellikler toplimi” digen menani bilduridu.

HIV digen soz bolsa Ingilizchidiki “Human Immunodeficiency Virus” digen sozning birinchi herpliridin tuzulgen soz bolup, “adem bedinining immonitit kuchini zexmilendurguch wirusi” digen menani bilduridu.

HIV wirusi Afriqining ottura qismidiki doletlerde yashaydighan bir xil ademsiman maymunning bedinide normal yashawatqanliqigha birnechche ming yil bolghan bolup, bu xil haywan bedinide kisel peyda qilmaydu.

Adem bedini HIV bilen yuqumlinip, 1 ~ 12 yilliq yoshurun mezgilni bashtin kechurgendin kiyin EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu; yeni HIV bolsa EYDIZ kisilini kelturup chiqiridighan bir xil wirus.

2. EYDIZ kisili wirusi asasliqi qandaq yollar arqiliq kishiler arisida tarqaydu?

EYDIZ kisili asasliqi qan, jinsiy munasiwet we anidin baligha yuqushtin ibaret 3 xil yol arqiliq kishiler arisida tarqaydighan bolup, Uyghur Rayonida 2007-yilighiche bayqalghan EYDIZ kisili wirusi bilen yuqmlanghuchilar ichide 88.60% zeherlik chikimlikni okul qilip urush arqiliq EYDIZ kisili wirusini ozlirige yuqturuwalghan; 3.6% Jinsiy munasiwet arqiliq EYDIZ kisili wirusini yuqturiwalghan, qalghanliri anidin baligha we bashqa namelum yollar arqiliq EYDIZ kisili wirusini yuqturuwalghan.

3. Adem bedinidiki qaysi suyuqluqlarda eydiz kisili wirusi bolidu?

Qanda, erlerning meniyside, ayallarning jinsiy eza suyuqluqida we sutide EYDIZ kisili wirusi bolidu. Terde, ighiz suyuqluqi yaki sholgeyde, chong kichik terette, koz yishida adette eydiz kizili wirusi bolmaydu.

4. Hazir Uyghur ilide qanche kishi EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlanghan?

2010-yili 9-ayning 30-kunigiche putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 32 ming 532 ge yetken.

5. Hazir putun Junggoda qanche kishi EYDIZ wirusi bilen yuqumlanghan?

2010-yili 9-ayning axirghiche, putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 370393 yetken, jemi 68315 adem eydiz kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan.

Putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini, hokumet 2003-yilining axiridin bashlap 840 ming dep ilan qilip kelgen bolsa, 2005-yilining axiridin bashlap 650 ming dep ilan qilghan, 2010-yilida 740 ming dep ilan qilghan, biraq kopunche kishiler hazir putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanini 1 miliyundin artuq dep molcherlimekte.

6. Hazir putun dunyada qanche kishi EYDIZ wirusi bilen yuqumlanghan?

Eydiz kisili 1981-yili tunji qitim bayqalghandin 2007-yiligha qeder bolghan 26-yil ichide putun dunyada texminen 65 miliyundin artuq kishi Eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlan’ghan bolup, bularning ichide texminen 25 miliyundin artuq kishi eydiz kisili bilen olup ketken. Mutexesislerning molcherlishiche kiyinki 25 yil ichide yene 25 miliyun kishi eydiz kisili bilen olep kitishi mumkin iken.

Putun dunyada, her kuni texminen 15000 din 20000 ghiche adem, yaki texminen her 6 sikuntta bir adem yingidin HIV wirusi bilen yuqumlinidiken.

7. Qandaq kishilerning EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimali yuqiri bolidu?

Zeherlik chikimlikni okul qilip urushqa adetlengen kishiler, okul urushta bir yingnini ortaq ishletken yaki kop qitim qayta-qayta ishletken kishiler, kop jinsiy hemrahi bar kishiler yaki bashqilar bilen qalaymiqan jinsiy munasiwet otkuzidighan kishiler, kop qitim qan saldurghan yaki qan alghan kishiler, layaqetsiz doxturxanilarda okul urdurghan, opiratsiye qildurghan we yaki bedenni melum jehette zexme qilidighan bezi tekshurtken we dawalatqan kishilerning EYDIZ wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi yuqiri bolidu.

