Eydiz dorisi toghursida izzahat

Dr. Memet Emin

Yiqinda Istanbulda ichilghan Uyghur akadimiyesi yighinida Kuseni ustaz ozi sozlewatqan timidin chetnet, oz kessipi bolmighan dahirde AIDS kisilini dawalsh toghursida bezi sozlerni qilghan, we weten ichi we sirtida bezi talash tartishlarning kilip chiqishigha sewep bolghan. Men Kuseni uztazning AIDS ning Uyghurlar arisida tiz yamrap kitishining aldini ilish uchun yaxshi niyet bilen qilghan bezi sozlirini inkar qilmaymen, biraq Kuseni ustaz towendiki bir nechche jehette eghir xataliq otkuzdi, hem Uyghurlar ichide bezi qaymuqushlarni peyda qildi, we Uyghur Akdimiyesining obrazigha ighir dexli yetkuzidighan aqiwetni kelturp chiqardi.

Kosen ustaz  ishning tigi tektini bilmey turup, oz kespidin bekla yiraq bolghan AIDS kisilini dawalash toghursida soz ichip, ozining azraq korgen we angliwalghan ishlirigha asasen, oz ustazi gerche AIDS kisilini uzul kisil dawalaydighan dora tapqan bolsimu, biraq gherip elliri bolupmu Amirka hokumiti oz menpeti uchun u dorining bazargha silinishini chekligen dep tetur teshwiqat qildi. Amerka bilen Erep Islam dowletler arisida bezi zidiyeler we menpet toqunushliri mewjut, buni hemmimiz bilimiz, biraq buni kozde tutup bir akadimik yighinda asasi yoq geplerni teshwiq qilsa, bu ozining we akadimiklerning ehlaq pezilitige tamamen xilap.

Koseni ustaz oz hisyatigha tayinip, Islam dunyasi bilen gherip arisidiki bezi zidiyetlerge asaslinip, ozi  tekitlimekchi  bolghan idiyening toghurluqini ispatlash uchun gheriptiki barliq dora shirketliridiki alimlarni we tetqiqatchilarni biraqla qarilap, pul tipish uchun bashqilarning salametliki bilen kari yoq,  hetta insanlarni koprek  kisel bolsa deydu dep, pen texnika alimlirini haqaret qildi.

AIDS kisilige uzul kisil dawa tipilsa, meyli uni kim we qaysi dowlette tipilsun, elwette hemimiz soyinimiz, bu bir yaxshi ish, bu yerdiki mesile AIDS kisilige dora yoq emes, hazir AIDS kisilini dawalashta ishlitiwatqan dorilar 30 xildin artuq bolsimu, biraq AIDS kisilini uzul kisil dawalap saqaytidighan dora tixi yoq. 

Adette bir adem HIV bilen yuqumlan'ghandin kiyin 5 - 10 yilliq yoshurun basquchtin kiyin andin AIDS kisilige tereqqi qilidu, andin texminen 3 - 5 yilda olup kitidu. Hichqandaq dawalash ilip barmighanlarmu HIV bilen yuqumlunup 10 yildin artuq yashiyalaydu. 

AIDS kisilini hazir mewjut boliwatqan dorilarning bir nechche xili bilen uzluksiz dawalash ilip birish arqiliq, bimarlarning omurini uzartqili bolidu. Dawalash arqiliq qandiki HIV virusini towenletki hette bezi bimarlarda tamamen yoqatqili bolidu, biraq dawalash toxtap bir mezgildin kiyin AIDS virusi yene qaytip kilidu. Buning asasliq sewebi HIV virusi asasliqi Limfa hujeyrisi we bashqa imiyunut hujeyliri ichide yashap we u yerde kopeygenligi uchun, qandiki viruslar dora arqiliq olturulgen teqdirdimu, dawalash toxtap bir mezgil otkendin kiyin u hujeyreler ichide saqlinip qalghan we purset tipip kopeygen HIV virusi qayta qan’gha kiridu. Yeni qandiki virusni tazlap yoqatqan bilen AIDS virusining menbesini yoqatqiliq bolmighanliqi uchun, biz adette AIDS kisilige tixi uzul kisil dawa yoq dep qaraymiz. Emiliyette hazir HIV bilen yuqumlanghanlar dawalinish arqiliq 20 yildin artuq omur korgenler az emes.

Men Kuseni ustaz tilgha alghan ozining u ustazi we uning yasap chiqqan dorisi toghursida toghura uchurgha ige bolush uchun, az tola izdendim, we xil kop matiryallarni korup chiqtim.

Kuseni ustaz tilgha alghan Abdul Mejıt Zindani ishlep chiqarghan dora bir ot choptin yasalghan eneniwi dora (herbal) bolup, AIDS kisilige nisbeten bezi unimi bar iken, hem 2006-yili patent alghan iken. Yiterlik sanliq melumat bolmighachqa AIDS kisilini uzul kisil saqaytimen digenge ishenmeydighanlar kop iken, bolupmu xelqaradiki hichqandaq bir nopuzluq organlarning jezmenleshturilishige irishelmigen iken. Huddi bizning tibabetchiligimizdimu nurghun dorilar bar, uni biz gerche tarixtin buyan nurghun kiselliklerni dawalashta ishlitip, kozge körinerlik ünümlerge iriship kelgen bolsaqmu, biraq bizde ulargha nisbeten yiterlik sanliq melumat bolmighachqa, u dorilirimiz xelqaradiki nopuzluq organlarning itirap qilishighaa irishelmey, ishlitilish nahayti cheklik dahirde saqlinip kelmekte. Biz buni noqul halda bashqilardin körsek, gherip bilen islam arisidiki toqunushqa, we yaki Amirka hokumiti dunyani konturul qilishqa artip qoysaq bolmaydu. Akadimik digen hisyatqa emes, belkimpakitqa we sanliq melumatqa asasen sözlesh kirek. Bashqilar dewalghan we yaki birsi korgen ishlarning hemmisi omumluqqa ige heqiqet boliwermeydu. U ademning u dorisi bilen bir qisim bimargha dawalash ilip barghanliqi ras bolushi mumkin, men uni inkar qilmaymen, biraq buningdin hergüzmu AIDS kisilini uzul kisil saqaytimen digen yekün chiqmaydu. Kem digende birer ikki ming bimarni ikkige bolüp, yirimini u dora bilen, yirimini bashqa silishturma qataridiki dora bilen dawalash ilip birip, ularning ünimini yeni qisqa we uzun muddetlik ünimini silishturup, tepsile chiqarghan bir sanliq melumat bolmisa, tasadipi saqiyip qalghan bir neçchche bimar bilen pütünley saqaytimen dep höküm chiqarghili bolmaydu. Elwette men amal bolmighan kisellerge nisbeten we yaki bashqa dorilar bilen dawalinish ilip biriwatqan bimarlargha nisbeten qoshumche qilip ishtishning zarari yoq dep qaraymen.

