Rohi keypiyat, pisxikiliq özgürüsh we saghlamliq

Memet Emin

بۇ ماقالىنىڭ كونا يىزىق نۇسقىسىنى بۇ ي يەردىن كۆرۈڭ
https://wetinim.com/forum.php?mod=viewthread&tid=512

https://drive.google.com/open?id=0B91q9SF2EQNwNmpCX1VjUEl6TWc

Insanlarning rohi we yaki pisxikiliq dunyasi nahayti murekkep bir dunya bolup, insanlarning rohi keypiyati we yaki pisxikiliq halitining qandaq bolushi insanlarning rohi we jismani saghlamliqigha biwaste tesir körsitidu. 

Her bir insan hem shexsning  özige tewe hem yashawatqan ijtimayi jemiyetke tewe bolghini üchün, insanlarning rohi halitining qandaq bolushi bir tereptin shu insanning özgüchiligi  we  shexsi hayati bilen zich munasiwetlik bolsa, yene bir tereptin her bir insan yashawatqan ijtimayi jemiyet we etirapdiki muhit bilen zich munasiwetlik.

Jemiyette yüz bergen herqandaq bir weqe u jemiyetke tewe bolghan her bir insanning rohi keypiyatigha we yaki pisxikiliq halitige choqum tesir körsitidu, bezilerge tesiri az bolsa, yene bezilerge tesiri köp bolidu. Bezilerge selbi tesir körsetse, yene bezilerge ijabi tesir körsitidu. Shu seweptin biz etirapimizda yüz bergen her xil weqelerge bolupmu adaletsizlikke we naheqchiliqqa nisbeten tamamen köz yumalmaymiz, we ularni tammamen anglimas boliwalalmaymiz. Bashqilarning bishigha kelgen balayi apet bilen mining nime ishim bar diyelmeymiz. Hich bolmighanda biz söygen kishilerning qayghu hesriti we dert elemliri bizge qayghu hesiret we dert elem ilip kilishi, ularning xushalliqi bizge xoshalliq ilip kilishi mümkin.  

Biz bishimizdin ötküzgen mustemlikeliq hayat we yaki öz özimizge xoja bolalmasliq bizning rohi halitimizge we yaki pisxikiliq xaraktirimizge her tereptin tesir körsitip, bizning rohi dunyarimizda we pisxikimizda selbi özgürüshlerni peyda qilghan bolsa, yiqindin biri xelqimiz duch kiliwatqan qattiq siyaset bizning rohi dunyarimizda mewjut boliwatqan mesililerni tixmu ighirlashturmaqta.

Chetelde yashawatqan köpünchimiz, uruq tuqqanlirimiz we dost buraderlirimiz bilen normal alaqe qilish pursitidin mehrum qilinduq. Bezilirimizning uruq tuqqanliri we dost buraderliri erkinlikidin mehrum qilinip, hayatini yighiwilishta we türmilerde ötküziwatidu, hetta beziler hayatidin ayrildi. Bularning hemmisi bizning rohi keypiyatimizgha ighir tesir körsütüp, bizning rohi keypiyatimizda bezi dawalghushlarni we özgürüshlerni peyda qilmaqta.  

Bezilirimiz ümüdsizlensek, bezilirimiz ganggirap, nime qilishini bilelmey qalmaqtamiz; bezilirimiz "mini chaqmighan yilan ming yil yashisun" dep jim boliwalsaq, süküt qilsaq, yeni bezilirimiz ghezeplenmektimiz, hisyatimizgha tayinip ish körmektimiz; bezilirimiz dunyaning adaletsizlikidin nale qiliship, özimizni küchsiz his qilishsaq, yene bezilirimiz ümüdwarliqini yoqatmay, dawamliq aldimizgha qarap mangmaqtamiz.

Weten ichi we sirtidiki xelqimiz ichide yüz biriwatqan bu passip rohi keypiyat we pisxikiliq özgürüshler yalghuz biz duch kiliwatqan mesilining hel bolushigha hichqandaq paydisi yoq bolup qalmastin belki eksinche bizning rohi we jismani saghlamliqimizgha ighir tesir körsitishi mümkin.

Insanlarning rohi keypiyatidiki özgürüshlerning saghlamliqqa bolghan tesiri ularning türi, xaraktiri we derijisi bilen zich munasiwetlik. Akitip (pazitip)  keypiyat we ijabi roh bizge ümüd bighishlap, bizning saghlam yashishimiz üchün akitip rol oynaydighan bolsa, passip we selbi keypiyat bizge ümüdsizlik, chüshkünlik ilip kilip, bizning saghlamliqimizgha pasip tesir körsitidu.