8. EYDIZ kisili wirusi bilen deslepte yuqumlanghanda qandaq alametler bolidu?

Adem eydiz kisili wirusi bilen deslepte yuqumlanghanda, kopinche kishilerde kop alametler bolmaydu, bezi kishilerde qizish, bishi aghrish, maghdursizlinish, biaram bolush, ishtihasi towenlesh qatarliq zukamda bolidighan alametler korulidu, biraq bu xil alametler 2~4 heptila dawam qilip yoqap kitidu. Undin kiyinki birnechche yil ichide hichqandaq alamet bolmaydu, bu EYDIZ kisilining yoshurun mezgili hisablinidu.

9. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghanlarning hemmisi choqum EYDIZ kisilige giriptar bolamdu?

Eydiz kisili virusi bilen yuqumlanghan kishilerning mutleq kop qismi eng axirida EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu. Eydiz kisili wirusi adem bedinige kirgendin kiyin hujeyre ichige orunlishidu we hujeyre ichide kopiyip qangha kiridu. Hazir bar bolghan eydiz kisili wirusigha qarshi dorilar peqet qandiki wirusni olturidighan bolup, hujeyre ichidiki wirusni olturelmeydu. Eydiz kisili wirusi hujeyre ichide ozluksiz kopiyip, qan’gha chiqip turidu. Netijide dawalatqan kishilerning EYDIZ kisilige terreqqiy qilishi asta bolidu, omri dawalatmighanlargha nisbeten uzun bolidu, biraq haman EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu.

10. EYDIZ kisilining yoshurun mezgili adette qanche yil bolidu?

EYDIZ kisilining yoshurun mezgili diginimiz adem bedini EYDIZ kisili wirusi bilen tunji yuqumlinip ta EYDIZ kisilige tereqqi qilghan’gha qeder bolghan waqit bolup, adette 1 yildin 12 yilghiche oxshash bolmaydu, kopinche kishilerning 3~5 yilghiche bolidu. EYDIZ kisilining yoshurun mezgilining uzun-qisqiliqi, kishilerning yishi, salametlik ehwali, eydiz kisili wirusini qandaq yuqturuwalghanliqi, dawalitish ehwali qatarliq amillar bilen munasiwetlik. Adette eydiz kisili wirusigha yuqumlanghandin kiyin hichqandaq dawalash ilip barmighan kishilerning yoshurun mezgili qisqa bolidu, omuri qisqa bolidu.

11. EYDIZ kisilining qandaq alametliri bolidu?

Adem bedini eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinip, 1 ~ 12 yilliq yoshurun mezgilni bishidin otkuzush jeryanida, wirus bedende tizdin kopiyip, adem bedinining kiselge qarshi turush kuchini ighir derijide zexmige uchritidu. Shuning bilen adem bedini her xil kiselliklerge giriptar bolup, her xil kisellik alametler korulushke bashlaydu, bu bimarning EYDIZ kisili basquchigha resmi qedem basqanliqi hisablinidu. Adem EYDIZ kisilige giriptar bolghanda, bedenning kiselge taqabil turush kuchining towenlishi tupeylidin peyda bolghan herqandaq kiselde bolidighan alametlerning hemmisi korulidu. Adette kop uchraydighan alamet kontrol qilish qiyin bolghan qizish, oruqlash, nemelum osme qatarliqlar.

12. EYDIZ kisilige giriptar bolghan herqandaq adem choqum olup kitemdu?

1981-yili tibbiy alimlar tunji qitim EYDIZ kisilini bayqighanda, EYDIZ kisilige giriptar bolghan kopinche kiseller bir-ikki yil ichide olup ketken. Hazir, eydiz kisili wirusini kontrol qilishta we uningdin EYDIZ kisilige tereqqiy qilishning aldini ilishta nurghun yingi dorilar dunyagha kelgen bolup, EYDIZ kisilige giriptar bolghan nurghunlighan kiseller xili uzun yashawatidu. Biraq, EYDIZ kisili yenila janni alidighan kisel hisablinidu. Hazirche EYDIZ kisilige giriptar bolghanlarning ichide peqet az bir qisim kishilerla 5 yil yashawatidu, biraq bu san dawalash tixnikisining tereqqiy qilishigha egiship iship biriwatidu.

13. EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinishtin saqlinish uchun nimilerge diqqet qilish kirek?

Yashlargha bolghan terbiyeni kucheytip, ularning zeherlik chikimlikke oginip qilishning aldin ilish kirek. Qan ilish, okul urush we tekshurushlerde, imkan bar birla qitim ishlitidighan eswablarni ishlitish kirek. Er-ayal bir-birige sadiq bolushi, natonush kishiler bilen jinsiy munasiwet otkuzmeslik, qarshi terepning EYDIZ kisilige giriptar bolghan-bolmighanliqini bilmigen ehwal astida, ular bilen jinsiy munasiwet qilmasliq yaki jinsiy munasiwet qilghanda eng yaxshisi ozini qoghdash wasitisi qollinish kirek. EYDIZ kisilige giriptar bolush ihtimali bolghan er-ayal, waqtida tekshurtush kirek, eger EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghanliqi bayqalsa, eng yaxshisi baliliq bolmasliq kirek. Eger imiwatqan balisi bar ayalning EYDIZ kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bolsa, yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, balisini imitmeslik kirek.

14. Zeherlik chikimlik bilen EYDIZ kisilining qandaq munasiwiti bar?

Zeherlik chikimlik bilen EYDIZ kisilining biwasite munasiwiti yoq, biraq, zeherlik chikimlik chikishke oginip qalghanlar, kiyinche zeherlik chikimlikni nepes yoli arqiliq istimal qilishtin tomurgha okul qilip urushqa tereqqiy qilidighanliqi uchun hemde zeherlik chikimlikni istimal qilghuchilar bir yingnini ortaq ishletkenliki uchun, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Hazir Uyghur Rayonida bayqalghan EYDIZ kisili bilen yuqmlan’ghuchilarning ichide 88.60% zeherlik chikimlikni okul qilip urush arqiliq EYDIZ kisilini ozlirige yuqturiwalghan.

15. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan ayalning bala tughushi xeterlikmu?

Elwette xeterlik. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan ayal baliliq bolghanda, yingi tughulghan balining hemmisi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinishi natayin, biraq, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi nahayiti yuqiri. Bala tughulghandin kiyin imitishning ozimu xeterlik. Uning ustige hazirgha qeder EYDIZ kisilining unumluk dawasi bolmighachqa, balining balaghetke yetmeyla yitim bolup qilish ihtimali bar, shunga, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan ayal eng yaxshisi baliliq bolmasliq kirek.

Putun dunyada her yili texminen 2 milyon 400 ming ayal EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan bolup, texminen 800 ming yingi tughulghan balining EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinishini kelturup chiqiridiken.

16. EYDIZ yitimliri digen nime? Hazir dunyada qanchilik EYDIZ yitimliri bar?

EYDIZ yitimliri diginimizde asasliqi ata-anisi EYDIZ kisili tupeylidin olup kitip yitim qalghan balilarni kozde tutidu.

2004-yilighiche, putun dunyada texminen 15 milyon EYDIZ yitimliri bar bolup, ularning kop qismi Afriqida iken. Asiyadiki EYDIZ yitimliri 2 milyon’gha yitidiken. 2010-yiligha barghanda putun dunyadiki EYDIZ yitimlirining sani 25 milyon’gha yitidiken.

2004-yilighiche, putun Junggoda texminen 70 mingdin 80 mingghiche EYDIZ yitimliri bar iken. 2010-yiligha barghanda, Junggodiki EYDIZ yitimlirining sani 138 mingdin 260 ming ariliqida bolidiken.

17. Qan silish xeterlikmu?

EYDIZ kisili tarqilishqa bashlighan deslepki mezgilde, nurghun kishiler qan silish arqiliq EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghan bolup, hazir qan teqdim qilghuchilargha sistimiliq tekshurulidighan bolghachqa, qan silish arqiliq EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghanlarning sani kop derjide towenligen. Shundaqtimu towendiki birnechche sewebler tupeylidin yenila melum derijide xetiri bar. (1) Sharaiti nachar rayonlarda, bolupmu bezi tereqqiy qiliwatqan dolet we rayonlarda qan teqdim qilghuchilargha telep yuqiri emes. Ular sistimiliq tekshurulmigenliki uchun, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan qan bashqilargha silinip qilishi mumkin. (2) Eger qan teqdim qilghuchi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghili 3 ay bolmighan bolsa tekshurushte eydiz kisili wirusi yalghan inkar qilinidu. Bundaq kishining qinini qobul qilghuchi EYDIZ kisili bilen yuqumlinidu. (3) Qanni ilish, bir terep qilish, toshush we kiselge silish jeryanida eydiz kisili wirusi bilen bulghinish.

18. Eger mektepte bashqa oqughuchilar eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan bolsa yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, mining balamgha yuqamdu?