Axirda tekitlep otidighinim, Kuseni ustazning ustazi Abdul Mijit Zindani ijad qilghan dora, men deslepte tekitliginimge oxshash osumluktin yasalghan bir xil eneniwi dora (herbal) bolghachqa, hazir biz ishlitiwatqan gherip doriliri bilen putunley oxshimaydighan ikki iqimdiki nerse, ular teng mewjut bolap turidu, herguzmu oz ara riqabet bolalmaydu. Amerka we gherip dunyasida nurghun Jongyi dorilar we bashqa ellerning eneniwi doriliri bar. Ularning testiqlinip bazargha kirishi we sitilish resmiyetliri adettiki gherip doriliridin xilila asan. Bashqa gherip doralirining testiqlinip bazargha kirish resmiyetliri nahayti qiyin, bazargha kirgendin kiyinmu ularni ilish uchun retsip kitidu, yeni doxturning ritsipisiz u dorilarni herguz aghili bolmaydu, biraq bu osumluktin yasalghan dorilar adettiki saqliqni saqlash boyumliri qatarida, retsipsiz sitilidu. Bu nuqtidin eyitqandimu Kuseni ustaz eytqandek u dorining Amerka teripidin oz menpetini kozde tutup basturwetken diyishning hichqanda asasi yoq.  Turkiyede shu dorini yasaydighan zawut qurulup, u dora yasilip bazargha chushkendimu peqet peqetla saqliqni saqlash doriliri qataridiki osumluk dora bolup bazargha kirishi mumkin

Dr. Memet Emin (Columbia University, New York)

2014-yili 1-ayning 16-kuni 

يىقىندا ئوتۇرغا چىققان ئەيدىز كىسىلىنىڭ دورىسى توغۇرسىدا ئىززاھات

يىقىندا ئىستانبۇلدا ئىچىلغان ئۇيغۇر ئاكادىمىيەسى يىغىنىدا كۇسەنى ئۇستاز ئوزى سوزلەۋاتقان تىمىدىن چەتنەت، ئوز كەسسىپى بولمىغان داھىردە ئەيدىز كىسىلىنى داۋالش توغۇرسىدا بەزى سوزلەرنى قىلغان، ۋە ۋەتەن ئىچى ۋە سىرتىدا بەزى تالاش تارتىشلارنىڭ كىلىپ چىقىشىغا سەۋەپ بولغان. مەن كۇسەنى ئۇزتازنىڭ ئەيدىز كىسىلىنىڭ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تىز يامراپ كىتىشىنىڭ ئالدىنى ئىلىش ئۇچۇن ياخشى نىيەت بىلەن قىلغان بەزى سوزلىرىنى ئىنكار قىلمايمەن، بىراق كۇسەنى ئۇستاز توۋەندىكى بىر نەچچە جەھەتتە ئەغىر خاتالىق ئوتكۇزدى، ھەم ئۇيغۇرلار ئىچىدە بەزى قايمۇقۇشلارنى پەيدا قىلدى، ۋە ئۇيغۇر ئاكادىمىيەسىنىڭ ئوبرازىغا ئىغىر دەخلى يەتكۇزىدىغان ئاقىۋەتنى كەلتۇرپ چىقاردى

كوسەن ئۇستاز  ئىشنىڭ تىگى تەكتىنى بىلمەي تۇرۇپ، ئوز كەسپىدىن بەكلا يىراق بولغان ئەيدىز كىسىلىنى داۋالاش توغۇرسىدا سوز ئىچىپ، ئوزىنىڭ ئازراق كورگەن ۋە ئاڭلىۋالغان ئىشلىرىغا ئاساسەن، ئوز ئۇستازى گەرچە ئەيدىز كىسىلىنى ئۇزۇل كىسىل داۋالايدىغان دورا تاپقان بولسىمۇ، بىراق غەرىپ ئەللىرى بولۇپمۇ ئامىركا ھوكۇمىتى ئوز مەنپەتى ئۇچۇن ئۇ دورىنىڭ بازارغا سىلىنىشىنى چەكلىگەن دەپ تەتۇر تەشۋىقات قىلدى. ئامەركا بىلەن ئەرەپ ئىسلام دوۋلەتلەر ئارىسىدا بەزى زىدىيەلەر ۋە مەنپەت توقۇنۇشلىرى مەۋجۇت، بۇنى ھەممىمىز بىلىمىز، بىراق بۇنى كوزدە تۇتۇپ بىر ئاكادىمىك يىغىندا ئاساسى يوق گەپلەرنى تەشۋىق قىلسا، بۇ ئوزىنىڭ ۋە ئاكادىمىكلەرنىڭ ئەھلاق پەزىلىتىگە تامامەن خىلاپ

كوسەنى ئۇستاز ئوز ھىسياتىغا تايىنىپ، ئىسلام دۇنياسى بىلەن غەرىپ ئارىسىدىكى بەزى زىدىيەتلەرگە ئاساسلىنىپ، ئوزى  تەكىتلىمەكچى  بولغان ئىدىيەنىڭ توغۇرلۇقىنى ئىسپاتلاش ئۇچۇن غەرىپتىكى بارلىق دورا شىركەتلىرىدىكى ئالىملارنى ۋە تەتقىقاتچىلارنى بىراقلا قارىلاپ، پۇل تىپىش ئۇچۇن باشقىلارنىڭ سالامەتلىكى بىلەن كارى يوق،  ھەتتا ئىنسانلارنى كوپرەك  كىسەل بولسا دەيدۇ دەپ، پەن تەخنىكا ئالىملىرىنى ھاقارەت قىلدى