Insanlarning rohi keypiyatining türliri

insanlarning rohi keypiyatini töwendikidek üch akitip, üch pasip katigoriyelerge we her bir katigoyeni yene bir nechche kichik türlerge ayrishqa bolidu.

1. Qayghuluq / hesiretlik

(1) xijil bolush, ongaysizlinish;

(2) özini eyiplesh, pushaymanliq, gunakarliq;

(3) yalghuzluq his qilish;

(4) kemsitilish, chetke qiqilish;

(5) zirikish, ichi pushush;

(6) harghinliq his qilish;

(7) chüshkünlik;

2. Nepiretlik / tehditlik

(1) achchiqlinish, ghezeplinish;

(2) shexsiyetchilik, meghrurluq, chongchuluq;

(3) hesset qilish, körelmeslik;

(4) renjitish, azar birish, haqaretlesh;

(5) öchmenlik, öch ilish;

(6) düshmenlishish, qarshilishish;

(7) tehdit qilish, xewep yetküzüsh;

3. Qorqushluq / endishelik

(1) ganggirash, nime qilarini bilelmeslik;

(2) ret qilish, riyalliqtin özini qachurush;

(3) bicharelik, tayanchisiz his qilish;

(4) boy sunush, yawashlash;

(5) ishenchisizlik, ümüdsizlik;

(6) gumanxorluq, ishenmeslik;

(6) endishe qilish, teshwish qilish, ghemkinlik, perishanliq;

4. Xoshalliq / rohluq

(1) hayajanlinish, xosh bolush, külüsh;

(2) hozurluq, rahetlik;

(3) roxluq, janliq, titik;

(4) yumurluq, chaqchaqliq;

(5) tesewurgha bay, ijatkarliq;

(6) ümüdwar, ijabi, pazitip;

5. Söygü / mulayimliq

(1) qanaetlik, memnunluq;

(2) minnetdarliq, raziliq;

(3) azade, salmaqliq;

(4) mihribanliq, köngli yumshaqliq, hisidashliq;

(5) semimi, raschiliq;

(6) yiqimliq, köyümchanliq;

(7) kemterlik, kichik pilliq;

(8) ochuq chirayliq, dostluq;

6. Qorqmas / küchlük

(1) ishenchlik, özige ishinish;

(2) mertiwilik, nopuzluq;

(3) qimmetlik, hörmetlik, mötiwer;

(4) ghururluq, mertlik, heqqaniyetlik;

(5) shan shereplik, muhapiqiyetlik, pexirlik;

(6) bilimlik, uqumushluq;

Shuni tekitlep ötüshke erziduki, hichqandaq bir nerse mutleq bolmighinigha oxshash, akitip rohi halet bilen pasip rohi haletmu mutleq özgermes nerse emes. Bezide ular arisida orun almishish bolidu we yaki eksiche rol oynaydu. 

Chektin ashqan özige ishinish, meghrurlinish, bashqilarni kemsitish we bixestelikni keltürüp chiqiridu. Shan shereplik, pexirlik tuyghu normaldin ashqanda shöhretpereslikni keltürüp chiqiridu. Mertiwilik, hoquqluq tuyghu chektin ashqanda shexsiyetchilik, hoquqpereslik we adaletsizlikni keltürüp chiqiridu. Qanaet qilish chektin ashqanda algha intilmeslik, süküt qilish we adaletsizlikke köz yumush kilip chiqidu. 

Endishe qilish muwapiq bolghanda, ishlarni etirapliq pilan qilghili we meghlubiyettin saqlanghili bolidu.  Kemsitilish, közge ilinmasliq bezide ademni muwapiqiyetke bashlap baridu. Pushayman qilish insani qaytidin adem bolushqa bashlaydu. Yalghuzluq we tayanchisizliq bezide isanni öz küchige tayinidighan, bashqilardin ümüd kütmeydighan we musteqqil yashaydighan qilip yitildüridu. 

Insanlarning akitip rohi keypiyatining rohi we jismani saghlamliqqa körsitidighan ijabi tesirliri

1. Külümsiresh we yumurluq keypiyat bizning qiyin ehwaldin qutulushimizgha yardem biridu.

2. Külüsh bedinimizdiki bezi hormun ajirtip chiqiridighan bezlerni ghidiqlap, bedennning hormun ajirtip chiqirishini yaxshilaydu we bedenning imiyunut küchini yuquri kötüridu.

