Uyghurlar Duch Kiliwatqan Saghlamliq Mesililer

Dr. Memet Emin

Men asasi timamgha kilishtin ilgiri aldi bilen adem bedinide kisel peyda qilidighan amillar toghursida azraq toxtulup otmekchimen.

Adem bedini her kuni digudek her xil kisellik peyda qilghuchi amillar bilen uchurshup turidu, biraq adem bedini uchurashqan bu her xil kisellik peyda qilghuchi amillarning hemmisi adem bedinide kisel peyda qilmaydu. Kisellik peyda qilghuchi amillar adem bediniye kirgendin kiyin, adem bedinining kiseldin mudapiye korush sistimis bilen kisellik peyda qilghuchi amillar arisida kuch sinash bolidu. Eger bu kuch sinashta adem bedinige kirgen kisellik peyda qilghuchi amillar utup chiqsa, adem bedinide kisellik peyda bolidu. Eger bu kuch sinashta adem bedining kiseldin mudapiye korush sistimisi utup chiqsa, adem bedinide kisel peyda bolmaydu.

Adem bedining kiseldin mudapiye korush sistimis

1. Tire we shilimshiq perde

2. Burun ichidiki tukler

3. Sholgey we ajartma suyuqluq

4. Aq qan hujeyriliri

5. Limfa sistimisi we limfa tugunchiliri

6. Immiyunut kuchi (tughma we kiyin ige bolghan imiyunut kuchi, hujeyre we suyuqluq imiyunut kuchi)

Adem bedinide kisel peyda qilghuchi amillar

1. Mikro organizimlar (her xil virus, baktiriye, we parazit qurutlar);

2. Ximiyelik amillar;

3. Fizikiliq amillar;

4. Irsi we tughma amillar;

5. Pisxilogiyelik we rohi amillar

6. Yimek ichmek we tumush aditi

Undaqta nowette Uyghurlar saghlamliq jehette qandaq mesililerge yuzliniwatidu?

1- Zeherlik Chikimlik

Zeherlik chikimlik (Xiroyin) chekkuchi Uyghurlar sani: 30,000 ~ 180,000;

Zeherlik chikimlik sodisi bilen shughulliniwat Uyghurlar sani: 20,000 ~25,000;

Zeherlik chikimlik sodisi bilen munasiwetlik Uyghurlar sani: 100,000 etirapid;

Zeherlik chikimlik sodisi bilen tutulup qolgha ilinghan Uyghurlar sani: 7,000 ~10,000;

Zeherlik chikimlik chekkuchi Uyghurlarning 70% zeherlik chikimlikni ozige okul qilip urushqa adetlengen.

Bu 70% zeherlik chikimlikni okul qilip urghuchi Uyghurlar ichide texminen 61% bir yingnini ortaq ishlitidiken.

Bu 61% bir yingnini ortaq ishletkuchi Uyghur ichide 60% din artuqi EYDIZ virusi bilen yuqumlanghan iken.

* Sanliq melumatlar 2009-yilliq bolup, melum bir tor bitidin ilindi;

2- Qalaymiqan jinsi munasiwet he her xil jinsi kisellikler

Junggoda pahishliq bilen shughullunush qanunsiz; Biraq Junggoda pahishliq bilen shughullanghuchilar sani 5 miliyundin ashidu. Bularning ichide kem digende 127,000 EYDIZ bilen yuqumlanghan. (2006-yilidiki sanliq melumat)

Uyghurlar arisdia kop uchuraydighan jinsi yuqumluq kiseller

    1. EYDIZ (AIDS)
    2. Soznek (Gonorrhea)
3. Siblis kisili (Syphilis)
4. Jinsi eza sugeli (Genital Warts)
5. Jinsi eza otkur suluq sugili kisili (Acuminate Condyloma)
6. Jinsi eza qoqaq kisili (Genital Herpes)
7. Jinsi eza yarisi (Chancroid)

3-EYDIZ kisili (AIDS)

1995-yili Uyghur arisidiki tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi yeni bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin 2010-yiligha qeder bolghan qisqighina 15 yil ichide, Uyghurlar arisidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning sani ademni chochutkidek suret bilen kopiyip, 2010-yili 9-ayning 30-kunigiche Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 32 ming 532 ge yetken. Uyghurlar arisdiki EYDIZ bilen yuqumlanghuchilarning emili sani 51000 ~ 83000 ariliqida bolushi mumkin.