ئەيدىز كىسىلىگە ئۇزۇل كىسىل داۋا تىپىلسا، مەيلى ئۇنى كىم ۋە قايسى دوۋلەتتە تاپسۇن، ئەلۋەتتە ھەمىمىز سويىنىمىز، بۇ بىر ياخشى ئىش، بۇ يەردىكى مەسىلە ئەيدىز كىسىلىگە دورا يوق ئەمەس، ھازىر ئەيدىز كىسىلىنى داۋالاشتا ئىشلىتىۋاتقان دورىلار 30 خىلدىن ئارتۇق بولسىمۇ، بىراق ئەيدىز كىسىلىنى ئۇزۇل كىسىل داۋالاپ ساقايتىدىغان دورا تىخى يوق. ئادەتتە بىر ئادەم ھىۋ بىلەن يۇقۇملانغاندىن كىيىن 5 - 10 يىللىق يوشۇرۇن باسقۇچتىن كىيىن ئاندىن ئەيدىز كىسىلىگە تەرەققى قىلىدۇ، ئاندىن تەخمىنەن 3 - 5 يىلدا ئولۇپ كىتىدۇ. ھىچقانداق داۋالاش ئىلىپ بارمىغانلارمۇ ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملۇنۇپ 10 يىلدىن ئارتۇق ياشىيالايدۇ

ئەيدىز كىسىلىنى ھازىر مەۋجۇت بولىۋاتقان دورىلارنىڭ بىر نەچچە خىلى بىلەن ئۇزلۇكسىز داۋالاش ئىلىپ بىرىش ئارقىلىق، بىمارلارنىڭ ئومۇرىنى ئۇزارتقىلى بولىدۇ. داۋالاش ئارقىلىق قاندىكى ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسىنى توۋەنلەتكى ھەتتە بەزى بىمارلاردا تامامەن يوقاتقىلى بولىدۇ، بىراق داۋالاش توختاپ بىر مەزگىلدىن كىيىن ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى يەنە قايتىپ كىلىدۇ. بۇنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى ئاساسلىقى لىمفا ھۇجەيرىسى ۋە باشقا ئىمىيۇنۇت ھۇجەيلىرى ئىچىدە ياشاپ ۋە ئۇ يەردە كوپەيگەنلىگى ئۇچۇن، قاندىكى ۋىرۇسلار دورا ئارقىلىق ئولتۇرۇلگەن تەقدىردىمۇ، داۋالاش توختاپ بىر مەزگىل ئوتكەندىن كىيىن ئۇ ھۇجەيرەلەر ئىچىدە ساقلىنىپ قالغان ۋە پۇرسەت تىپىپ كوپەيگەن ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى قايتا قانغا كىرىدۇ. يەنى قاندىكى ۋىرۇسنى تازلاپ يوقاتقان بىلەن ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسىنىڭ مەنبەسىنى يوقاتقىلىق بولمىغانلىقى ئۇچۇن، بىز ئادەتتە ئەيدىز كىسىلىگە تىخى ئۇزۇل كىسىل داۋا يوق دەپ قارايمىز. ئەمىلىيەتتە ھازىر ئەيدىز كىسىلى ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغانلار داۋالىنىش ئارقىلىق 20 يىلدىن ئارتۇق ئومۇر كورگەنلەر ئاز ئەمەس

مەن كۇسەنى ئۇستاز تىلغا ئالغان ئوزىنىڭ ئۇ ئۇستازى ۋە ئۇنىڭ ياساپ چىققان دورىسى توغۇرسىدا توغۇرا ئۇچۇرغا ئىگە بولۇش ئۇچۇن، ئاز تولا ئىزدەندىم، ۋە خىل كوپ ماتىرياللارنى كورۇپ چىقتىم