3. Akitip rohi keypiyat yuquri qan bisimigha giriptar bolushtin yaki qan bisimi yuqurlap kitishtin saqlaydu. 

4. Akitip rohi keypiyat insanlarning diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini töwenlitidu.

5. Akitip rohi keypiyat insanlarning uyqisini yaxshilaydu.

6. Akitip rohi keypiyat insanlarning yürek qan tomur kisellirige giriptar bolush ihtimalini töwenlitidu.

7. Akitip rohi keypiyat insanlarni muhapiqiyatke yitekleydu.

8. Akitip rohi keypiyat insanlarning tepekkurini yaxshilaydu, ömürini uzartidu.

Insanlarning passip rohi keypiyatining rohi we jismani saghlamliqqa körsitidighan selbi tesirliri

1. Bezi hormun ajirtip chiqiridighan bezlerge tesir körsütüp, bezi hormunlarning ajirtip chiqirishini töwenlitip, bedenning imiyunut küchini ajizlitidu.

2. Yürek ritimini qalaymiqan qilidu.

3. Qan bisimini yuquri köturidu.

4. Uyqining süpitige ighir tesir yetküzidu.

5. Ash qazan yarisini keltürüp chiqirshi mümkin.

6. Yürek qan tomur kisellilklirige giriptar bolush xetirini yuquri kötüridu, yürek tiqilmisining qozghulishini keltürüp chiqiridu.

7. Insanlarning nurghun rohi kiselliklerge giriptar bolush ihtimalliqini yuquri kötüridu.

Biz yüzliniwatqan passip rohi keypiyatlar

Biz duch kiliwatqan  qattiq siyaset,  weten ichi,  sirtida yüz biriwaqan her xil weqelik, adaletsizlik we naheqchiliq nurghun kishilerning rohi keypiyatigha selbi tesir körsütüp, bezilirimizde her xil passip rohi keypiyat peyda qilmaqta. Uning tipik ipadiliri töwendikiche:

1.  Endishe qilish, teshwish qilish, ghemkinlik, perishan bolush we rohi chüshkünlük;

2. Ganggirash, temtiresh, kimge ishinishni we nime qilarini bilelmey qilish;

3.  Ishenchisini yoqutup qoyush, ümüdsizlinish, we öz ara guman qilish;

4. Achchiqlinish, ghezeplinish, we hisiyatigha tayinip bashqilarni haqaretlesh arqiliq, özini qoruqmas körsütüp, rohi dunyasidiki boshluqni toldurushqa we  özide rohi tengpungluq hasil qilishqa tirishish;

5.  Öchmenlik qilish, öch ilish, qarshilishish;

6.  Ret qilish, riyalliqtin özini qachurush;

7.  Shexsiyetchilik qilish, bashqilarning bishigha kelgen balayi apetning öz bishigha kelmigenlikidin memnun bolush, we yaki öz bishigha kelgen  balayi apetning bashqilarning bishigha kelmigenlikige hesset qilish we yaki körelmeslik;

8.   Renjitish, azar birish, haqaretlesh;

9.  Bichariliq, tayanchisizliq, adaletsizlik we yalghuzluq his qilish; nime qilsaq paydisi yoq dep qarash;

10.  Boy sunush, süküt qilish;

11. Menmenlik, shohret pereslik;

12. Xoshametlik, satqinliq;

Bizde peyda boliwatqan selbi pisixikiliq özgürüshler we uning sewepliri

Insanlar arisidiki pisxikiliq mesililer we yaki pisxikiliq özgürüshler tarixtin biri, hemme millet arisida oxshimighan derijide we oxshimighan shekilde mewjut bolup kiliwatqan mesile bolsimu, biraq yiqinqi zaman’gha kelgende sanaetlishish we sheherlishish qedimining tizlishige egiship, insanlardiki pisxikiliq mesililer künsayin omumlishiwatqan we insanlarning diqitini qozghawatqan bir mesilige aylanmaqta. 