4-Muhitning bulghunushi

   1. Zawut, mashinilardin chiqan is tutekler

   2. Muhapiq bir terep qilinmighan sanaet exletliri

   3. Ziyade ishlitiliwatqan Ximiyelik oghut we dorilar

   4. Radiyaktiqliq nur we chang tozang

   5. Bu sewepler tupylidin kunsayin kopiyiwatqan her xil rak kisili,  opke nepes yolliri kisili

2007-yili ilan qilingan bir maqalida, muhiti eng ighir derijide bulghanghan sheherler eng kop bolghan 3 olke we rayun Shinjiang, Liyawning, Shenshi dep korsutulgen.

2007-yili 1-ayda Shinjiang Gezitide Urumchi hawasining bulghunush derijisi Junggoda eng eghir derijige yetkenligi xewer qilinghan

Bu ressim 2007-yili 1-ayda Urumchide tartilghan bolup, eyni waqit gerche kunduzligi bolsimu, biraq hawaning eghir derijide bulghunishi sewebidin korush nisbiti nahayti towen bolghan.

5-Ekilogiyelik tengpungluqning buzulushi

    1. Koplep kochmenlerning kilishi, we nopusning sunni kopiyishi,

    2. Tebbi muhitning buzukishi we sunni estehelerning koplep silinishi

    3. Su istimalining kopiyishi we su menbesining aziyishi

    4. Ormanlarning normaldin artuq kisilishi

    5. Yer asti bayliqining tiz surette ichilishi

    6. Makro we mikro organizim tengpungliqining buzulishi we bu seweptin her xil kisel peyda qilghuchi oraganizimlarning peyda bolushi.

Bates Gill we Song Gangning <Shinjiangdiki Eydiz> digen maqalisida Junggodiki kochmenler sani 1995-yili 53.5 miliyun bolghan bolsa, 2004-yiligha kelgende 140 miliyungha yetkenligi, 2020-yiligha barghanda 300 ~ 500 miliyun ariliqida bolidighanlighi dokilat qilinghan. Ichkirdin Uyghur iligha kelgen kochmenlerning hokumet sitatistikisidiki sani 1995-yilidin 2000-yilighiche bolghan 5 yil ichide 2.5 miliyun bolup, yiqinqi yilarda Uyghur iligha kochmen bolup kelgenlerning omumi sani 5, 6 miliyungha yetken. Undin bashqa her yili texminen 600,000 waqitliq kochmen Uyghur iligha paxta yighiwilish uchun kilidiken. 

Eger bu maqaligha qizziqsingiz towendiki ulanmidin korung.

http://www.silkroadstudies.org/new/docs/CEF/Quarterly/August_2006/GillGang.pdf

2007-yili 2-ayning 13-kuni Bayliq Menbesi (Ziyuan) tor betide ilan qilghan <Yiqinqi 50 yilliq Shinjiangning su we yer menbesini ichish we u kelturup chiqargha ekilogiyelik tengpungluq mesilisi> digen maqalida, 20-esirning 50-yillirida Uyghur Ilida kolimi 5 kuwadirat kilomitirdin artuq kilidighan koller jemi 52 bolup, omumi kolimi 9700 kuwadirat kilomitir bolghan bolsa, 70-yillarning axirigha kelgende, bu kollerning omumi kolimining 4748 kuwadirat kilomitirgha chushup qalghanlighi bayan qilinghan.