كۇسەنى ئۇستاز تىلغا ئالغان ئابدۇل مەجıت زىندانى ئىشلەپ چىقارغان دورا بىر ئوت چوپتىن ياسالغان ئەنەنىۋى دورا بولۇپ، ئەيدىز كىسىلىگە نىسبەتەن بەزى ئۇنىمى بار ئىكەن، ھەم 2006-يىلى پاتەنت ئالغان ئىكەن. يىتەرلىك سانلىق مەلۇمات بولمىغاچقا ئەيدىز كىسىلىنى ئۇزۇل كىسىل ساقايتىمەن دىگەڭە ئىشەنمەيدىغانلار كوپ ئىكەن، بولۇپمۇ خەلقارادىكى ھىچقانداق بىر نوپۇزلۇق ئورگانلارنىڭ جەزمەنلەشتۇرىلىشىگە ئىرىشەلمىگەن ئىكەن. ھۇددى بىزنىڭ تىبابەتچىلىگىمىزدىمۇ نۇرغۇن دورىلار بار، ئۇنى بىز گەرچە تارىختىن بۇيان نۇرغۇن كىسەللىكلەرنى داۋالاشتا ئىشلىتىپ، كوزگە كۆرىنەرلىك ئۈنۈملەرگە ئىرىشىپ كەلگەن بولساقمۇ، بىراق بىزدە ئۇلارغا نىسبەتەن يىتەرلىك سانلىق مەلۇمات بولمىغاچقا، ئۇ دورىلىرىمىز خەلقارادىكى نوپۇزلۇق ئورگانلارنىڭ ئىتىراپ قىلىشىغائا ئىرىشەلمەي، ئىشلىتىلىش ناھايتى چەكلىك داھىردە ساقلىنىپ كەلمەكتە. بىز بۇنى نوقۇل ھالدا باشقىلاردىن كۆرسەك، غەرىپ بىلەن ئىسلام ئارىسىدىكى توقۇنۇشقا، ۋە ياكى ئامىركا ھوكۇمىتى دۇنيانى كونتۇرۇل قىلىشقا ئارتىپ قويساق بولمايدۇ. ئاكادىمىك دىگەن ھىسياتقا ئەمەس، بەلكىمپاكىتقا ۋە سانلىق مەلۇماتقا ئاساسەن سۆزلەش كىرەك. باشقىلار دەۋالغان ۋە ياكى بىرسى كورگەن ئىشلارنىڭ ھەممىسى ئومۇملۇققا ئىگە ھەقىقەت بولىۋەرمەيدۇ. ئۇ ئادەمنىڭ ئۇ دورىسى بىلەن بىر قىسىم بىمارغا داۋالاش ئىلىپ بارغانلىقى راس بولۇشى مۇمكىن، مەن ئۇنى ئىنكار قىلمايمەن، بىراق بۇنىڭدىن ھەرگۈزمۇ ئەيدىز كىسىلىنى ئۇزۇل كىسىل ساقايتىمەن دىگەن يەكۈن چىقمايدۇ. كەم دىگەندە بىرەر ئىككى مىڭ بىمارنى ئىككىگە بولۈپ، يىرىمىنى ئۇ دورا بىلەن، يىرىمىنى باشقا سىلىشتۇرما قاتارىدىكى دورا بىلەن داۋالاش ئىلىپ بىرىپ، ئۇلارنىڭ ئۈنىمىنى يەنى قىسقا ۋە ئۇزۇن مۇددەتلىك ئۈنىمىنى سىلىشتۇرۇپ، تەپسىلە چىقارغان بىر سانلىق مەلۇمات بولمىسا، تاسادىپى ساقىيىپ قالغان بىر نەçچچە بىمار بىلەن پۈتۈنلەي ساقايتىمەن دەپ ھۆكۈم چىقارغىلى بولمايدۇ. ئەلۋەتتە مەن ئامال بولمىغان كىسەللەرگە نىسبەتەن ۋە ياكى باشقا دورىلار بىلەن داۋالىنىش ئىلىپ بىرىۋاتقان بىمارلارغا نىسبەتەن قوشۇمچە قىلىپ ئىشتىشنىڭ زارارى يوق دەپ قارايمەن

ئاخىردا تەكىتلەپ ئوتىدىغىنىم، كۇسەنى ئۇستازنىڭ ئۇستازى ئابدۇل مىجىت زىندانى ئىجاد قىلغان دورا، مەن دەسلەپتە تەكىتلىگىنىمگە ئوخشاش ئوسۇملۇكتىن ياسالغان بىر خىل ئەنەنىۋى دورا بولغاچقا، ھازىر بىز ئىشلىتىۋاتقان غەرىپ دورىلىرى بىلەن پۇتۇنلەي ئوخشىمايدىغان ئىككى ئىقىمدىكى نەرسە، ئۇلار تەڭ مەۋجۇت بولاپ تۇرىدۇ، ھەرگۇزمۇ ئوز ئارا رىقابەت بولالمايدۇ. ئامەركا ۋە غەرىپ دۇنياسىدا نۇرغۇن جوڭيى دورىلار ۋە باشقا ئەللەرنىڭ ئەنەنىۋى دورىلىرى بار. ئۇلارنىڭ تەستىقلىنىپ بازارغا كىرىشى ۋە سىتىلىش رەسمىيەتلىرى ئادەتتىكى غەرىپ دورىلىرىدىن خىلىلا ئاسان. باشقا غەرىپ دورالىرىنىڭ تەستىقلىنىپ بازارغا كىرىش رەسمىيەتلىرى ناھايتى قىيىن، بازارغا كىرگەندىن كىيىنمۇ ئۇلارنى ئىلىش ئۇچۇن رەتسىپ كىتىدۇ، يەنى دوختۇرنىڭ رىتسىپىسىز ئۇ دورىلارنى ھەرگۇز ئاغىلى بولمايدۇ، بىراق بۇ ئوسۇملۇكتىن ياسالغان دورىلار ئادەتتىكى ساقلىقنى ساقلاش بويۇملىرى قاتارىدا، رەتسىپسىز سىتىلىدۇ. بۇ نۇقتىدىن ئەيىتقاندىمۇ كۇسەنى ئۇستاز ئەيتقاندەك ئۇ دورىنىڭ ئامەركا تەرىپىدىن ئوز مەنپەتىنى كوزدە تۇتۇپ باستۇرۋەتكەن دىيىشنىڭ ھىچقاندا ئاساسى يوق.  تۇركىيەدە شۇ دورىنى ياسايدىغان زاۋۇت قۇرۇلۇپ، ئۇ دورا ياسىلىپ بازارغا چۇشكەندىمۇ پەقەت پەقەتلا ساقلىقنى ساقلاش دورىلىرى قاتارىدىكى ئوسۇملۇك دورا بولۇپ بازارغا كىرىشى مۇمكىن

مەمەت ئەمىن دوختۇر

Toluqlima: beziler mining bu izzahatimgha qarita bezi suallarni oturgha qoyuptu. Shu seweptin bu toluqlimini qoshup qoydum.

Men esli bu ishqa nisbeten peqetla oz koz qarashlirimni oturgha qoyup chiqqan, we bu toghursida talash tartish qilish meqsidimu yoq idi. Chunki oxshimighan koz qarashlarning bolushi mukerer bolup, ularni bir ikki eghiz soz bilen talash tartish qilip hel qilish qiyin.

Aldi bilen, men Kuseni ustazning deslepte qilghan sozlirini toluq anglap chiqtim, men Kuseni ustazning esli timisini AIDS bilen munasiwetlik diginim yoq, hem u ustazning oz kessipi boyiche qilghan sozini we uning AIDS kisilining Uyghurlar arisidiki tarqilish ehwali we uning aldini ilish toghursida sozligen sozlirining ehmiyitini inkar qilghinim yoq. Her qandaq ademning oz koz qarashlirini oturgha qoyush erkinligi bar, uninggha qoshulmighuchilarning uninggha qarshi oz pikirlirini oturgha qoyush we rediye birish hoquqi bar. Men peqetla Kuseni ustazning qilghan bezi sozlirini toghura emes dep qarighinim uchun oz koz qarashlirimni oturgha qoyup ottum, huddi sizmu oz koz qarashliringizni oturgha qoyup otkenge oxshash. Men oturgha qoyghan koz qarashlirim peqetla Kuseni ustazning shu 6-7 minutluq nutiqida oturgha qoyghan bezi sozlirige qaritilghan.