     

Öz özige xoja bolalmighan yeni igilik hoquqini yoqutup qoyup, bashqilarning mustemlike qilishgha we yaki bashqurushigha qalghan millet we xelqlerde, barliq insanlarda omumi yüzlük mewjut bolghan pisxikiliq mesililerdin bashqa yene bezi bir özgiche bolghan pisxikiliq mesililer mewjut iken.  Ulardin biri özidin chiqqan bashliqqa itaet qilmasliq, özdin chiqqan bashliq üstidin hökümiran orundiki millettin chiqqan bashliqqa shikayet qilish iken. Bu xil xususiyet we mijez bizde barmu yoq, bu hemmimizge melum. Bizning bishimizgha kelgen mustemlikilik hayat, bizning pisxikimizda zor bir özgürüishlerni peyda qilghini hemmimizge ayan. 

Bezi döwletlerde yerlik milletler we yaki özige qarshi küchlerge yürgüzüp kiliwatqan bir xil pisxikiliq urush taktikisi bolup, u bolsimu insanlarning bir birini öz ara chiqishturush, yiqin dost burader we uruq tuqqanlarni, bir biri üstin shikayet qildurush, eyipni achquzush, bir birige xiyanet qildurup, öz ara düshmenleshtürüsh. Bu arqiliq insanlarning uzundin biri qattiq boysunup kelgen exlaqi pezilet we qimmet qarshini weyran qilish, netijide ularni bir birige ishenmeydighan, gumanxor, qorqunjaq qilip yitildürüsh, insanlar arisidiki itipaqliqni buzup, insansanlarni bir biridin parchilap, küchsiz haletke chüshürüp konturul qilish.

Hemmimizge melum bolghinidek, bu xil taktika mediniyet inqilawi jeryanida keng qollunulghan taktika bolup, bu taktikining ziyinigha uchurghan nurghun kishilerde bir ömür pushayman qilish, özini eyiplesh, qorqush, bashqilargha qetti ishenmeslik, ghumanxorluq qatarliq pisxikiliq mesiler peyda qilghan, we uning tesiri kiyinki ewlatlarghiche dawam qilghan. Bu taktika hazir qaytidin qollinilmaqta.

Men töwende bizning pisxikimizda yüz bergen bezi selbi özgürüshler toghursida özem  bilgen, körgen we his qilghanlirimni yizip, dostlar bilen ortaqlashmaqchimen. Gerche men töwendiki pisxikiliq mesililer bizde keng dahirde omumlashqan  mesile diyelmisemmu, biraq kem digende bir qisim insanlirimiz arisida künsayin ighirlishiwatqan mesililer dep qaraymen. 

1. "Mini chaqmighan yilan ming yil yashisun" pisxikisi. Bu shexsiyetchillik, öchmenlik we endishe qilish qatarliq köp xil binormal rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan selbi pisxilogiyelik özgürüsh bolup, uning tipik alametliri yüz biriwatqan naheqchiliqqa köz yumush, uninggha süküt qilish, uni inkar qilish, we yaki ularni özi bilen munasiwetsiz dep qarash.  Bashqilarning bishigha kiliwatqan balayi apetlerni, naheqchiliklerni we adaletsizliklerni u kishining teleysizlikidin, mediniyet sapasining töwenlikidin, dötlikidin we yaki öz heq hoquqini qoghdiyalmasliqi sewebidin kilip chiqqan dep qarash.

2. "Ögzige chiqiwilip ittin qoruqmasliq" pisxikisi: bu shexsiyetchilik, özige ishenchisi bolmasliq, endishe qilish we öz özini qandurush qatarliq köp xil binormal rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan pisxilogiyelik özgürüsh bolup, uning tipik alametliri perde keynige ötiwilip, bashqilarni otqa ittirish, ismi jismini qollanmay, riyalliqqa uyghun bolmighan "quruq shuar" towilash, hisiyatigha tayinish, özini namsiz "qehriman" we "milletchi" qilip körsütüshke urunush, bashqilarning menpetini qurban qilish bedilige özide rohi qanaet hasil qilish.