Yaq, yuqmaydu. Adettiki normal uchrishish, meyli waqti uzun yaki qisqa bolsun, xetiri yoq. Bu xildiki uchrishish barliq kolliktip tenterbiye paaliyetlirinimu oz ichige alidu.

19. Eger risturanda tamaq etkuchi ashpez yaki kutkuchi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, men u risturanda tamaq yisem xeterlikmu?

Yaq, xeterlik emes. Risturanda tamaq yiyish EYDIZ kisilige giriptar bolush xewpini ashurmaydu. Hazirgha qeder eydiz kisili wirusi ning tamaqtin yuqqanliqi toghrisida hichqandaq ispat yoq.

20. Eger bedinim eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchining qini bilen bulghansa, men choqum eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinimenmu?

Eger bediningizde hichqandaq zexme bolghan jay bolmisa, siz adette eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanmaysiz, biraq shundaqtimu ihtiyat qiling.

21. Chish chotkisi, saqal alghuch qatarliq shehsiy buyumlirimni choqum bashqilardin ayrim ishlitishim kirekmu?

Elwette shundaq. Bu buyumlar qan bilen bulghinishi mumkin. Biraq, bu eydiz kisili wirusini tarqitidighan muhim wasite emes.

22. Bir kishining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan yaki yuqumlanmighanliqini qandaq bilgili bolidu?

Bir kishining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yaki yuqumlanmighanliqini qandiki eydiz kisili wirusigha qarshi “kangti” yaki “antibody” tekshurup iniqlash arqiliq bilgili bolidu. Adem eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghandin kiyin 3 aydin 6 ayghiche bedende kangti yaki antibody ishlep chiqiridu. Eger melum kishining qinidin bu xildiki kangti yaki antibody tipilsa, bu kishini EYDIZ kisili bilen yuqumliniptu dep hokum chiqirishqa bolidu. Biraq, anisi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yingi tughulghan baligha bu hokumni chiqirishqa bolmaydu.

23. Eydiz kisili wirusi ozara korushush yaki quchaqlishishtek adettiki alaqilishish arqiliq tarqamdu?

Eydiz kisili wirusi bu wirus bilen yuqumlanghan kishilerning tutush, silash, quchaqlashtek adettiki alaqilishish arqiliq tarqimaydu. Tetqiqat netijisidin melum bolushiche, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan qan we jinsiy bez suyuqluqi, ana suti qatarliq beden suyuqluqi bilen biwasite qoyuq alaqilishish arqiliq tarqaydu.

24. Eydiz kisili wirusi soyushush arqiliq tarqamdu?

Tetqiqat arqiliq eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan bezi kishilerning sholgey yaki ighiz suyuqluqida qismen eydiz kisili wirusining barliqi bayqalghan bolsimu, biraq eydiz kisili wirusining soyush arqiliq yuqidighanliqigha tixi toluq ispat yoq. Shundaqtimu Kisellikni Kontrol Qilish Merkizi kishilerni eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghanlarni soygende, qattiq soyushushtin saqlinishqa agahlanduridu. Chunki bundaq soygende ighizdin qan chiqish ehwali kilip chiqip, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish xetirini kelturup chiqiridu.

25. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan kishi bilen bir oyde turush bixetermu?

Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bar aililerni tetqiq qilish netijisidin qarighanda eydiz kisili wirusi qacha-qucha, longge, kariwat, yotqan-korpe, obirni qatarliq oy seremjanlirini birge ishlitish arqiliq yuqmaydu. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchining qini bilen uchrishish xeterlik. Shunga saqal alghuch, chish chotkisi qatarliqlarni choqum ayrim ishlitish kirek.

26. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bilen bir monchigha chushush, bir obirnini ishlitish bixetermu?

Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bilen bir monchigha chushush, bir obirnini ishlitish xeterlik emes. Eger eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchining qini we jinsiy bez suyuqluqliri bilen biwasite qoyuq alaqilashsingiz, eydiz kisili wirusi sizge yuqidu..

27. Yotel we chushkurush arqiliq eydiz kisili wirusi yuqamdu?

Zukam qatarliq bezi kisellikler yotel we chushkirish arqiliq tarqaydighan bolsimu, biraq eydiz kisili wirusi u yollar arqiliq tarqimaydu.

28. Pasha eydiz kisili wirusini tarqitamdu?

Tetqiqat netijisige asaslanghanda eydiz kisili wirusi pasha we bashqa hasharetlerning chiqishi arqiliq yuqmaydu.