Elwette men siyasetchi emes, men bir tibbi tetqiqatchi. Kusen ustaz sozide yalghuz siyasetchilerni emes belki del manga oxshash tibbi tetqiqatchilarnimu haqaret qilip, “dora tetqiqatchilarni pul tipish uchun bashqilarning salametliki bilen kari yoq, hetta insanlarni koprek kisel bolsa deydu” digini uchun, men uningha qarshi oz pikirimni oturgha qoydum. Men Amerkini aqlighinim yoq.

Qalghanliri koz qarashtiki periqler bolup, meyli men nime dep qaray, bashqilar nime dep qarisun we yaki Kusen ustaz nime dep qarisun, ker kimning oz koz qarishini ipadilesh we oz pikrini saqlap qilish hoquqi bar.  Xalsingiz sizmu oz pikiringizni saqlap qiling, menmu oz pikrimni saqlap qalay. Kimning toghura kimning xata ikenligini ispatlighuchi emiliyet. Eger kunlerning biride Kuseni ustazning sozliri toghura bolup chiqsa, elwette men u ustazdin epu sorashqa teyyarmmen.

Men Kusen ustazni ezeldin korup baqmighan, hem uning nutiqini bundin burun esla anglap baqmighan. Mining Kusen ustazni tonushum shu 6-7 minutluq sin filimidin bashlandi. Men gerche kiyin u ustazning bashtiki nutuqini toluq anglap chiqqan bolsammu biraq mining Kusen ustazgha bolghan bezi qarishimgha  Kusen ustazning shu 6-7 minutluq sin filimidiki bezi sozlirining selbi tesiri yoq dep eytalmaymen. 

Mining qarishimda ilimning chiki, chigirsi we millet teweligi yoq. Men bilmeydighan nersini bilidighan herqandaq ademge we uning bilimige men hormet qilimen. Mining qarishimche biz peqetla oxshimighan qarash we pikirler arqiliq oz bilimlirimizni yenimu ilgirligen halda mukemmelleshtureleymiz. Oxshimighan pikirler bizni oxshimighan nuqti-nezerni chiqish qilip oylashqa we tepekkur qilishqa undeydu. Men Kusen ustazning dinni jehette yitishken bir zat ikenlikige, we xelqimiz qelbidiki ornigha hichqandaq nuqsan kelturgum yoq. Kusen ustaz meyli qandaq adem bolsun, we konglide qandaq oylighan bolsun, men u ustazni shu 6-7 minutluq sozide oz ehlaqigha yatmaydighan bezi geplerni qildi dep qarap, uninggha oz bilginim dahirside izzahat birip ottum.  

Men dep otkendek, oxshimighan kishilerning pikiride oxshimasliq bolush, bolupmu oxshimighan arqa korunushtiki kishiler arisida pikir ixtilapi bolush muqerer. Pikir we koz qarashtiki ixtilapni hel qilishning birdin bir yoli semimiyetlik bilen oz ara pikir alamshturush we oz ara chushenche peyda qilish. Kishiler arisida semiyetlik, oz ara chushenche we oz ara hormet qilish bolghanda andin pikir ixtilapini eng yuquri derijide towenletkili bolidu. Bu jehette purset bolsa men Kusen ustaz bilen biwaste pikir alamshturushqa teyyar.

Beden eghirliqi we semizlik

Beden eghirliqingiz qanchilik bolsa normal bolidu, we qanchilik bolsa simizlik qisaplinidu? Burunqi we addi bolghan usul  boyiche boyingizning egizliki (cm) din 105 ni iliwetkende kilip chiqqan san (kg) normal beden eghirliqingiz hisaplinidu. Mesilen boyingizning egizliki 180cm bolsa, 180-105 = 75kg, bu normal eghirliqingiz bolidu. Hazir keng kolemde qolliniwatqan olchem bolsa BMI (beden eghirliqi korsetkuchisi) bolup, beden eghirliqingiz (kg) ni boyingiz (mitir) ning kuwadiratigha boliwetkendin kiyin kilip chiqqan san 18.5 bilen 24.9 ning ailiqida bolsa beden eghirliqingiz eng normal bolghan bolidu. Mesilenbeden eghirliqingiz 75kg, boy egizlikingiz 1.80 mitir bolsa, 75/(1.8x1.8) = 23, yeni BMI (beden eghirliqi korsetkuchisi) 23 bolghan bolidu, we beden eghirliqingiz eng normal bolghan bolidu. Eger BMI 25 - 29.9 ariliqida bolsa beden eghirliqingiz normaldin iship ketken bolidu. Bu chghda beden eghirliqingizni muhapiq konturul qilishqa toghura kilidu. Eger BMI 30 din yuquri bolghan bolsa simiz bolghan bolsiz, we yurek qan tomuri kisili qatarliq simizlik bilen munasiwetlik kisellerg giriptar bolush xetiringiz hessilep ashidu. Bu xil ehwalda qattiq iradige kilip, beden eghirliqingizni towenlitishke toghura kilidu. Eger BMI 18.5 din towen bolghan bolsa, beden eghirliqingiz normaldin towen bolghan bolidu, bu ehwalda ozuqlinishni muhapiq kucheytip, beden eghirliqingizni muhapiq ashurushingizgha toghura kilidu.