3. Heddidin ziyade ihtiyatchanliq pisxikisi: bu asaliqi endishe qilish, qorqush, özige ishenchisi bolmasliq qatarliq köp xil rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan pisxilogiyelik özgürüsh bolup, uning tipik ipadiliri “tuxum bilen tashni teng qilghili bolmaydu”, “biz digen ajiz, ulargha teng kelgili bolmaydu”, "men hazirche jim turay, ata anam yurtta di", "men hazirche jim turay, ata anam yashinip qaldi", "men siyasetke arilashmay  turay, öydikilerge gep kilip qalmisun" digendeklerdin ibaret. Hetta bezi bir gherip döwletliride 10, 20 yil yashap kelgen, we gherip döwletliride wetendash bolghanlarmu meyli FaceBook bolsun we yaki bashqa ijtimayi taratqularda bolsun,  öz ismi jismi bilen öz pikir qarashlirini oturgha qoyushqa pitinalmaydighan insanlarni körüp turiwatimiz. Beziler hetta whatsapp gurpilirigha oxshash yipiq gurpilarghimu qatnishishtin, we u yerde öz köz qarash we pikirlirini oturgha qoyushtinmu endishe qilishidu. Beziler xuddi xittay hökimitining köz qulaqliri hemme yerde bardek, hemme yerde, her zaman hemme ademni körüp, hemme ademni anglap turidighandek endishe qilishidu. Özliri erkin dunyada yashap tursimu, biraq putun rohi dunyasi we wujudi yenila  qepez  chide.

4. Öz ara ishenmeslik we gumanxorluq pisxikisi: meyli weten ichidiki Uyghurlar ichide bolsun we yaki weten sirtidiki Uyghurlar arisida bolsun, bizde bir az omumlashqan yene bir pisxikiliq mesile, bir birimizge ishenmeslik we hemme ishqa guman bilen qarash bolup, u asasliqi endishe qilish, teshwish qilish, ishenchisizlik, guman qilish, ganggirash, qorqush,  yalghuzluq his qilish qatarliq rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan pisxilogiyelik özgürüshtur. Biz eger etirapimizgha diqqet qilsaq, "palani weten’ge birip saq salamet qaytip keptu, palanigha wiza biriptu , bashqilargha bermigen wizini nimishqa uninggha biridu, biz baralmighan wete’ge nimishqa u saq salamet  birip qaytip kileleydu, uningda choqum mesile bar, belkim u xayin, yaki ishpiyun" dep qaraydighanlarni az tola uchurtup turimiz. Bu xil shexsi hisiyatqa tayinip bashqilardin guman qilidighan we yaki hisyatqa tayinip bashqilargha ispatsiz qara chaplaydighan, we bashqilargha qalaymiqan baha biridighan ishlargha köpünchimiz yoluqqan we yaki bundaq ehwallarni bishimizdin ötküzüp baqqan. 

5. "Üzhme pish, aghzimgha chüsh" pisixikisi: arimizda "ezeldin gürüch yuyup baqmay, sewzini yuyup adalap toghurap baqmay, ochaqqa ot yiqip baqmay, poluning pishishini saqlap turidighan, we yaki qosiqi achqanda nimishqa polu tixiche pishmaydu dep waqirap qoyidighan" insanlar mewjut. Bizning bu xil pisxikimiz shexsiyetchillik , özige ishenmeslik qatarliq köp xil binormal rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan. Uning tipik ipadiliri dahim ümüdni melum shexis, teshkilat, we yaki döwletlerge baghlap, ishlar ümüd qilghandek bolmighanda dahim bashqilar üstidin shikayet qilish, hemme ishta mesulyetni bashqilardin izdesh, we bashqilarni tenqitlesh bilen kün ötküzüshtur.

6. Ümüdsizlik we chüshkünlük pisixikisi: biz yinimizdiki bezi kishilerdin "bashqilargha kelgen amet nimishqa bizge kelmeydu?", "bizning telimiz nimishqa bundaq tetür?", "bu dunya nime üchün bundaq adaletsiz?" digendek shikayetlerni anglaymiz. Bu riyalliqqa uyghun bolmighan we heddidin ziyade ümüdwarliq yaki dahim bashqilardin ümüd kütüsh, we axirda ishlar kütken yerdin chiqmighanliq sewebidin kilip chiqqan rohi keypiyat bolup, hazir Uyghurlar arisida bir az omumlishiwatqan bir xil passip pisxikiliq özgürüsh hisaplinidu. Uning tipik ipadisi dahim hesiret chikish, uh tartish, özini tashliwitish, tirishmasliq, ishi pushqini heddidin ziyade köp haraq ichish, keyip sapa qilish, hetta zeherlik chikimlik chikish arqiliq chiqirish, "beri bir nime qilsaq paydisi yoq" dep qarash qartarliqlar .

7. Telwilik we öchmenlik pisxikisi: bu ümüdsizliktin kilip chiqqan yene bir pisxikiliq özgürüsh bolup, uning tipik ipadisi, qarisigha öch ilish, özige tewe bolmighanlarni, hetta özi bilen oxshash pikirde bolmighanlarning hemmisini düshmen we özige asiliq qilghan satqin körüsh, ularni haqaretlesh, ulardin öch ilish, hetta ulargha ziyankeshlik qilishtin ibaret.