Junggo Kan Gizitining 2007-yili 7-ayning 3-kunidiki sanida, 2007-yili 6-ayning 11-kuni ilan qilinghan <<2006-yilliq>> ni asas qilip turup yazghan, <Shinjiangning yer asti bayliqini ichish bilen muhitni qoghdash arisidiki toqunush> namliq bir maqale ilan qilghan bolup, bu maqalida muhiti eng ighir derijide bulghanghan sheherler eng kop bolghan 3 olke we rayunning Uyghur Ili, Liyawning, Shenshi ikenligi oturgha qoyulghan.

6-Yimek ichmek we turmush aditidiki yitersizlikler

    1. Heddin ziyade kop sorundarchiliq;

    2. Heddidin ziyade kop haraq ichish we tamaka chikish;

    3. Yuriqi inirgiyelik yimekliklerni normaldin artuq istimal qilish;

    4. Turmush ritimsiz bolush, beden chiniqturushqa ehmiyet bermeslik;

    5. Yiza qishlaqlarda pakiza ichimlik suning yitersizliki;

    6. Kishilerning tazliq ingining towen bolushi;

Ixtizadi tereqqi qilghan bay dowletlerde kop uchiraydighan kisellikler

1. Yurek kisili

2. Minge Qan tomur kisili

3. Qizil qan tomur qitiwilish

4. Yuquri qan bisimi

5. Mayliq Jiger kisili

6. Diyabit kisili

Ixtizadi tereqqi qilmighan kembighel dowletlerde kop uchiraydighan kisellikler

1. Tibirkiloz

2. Qapliq qurut kisili

3. Bezgek we ichi suruk

4. Medde Qurut kisili

5. Jiger yallughi

6. Kizik

Uyghurlar arisida kop uchiraydighan kisellikler (= Ixtizadi tereqqi qilghan bay dowletlerde kop uchiraydighan kisellikler + Ixtizadi tereqqi qilmighan kembighel dowletlerde kop uchiraydighan kisellikler)

1. Yurek kisili

2. Minge Qan tomur kisili

3. Qizil qan tomur qitiwilish

4. Yuquri qan bisimi

5. Mayliq Jiger kisili

6. Diyabit kisili

7. Tibirkiloz

8. Qapliq qurut kisili

9. Bezgek we ichi suruk

10. Medde Qurut kisili

11. Jiger yallughi

12. Kizik

Uyghurler adette bek kop nersilerdin behriman bolalmisimu, biraq kiselge kelgende ixtizad terreqqi qilghan dowletlerde kop uchiraydighan kisellerler bilen ixtizad tereqqi qilmighan dowletlerde kop uchiraydighan kisellerdin teng "behriman" bolawatidu.

7-Ishsizliq we kembighelliq

    1. Uyghurlar arisidiki ishsizliq we kembighellikning kopyishi;

    2. Tibbi mulazimet we dora qimmitining kunsayin yuqurlap kitishi;

    3. Nurghun Uyghurlarning kisel bolsa, ixtizad qiyinchiliq tupeylidin, waxtida doxturgha korinelmeslik we yaki waxtida unumluk dawalitish pursitige ige bolalmasliqi;

2007-yili Qeshqer etirapidiki bir dihqanning qorasida

Qesheqer etirapidiki bir Uyghurning oyi (2007-yili)

2008-yili Urumche kochisida kisilini dawalash uchun bashqilardin yardem sorap olturghan bir Uyghur qizi;

8-Saxta tibbi mesulatlarning kopiyishi

    1. 2007-yili 7-ayning 11-kunidiki xewerde diyilishiche, Junggoning Dowletlik Yimek Ichmek we Dorilarni Konturul Qilish Idarisining burunqi bashliqi Zheng Xiao Yu hoquq tutqan 1997-yilidin 2006-yilighiche bolghan 9 yil ichide hichqandaq sinaqtin otmigen 6 xil yalghan dorini testiqlap, bu yalghan dorilarning bazargha silinishigha yol ichip bergen.

    2. 2008-yili dunyada alahide munazir qozghighan SANLU shirkitining, terkiwide zeherlik madda bolghan sut parshugi weqesi yene bir misal;