Vitamin heqqide qisqiche chushenche

Vitamin heqqide qisqiche chushenche

Memet Emin

Vitaminning muhimliqini hemmimiz bilimiz, hem shundaqla birer yimeklikning ozuqluq qimmitini tilgha alghanda terkiwide mol vitamin maddisi bar dep alahide eskertimiz. Undaqta Vitamin digen zadi qandaq madda? Biz Vitaminni qanche kop istimal qilsaq salametlikimizge shunche paydiliqmu? Biz vitamin dorilirini dawamliq istimal qilip turush arqiliq saghlam yashash we yaki uzun omur korush mexsitimizge yiteleymizmu? Towende men bu jehette qisqiche tonushturush birip otush bilen birge oz koz qarashlirimni oturgha qoymaqchi.

Vitamin digen zadi qandaq madda? Ularning roli nime?

Vitamin diginimiz bedende kem bolsa bolmaydighan we bedende ishlep chiqirilmaydighan, choqum ozuqluq arqiliq sirittin qobul qilish zorur bolghan kop xil organic madilar toplimi bolup, bu maddilar biz kunde istimal qilip turghan 3 chong ozuqluq maddisi yeni may, aqsil we shikerlerge oxshash bedenni inirgiye bilen teminlimeydu, ebiraq ular bedenning mitabolizimliq fonkisiyesini tengsheshte nahayti muhim rol oynaydu. Eger adem bedini melum xildiki vitamin’gha irishelmigende we yaki bedende melum  xildiki vitamin kem bolghanda, adem bedining normal mitabolizimliq fonkisiyesi tesirge uchurap, her xil munasiwetlik kiselliklerge asan giriptar bolidu. Elwette adem bedinidiki vitamin normaldin yuquri bolghanda we yaki biz istimal qilghan vitamin bedenning ihtiyajidin iship ketkende, bedinimizdiki melum organlarning zeherlinishini kelturup chiqiridu we bedinimizde bezi kiselliklerni peyda qilidu. Shunga vitaminning bedendiki muhimliqini qarghularche qoghlushup, ularni ihtiyajdin artuq istimal qiliwilish, oxshashla xeterlik. Eng muhimi vitaminning muhimliqini tonup yitish bilen birge uni muhapiq istimal qilish, bedenning vitamin’gha bolghan ihtiyajini qandurush bilen birge, vitamindin jeherlinishtinmu saqlinish kirek.

Qandaq ehwalda vitamin kemlik kilip chiqidu?

Adette bedinimz ihtiyajliq bolghan  vitamin miqdari az bolup, bezi vitaminlar bedinimizde melum miqdarda melum mezgil saqlinidu, shundaqla biz kundilik turmushta istimal qilip turiwatqan barliq yimek ichmek terkiwide her xil vitaminlar bar, shunga normalda asanliqche vitamin kemlik kilip chiqmaydu.

Bizning her xil vitaminlargha bolghan ihtiyajimiz oxshash bolmaydu,  her xil vitaminlarning bedende saqlinish waxti we miqdarimu oxshash bolmaydu. Bedinimiz bezi vitaminlarni yiterlik miqdarda xili uzun zaman saqliyalaydu, bundaq vitaminlarni biz bir mezgil istimal qilmisaqmu, asanliqche kemlik kilip chiqmaydu.  Mesilen, Vitamin A, Vitamin B12 we Vitamin D qatarliq vitaminlar balaghetke yetken kishilerning jigiride yiterlik miqdarda saqlinidighan bolup, biz bu xil vitaminlarni bir nechche ay istimal qilimisaqmu, asanliqche vitamin kemlik kilip chiqmaydu. Yene bezi vitaminlar bedende kop miqtarda saqlanmaydu, eger biz bu xildiki vitaminlargha uzluksiz iriship turmisaq, bir ikki ayda vitamin kemlik kilip chiqidu.

Undaqta qandaq kishilerde we yaki qandaq ehwalda vitamin kemlik kilip chiqidu?

1.   Uzun muddet tamaq yimigen kishilerde, yeni yiterlik yimeklik bolmasliq, achliq ilan qilish we yaki kisellik tupeylidin yiterlik ozuqlinalmighan kishilerde.

2.   Tamaqni tallap yiyishke adetlen’gen, yeni istimal qilghan tamaqning turi nahayti cheklik bolghan, we yaki uzun muddet bir xilla yimeklikni istimal qilishqa adetlen’gen kishilerde.

3.   Ucheyde mewjut bolghan melum kisellikler tupeylidin, beden yimeklik terkiwidiki vitaminlarni unumluk qobul qilalmighan ehwal astida.

4.   Melum sewepler tupeylidin misalen dawamliq haraq ichish, tamaka chikish we yaki bezi dorilarni istimal qilish sewebidin, bedenning vitaminlarni qobul qilishi cheklimige uchurghan ehwal astida.

5.   Melum kisellikler tupeylidin beden melum xildiki vitaminlarni yoqutush, we oz waxtida toluqlanmasliq sewebidin.

Qandaq qilghanda vitamin kemliktin saqlan’ghili bolidu?

Biz kundilik turmushta istimal qilip qilip turiwatqan her xil yimek ichmek terkiwide her xil vitaminlar yiterlik bar  bolup, oxshash yimeklikte oxshimighan vitaminlar bolidu, oxshimighan yimekliklerdiki oxshimighan vitaminlarning miqdarimu oxshash bolmaydu. Bezi vitaminlar koktatlar terkiwide kop bolsa, yene bezi vitaminlar gosh terkiwide mol. Bezi vitaminlar yel-yemishler terkiwide mol bolsa, yene beziler guruch, bughday we qonaq terkiwide mol. Shunga biz yimeklik tallimay, her xil yimekliklerni yeni her xil sey koktat, yelyimish, guruch, un tamaqlirini, gosh we biliqlarni muhapiq istimal qilip bersek, normalda vitamin kemliktin tamamen saqlinalaymiz.

Biz normalda vitamin dorilirini istimal qilishqa ihtiyajliqmu?

Eger biz yimeklik tallimay, her xil yimekliklerni muhapiq istimal qilsaq, yeni kunduluk turmushimizda koktat we yelimishler kem bolmisa asanliqche vitamin kemlik kilip chiqmaydu.