8. Bashqilarning chapinida terlesh we bashqilarning kölenggüside yashash pisxikisi: bu asasliqi özige bolghan ishenchisi kem bolush, qorqush, endishe qilish, bicharelik, ghurursuzluq, shöhretpereslik, menseppereslik  qatarliq rohi haletning ortaq tesiridin kilip chiqqan pisxilogiyelik özgürüsh  bolup, uning tipik ipadiliri damamliq bashqilargha xoshamet qilish, küchlüktin qorqush we yawashni bozek qilish, adaletsizlikke köz yumush, iniq meydani we pirinsipi bolmasiliq, kimning qishigha barsa shuning "tilida" sözlesh.

9.  Semimiyetsizlik we yalghanchiliq pisxikisi: nurghun kishiler belkim arimizda yüz biriwatqan semimiyetsizlikni, kazzapliqni we yalghanchiliqni jemiyet tereqqiyatning muqerer netijisi dep qarishi mümkin. Bu peqetla exlaq pezilet ölchimi ighir derijide buzulghan, semimi ehdi itiqadi bolmighan, bir qisim döwletlerde omumlashqan mesile bolup, emiliyette hemmimiz körewatqandek köpligen tereqqi qilghan dimokkiratik döwletlerde we heqiqi itiqadi bar kishiler arisida semimiyetlik we rastchilliq yenila asasi iqimni teshkil qilidu.

Biz yüzliniwatqan pisxikiliq mesililer üstidin ghalip kilish üchün qandaq qilishimiz kirek?

Bu hemmimiz köngül böliwatqan eng muhim mesile bolup, uninggha nisbeten addi bir jawap we yaki hemmige mas kilidighan fomulalashqan uniwirsal bir hel qilish usuli yoq. Men deslepte dep ötkendek insanlarning rohi dunyasi we uningda yüz bergen her qandaq pisxikiliq özgürüshler köp xil amillar bilen munasiwetlik murekkep bir jeryan bolghachqa, bu jehette yüz bergen pisxikiliq mesililerni hel qilishmu nahayti murekkep bir jeryan.

Insan, rohi we jismani jehette  saghlam bolghanda andin ümüd qilghan arzu isteklirige yiteleydu. Rohi jehette saghlam  bolushning asasi akitip (pazitip)  rohi keypiyat.  Insan endishe qilish, qorqush, perishan bolush, qayghurush, shikayet qilish, chüshkünlishish, ümüdsizlinish qatarliqlar arqiliq yalghuz duch kiliwatqan mesilini hel qilalmay qalmastin, belki eksinche kündülük turmush, ügünüsh we xizmetke tesir yitishi, hem shundaqla tiximu yaman aqiwetlerge yüzlinishi, hetta ighir derijide rohi mesilige duch kilishi we yaki rohi kiselge giriptar bolushi mümkin. Mundache eyitqanda passip keypiyat mesile hel qilishning charisi emes.

Uyghurlar top yashashqa adetle’gen, bardi keldi qilishqa, naxsha usulgha we köngel ichishqa amraq, xushxuy we külke chaqchaqchi, shükiri qanaet qilishqa mahil, diniy itiqadi küchlük, her zaman Allahni öziningyölengüchisi we  qutqazghuchisi dep qaraydighan bir millet. Shu seweptin Uyghurlar arisidiki her xil ighir derijidiki rohi kisellik we özini öltürwilish ehwali nisbeten töwen.

Amirka gerche eng tereqqi qilghan erkin döwletlerning biri bolsimu, biraq Amirka her xil rohi mesilisi barlarning nisbiti dunyada eng yuquri bolghan döwletning biri. Dunya sehiye teshkilatining sanliq melumatigha asaslan'ghanda Amirkida herxil rohi mesilisi barlar pütün nopusning  26.4% ni igelleydiken. Texminen 16 miliyun Amirkiliq chüshkünlishish kisilige giriptar bolghan iken. 