Eger bizde yuqurda dep otken vitamin kemlikni kelturup chiqiridighan alahide ehwallar bolmisa vitamin dorilini istimal qilishning hichqandaq ihtiyaji yoq.

Biz peqetla towendiki ehwallarda vitamin dorilirini istimal qilishqa ihtiyajliq

1.   Vitamin kemlik kilip chiqqanda;

2.   Melum xildiki vitamin mol bolghan yimekliklerni uzun muddet istimal qilalmighanda we yaki istimal qilish sharahitimiz bolmighanda;

3.   Gerche vitamin mol bolghan yimekliklerni dawamliq istimal qilip turghan bolsaqmu, biraq melum kisellikler tupeylidin, ashqazan we ucheyning hezim qilish iqtidari nachar bolup, yimekliklerni parchilap uning terkiwidiki vitaminlarni qobul qilish tesirge uchurghanda.

4.   Biz melum xildiki kisellerge giriptar bolup, bedenning melum xildiki vitamin’gha bolghan ihtiyaji iship ketkende we yaki vitaminning bedendin yoqulishi tizliship ketkende;

5.   Yimeklik aditimiz tupeylidin yimekliklerni pushurush jeryanida yimeklik terkiwidiki xer xil vitaminlar weyran qiliwitilgende.

6.    Yimek ichmikide bolup ichidighan sut we bowaq yimeklikide yiterlik vitamin bolmighan osup yitiliwatqan balilar.

7.   Hezim qilish iqtidari nachar bolghan, we yaki bezi yimekliklerni istimal qilish imkaniyiti bolmighan yashan'ghan kishiler.

Vitamin dorilirini tallighanda nimilerge diqet qilish kirek?

Men deslepte tekitlep otkendek biz vitaminni qanche kop istimal qilsaq we yaki bedinimizde vitamin qanche kop bolsa salametlikimizge shunche paydiliq digen gep yoq.  Hem vitamin quwet qilidighan ozuqluq maddisimu emes. Biz peqet we peqetla bedinimiz ihtiyajliq bolghan vitamin’gha irishsekla kupaye.  Eng yaxshi supetlik vitamin tebii yimek ichmek terkiwidiki vitamin bolup, saghlam yimekliklerni istimal qilish arqiliq bedinimiz ihtiyajliq bolghan eng supetlik vitaminlargha irisheleymiz.

Eger heqiqeten vitamin dorilirini istimal qilish zorur bolghanda, amal bar kilish menbesi iniq bolghan, nopuzluq dora shirketliri ishlep chiqarghan vitaminlarni talash kirek. Vitamin gerche kilish menbesi mol, tennerqi erzan dora bolsimu, biraq supet jehette olchemge yetmigen vitaminlarni istimal qilghinimizda, yalghuz kozligen mexsetke yitelmey qalmastin belki bedinimzge ziyan salidighan ish yuz birishi mumkin. Vitamin dorilirining supiti we unimi digende biz yalghuz uning beden'ge ihtiyajliq bolghan vitaminlarni toluqliyalishighila emes, belki uning beden’ge ilip kelgen ekis tesirining nahayti towen we yaki asasen yoq bolushighimu qarishimiz kirek. Chunki supiti yaxshi bolmighan vitamin doriliri terkiwide bizge kireklik bolghan vitamin maddiliridin bashqa, biz ihtiyajliq bolmighan qalduq maddilarmu bar bolup, bu maddilarning terkiwi qanche yuquri bolsa, yeni vitamin dorisining sapliq derijisi qanche towen bolsa, bedinimzdiki bu dorilarni bir terep qilidighan jigger we borekning yukini ighirlashturup, bedinimizge bezi yaman aqiwetlerni kelturup chiqirishi mumkin.

Vitaminlarning turliri

Adette diyiliwatqan vitaminlar yeni kop ishlitilidighan we muhim bolghan vitaminlar 13 xil vitaminni oz ichige alidighan bolup, ular Vitamin A, Vitamin B1, Vitamin B2, Vitamin B3, Vitamin B5, Vitamin B6, Vitamin 7, Vitamin B9, Vitamin B12, Vitamin C, Vitamin D, Vitamin E we Vitamin K din ibaret. Ularning ichide Vitamin D bolsa Vitamin D1, Vitamin D2, Vitamin D3, Vitamin D4 we Vitamin D5 din ibaret 5 xil vitaminni oz ichige alidu. Vitamin K bolsa Vitamin K1 we Vitamin K2 din ibaret 2 xil vitaminni oz ichige alidu.

Yuqarqi 13 xil vitamindin bashqa yene Vitamin B8, Vitamin F, Vitamin G, Vitamin H, Vitamin J, Vitamin L1, Vitamin L2, Vitamin M, Vitamin O, Vitamin P, Vitamin PP, Vitamin S we Vitamin U digendek vitaminlar bar bolup, ularning ichide bezilerning vitaminliq salahiti ilip tashlanghan, yeni vitamin digen namni emeldin qaldurup, bashqa namlar bilen atalghan bolsa, yene bezilerni yuqarqi 13 xil vitamin katigoriyesige kirguzuliwitilgen. Mesilen: Vitamin G we Vitamin J, hazir Vitamin B2 gha qoshuwitilgen, Vitamin H bolsa Vitamin B7 ge qoshuwitilgen,  Vitamin M bolsa Vitamin B9 ge qoshuwitilgen, Vitamin PP bolsa Vitamin B3 ge qoshuwitilgen; Vitamin P ning vitaminliq salahiti ilip tashlan'ghan. Vitamin L1 ning bedende muhim emesliki bayqalghan.

Bedinimizde vitamin kem bolghanda qandaq aqiwet kilip chiqidu?

1.   Vitamin A kem bolghanda kozning korushi quwiti ajizlaydu, bolupmu kichide kormeydighan bolup qalidu.

2.   Vitamin B1 kem bolghanda beriberi (脚气病) dep atalghan bir xil kiselni kelturup chiqiridu.

3.   Vitamin B2 kem bolghanda til yallughi, ighiz boshlughi yallughi qatarliq kisellerni kelturup chiqiridu.

4.   Vitamin B3 kem bolghanda tire zexmilinish, tire chushup kitish qatarliq bir xil tirek kisili (糙皮病) ni kelturup chiqiridu.