Töwendiki xeritide körsitilgen sanliq melumatlar tekshürüsh ilip birilghan 14 döwlettiki her xil rohi mesilisi barlarning pütün nopus ichide igelligen nisbiti. Her xil rohi mesililer eng köp bolghan döwlet Amirka (26.4%), her xil rohi mesililer eng töwen bolghan döwlet Nigiriye (4.7%);

Yapuniyemu oxshashla dunyada eng tereqqi qilghan bay döwletlerning biri bolsimu, biraq Yapuniye özini öltürwilish nisbiti eng yuquri bolghan döwletlerning biri. Nisbeten eyitqanda bir qisim kembighel yaki uzun muddet tebbiy apet we urush bolawatqan döwletlerde eksinche her xil rohi kiselliklerning nisbiti nisbeten töwen.

Dimekchimenki insanlarning her xil rohi kisellik we pisxikiliq mesililerge giraptar bolushi, yoqsuzluq we her xil balayi apetler bilen pütüley ong tanasip bolishi natayin.          

Bir insanning artuqchiliqi, hergüzmu u insanning nime ish qilalishi bilen ipadilenmeydu, eksinche u insanning öz pisxikisidiki ajizliqni yingip, esli qilalishim mümkin emes dep qarighan ishlani qilalishi bilen ipadilinidu. Shunga bizde "yolwasni yenggen batur emes, achchiqni yenggen batur" deydighan ata sözi bar.

Rohi kisellik bolsa insanlar özining giriptar bolghanliqini inkar qilidighan birdin bir kiselliktur. Biz herqandaq kisellikke giriptar bolghinimizda, özimizning kisel bolghanliqimizni inkar qilmaymiz, eksinche  uni itirap qilimiz we shu seweptin eng zor tirishchanliq körsütüp özimiz giriptar bolghan kiselge nisbeten akitip dawalash ilip barimiz. Biraq biz rohi kiselge giriptar bolghanda we yaki pisxikimizdin chataq chiqqanda, biz uni hergüz itirap qilmaymiz, we shu seweptin uninggha nisbeten akitip chare tebbir qollanmaymiz, we dawalash ilip barmaymiz. Bu del pisxikiliq mesililerni we rohi kisellikni bir terep qilishning qiyin bolushidiki eng muhim bir sewep. 

Bizning rohiy halitimizde we pisxikisimizda yüz bergen bezi özgürüshlerni özimiz hel qilalaymiz, we uning tiximu ighirlishishining aldini alalaymiz, biraq bezide bolupmu rohiy halitimizde we pisxikisimizda ighir mesile körülgende, uni özimiz hel qilalishimiz qiyin, bu xil ehwal astida biz choqum ahilismiz, dost buraderlirimiz we pisxik doxturlirining yardimge ihtiyajliq bolimiz, hette sistimiliq dawalash ilip birishimizgha toghura kilidu.

Özimizde bar bolghan rohiy we pisxikiliq mesililerni tonup yitish we uni itirap qilish, uni ünümlük bir terep qilishning we mesilining tiximu ighirlap kitishtin saqlinishning eng muhim qedem basquchidur. 

Eger biz özimizde bar bolghan rohiy mesililer we özimizdiki pisxikiliq ajizliq üstidin ghalip kilimiz deydikenmiz, aldi bilen biz choqum uni tonup yitishimiz, uni toluq chüshinishimiz kirek; bashqilarning depigha usul oynimasliqimiz, we bashqilarning oynigha kelmeslikimiz kirek; biz choqum ümüdwar bolishimiz, akitip turmush pozitsiyesini yitildürishimiz, kündülük turmushimizda bizni rahetsiz qilghan bezi ishlarni waxtinche untup, özimizni özimiz qizziqqan ishlar bilen meshghul qilishimiz, hemme nersige guman bilen qarashtin waz kichip, etirapimizdiki insanlar bilen bardi keldi qilishimiz, yiqin dostlirimiz we yaki biz ishen’gen kishiler bilen sirdishishimiz, we ular bilen pikir almashturup, ichimizni boshitishimiz kirek. 

Konilar "jan bolsa jahan, ash bolsa qazan" digen iken. Ölmigen tende choqum ümüd bar; bughday, gürüch  bolsa choqum uni pushurghidek qazan tipilidu. 

Ulugh mutipekkur we döwlet bashqurghuchi erbap Yüsüp Xas Hajip mundaq digen iken "insan hayat bolsa, tilikige yitidur, tilekke yitish üchün hayatliq bir sermayidur. Hayatliqni tile, arzuni tilime, arzugha yitish üchün hayatliq yölektur".