5.   Vitamin B5 kem bolghanda Perissiziya dep atalghan tire sezgurligi iship kitish kiselligini kelturup chiqiridu. Bu kiselge giriptar bolghanda tire koygendek, qichishqandek, yingne sanjighandek her xil gheyri tuygha we sizimlar bolidu.

6.   Vitamin B6 kem bolghanda qan kemlik, nirwa zexmilinish qatarliq aqiwetlerni kelturup chiridu.

7.   Vitamin B7 kem bolghanda tire yallughi, uchey yallughi qatarliq kisellerni kelturup chiqiridu.

8.   Vitamin B9 kem bolghanda qan kemlik peyda qilidu. Hamile bolghan ayalning qosiqidiki balisda bezi tughma kisellikni kelturup chiqiridu.

9.   Vitamin B12 kem bolghanda qan kemlikni kelturup chiqiridu.

10.         Vitamin C kem bolghanda tire, chish we ighiz boshluqi qanash asasliq kisel alameti bolghan (坏血病) kiselini kelturup chiqiridu.

11.         Vitamin D kem bolghanda songek yumshap qilish (软骨病, 佝偻病) kisilini kelturup chiqiridu.

12.         Vitamin E kem bolghanda yingi tughulghan balilarda qan kemlik kelturup chiqiridu. Erlerde tughmasliq, ayallarda balisi asan chushup kitish qatarliq aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

13.         Vitamin K kem bolghanda beden asanla qanaydighan yeni tire we ichki ezalardin asan qan chiqidighan bolup qalidu.

Qandaq ehwalda vitamin bilen zeherlinish  kilip chiqidu? We ularning aqiwiti qandaq bolidu?

Normalda vitamin bilen zeherlinish yeni bedinimzdiki vitamin miqdari ihtiyajimizdin iship kitish ehwali vitamin kemliktek kop uchurmaydu, biraq shundaqtimu uzun muddet kop miqdarda vitamin dorilirini istimal qilghanda bedinimzdiki vitamin miqdari ihtiyajimizdin iship kitip, vitamin bilen zeherlinishtek yaman aqiwetlerni kelturup chiridu.

1.   Vitamin A bilen zeherlen’gende songek sewepsiz yumshiwilish, aghrish, ishiwilish, kozi ghuwalishish, bishi qiyish, bishi aghrish, ishtiyi tutulush, kongli ilishish, qandiki kaltsi iship kitish, jigger zexminilish qatarliq aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

2.   Vitamin B1 bilen zeherlen’gende muskul boshushush we maghdursizlinishtek aqiwetler kilip chiqidu.

3.   Vitamin B3 bilen zehelen’gende jigger zexmige uchuraydu.

4.   Vitamin B5 bilen zeherlen’gende ichi surush, kongli ilishish we qusushtek aqiwetler kilip chiqidu.

5.   Vitamin B6 bilen zeherlen’gende nirwa zexmige uchuraydu.

6.   Vitamin B12 bilen zeherlen’gende danaxorrekke oxshash tire kiselligini peyda qilidu.

7.   Vitamin D bilen zeherlen’gende beden susizlinish, qusush, ishtiyi tutulush, yarghinliq his qilish, ichi qitiwilish, muskul ajizliqi, kaltsi bilen zeherlinish we nurghun organlarda tash peyda bolushtek aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

8.   Vitamin E bilen zeherlen’gende beden asan qanash, Vitamin K ning unimi towenlesh, qandiki may terkiwi yuqurlash qatarliq aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

9.   Vitamin K bilen zeherlen’gende qan asan uyishiwilishni kelturp chiqiridu.

Qaysi xilidiki  yimekliklerde qaysi turdiki vitaminlar kop bolidu?

1.   Vitamin A1 barliq siriq renglik yelmishlerde, barliq yopurmaqliq koktatlarda, sewzide, kawida, sutte, biliqta, jiger qatarliqlar terkiwide kop bolidu.

2.   Vitamin B1 barliq koktatlarda, jiger, tuxum, guruch terkiwide kop bolidu.

3.   Vitamin B2 bananda, qonaqta, purchaqta, Lusun (芦笋) terkiwide kop bolidu.

4.   Vitamin B3 gosh, biliq, tuxum, kopunche koktatlar, mogu (蘑菇) terkiwide kop bolidu.

5.   Vitamin B5 gosh, brokili (椰菜), avokado (鳄梨) terkiwide kop bolidu.

6.   Vitamin B6 gosh, koktat, banan terkivide kop bolidu.

7.   Vitamin B7 xam tuxumda, jigerde, xuasing (花生), barliq yopurmaqliq yishil koktat terkiwide kop bolidu.

8.   Vitamin B9 barliq yopurmaqliq koktat, bughday uni, jiger terkiwide kop bolidu.

9.   Vitamin B12 gosh we barliq haywan mesulatlirida kop bolidu.

10.         Vitamin C mutleq kop sandiki yelimish bolupmu achciq chuchuk yelimish, koktat, jiger terkiwide kop bolidu.

11.         Vitamin D biliq, tuxum, jiger, mogu (蘑菇) terkiwide kop bolidu.

12.         Vitamin E mutleq kop sandiki yelimish, koktat, yangaq, mighiz, uruq terkiwide kop bolidu.

13.         Vitamin K yopurmaqliq yishil koktat, tuxumning siriqi, jiger terkiwide kop bolidu.

Eskerish: Jiger terkiwide her xil vitaminlarning hemmisi kop bolsimu, biraq jigerni vitamin toluqlaydighan asasliq yimeklik qilmasliqimiz kirek. Chunki jiger terkiwide yalghuz  her xil vitaminlar kop bolupla qalmastin belkim yuquri miqdarda kolestirol bolup, jigerni kop istimal qilghanda, qandiki may miqdari iship, yuquri qan bisimi, yurek we minge qan tomur kisilige giriptar bolush xetirini ashuriwitidu.