Wikiliks (Wikileaks) ni berpa qilghuchi Julian Assange mundaq digen iken "her qitim biz adaletsizlikni körüp turup, birer ish qilmighinimizda, biz özimizning xarektirini passip qilip yitildürüp chiqimiz, netijide özimizni we biz söygen kishilerni qoghdash iqtidarimizni pütünley yoqutup qoyimiz".

Amirkilq xiristiyan lidiri Douglas Horton mundaq digen iken "herket qilish qorqunjini yoq qilidu, jim turush (süküt qilish) qorqunjiliq peyda qilidu".  

Nemelum bir shexis mundaq digen iken "dunya yaman kishilerning zorawanliqi teripidin emes belki yaxshi kishilerning (adaletsizlikke, naheqchiliqqa we zorawanliqqa) süküt qilishi bilen tiximu köp bedel toleydu".

Martin Luther King mundaq digen iken "herqandaq yerdiki adaletsizlik hemme yerdiki adalet üchün bir tehdittur".

Albert Einstein mundaq digen iken "dunya rezil kishilerning mewjut bolghanliqidin emes, belki yaxshi kishilerning rezillikni körüp turup hich ish qilmasliqi sewebidin xeterliktur".

Amirkiliq siyasetchi Thomas Woodrow Wilson mundaq digen iken "sen kelgüsingning qandaq bolushidin qoruqmaysen,  belki ötmushingdiki qabahetning sini chirmiwilishidin qorqaysen”.

Teal Swan mundaq digen iken "biz bilmigen nersilerdin qoruqmaymiz, biz peqet özimiz bilimiz dep qarighan nemelum nersilerdin qorqimiz."

Robin Sharma mundaq digen iken "qorqunuchning eng güzel yiri, sen uninggha üssüp kirginingde, u siningdin qichip kitidu".

Jack Canfield mundaq digen iken "sen irishmekchi bolghan hemme nerse qorqunjining qarshi teripide", yeni sen uninggha irishmekchi bolsang, choqum qorqunjini bösüp qarshi teripige ötüshing kirek.

Mary Ferguson mundaq digen iken "her bir qorqunuchining qarshi teripining hörlük ikenligini hemmimiz bilimiz"

William Shakespeare mundaq digen iken “bizni xayin qilghan bizning herkitimiz emes, belki bizdiki qorqunja”.

Birsi chüshkünlükke mundaq terip bergen iken “Chüshkunlük dimek bedening yashash üchün köresh qilishi bilen rohning ölüshi arisidiki hayat dimektur”.

Yene bir nemelum shexis mundaq digen iken “Ümüdsizlik we yaki kelgüsige ishenchisini yoqutush dimek asta asta ölüsh dimektur”.

Bezi ishlarning hazir yüz bermesliki hergüzmu uning menggü yüz bermeslikidin direk bermeydu. Bezi ishlarning hazir yüz birishi, uning menggü dawam qilishidin direk bermeydu.

Dunyada qorqunjidin küchlük bolghan birdin bir nerse ümüdtur. Eger biz ümüdni saqlap qalsaq, ümüd bizni saqlap qalidu. 

Bir adem melum kiselge giriptar bolup qilip, dawalash ilip barghanda, mutleq köp sandiki dora yaki dawalashning shipasi, bimarning u dora we dawalashning ünimige, özi giriptar bolghan kiselining saqiyishigha bolghan ishenchisige, yeni ümidige baghliq. Bu bezi kisellerge giriptar bolghan nurghun bimarlargha köngel yasash dorisi (placebo) ishlitip dawalash arqiliq ispatlan’ghan bir heqiqet. Bolupmu rohi kiselliklerge giriptar bolghan we yaki pisxikisida mesile barlargha nisbeten, könglini yasash, ishendürüsh, ümüdlendürüsh, ularning ehwalini yaxshilashta bekla muhim.

Desmond Tutu mundaq digen iken "ümüd -hemme yerni qarangghuluq qaplighanda körgen bir tal chiraq”.

Shundaq, ümüd we ishench diginimiz, qarangghuda bizge yol yorutup bergüchi chiraq,  maghdursizliqta bizge medet bergüchi küch. Ümüd we ishench diginimiz, biz hemme nersimizdin ayrilghanda qip qalghan birdin bir nerse. Eger bizde ümüd, ishench bolsa, hemme nersimiz bolidu, eger biz eng axirqi nersimiz bolghan ümüdni, ishenchini yoqatsaq her sheyimizni yoqitimiz.

Axirda shuni tekitlep ötushke erziduki, bu yerde tilgha ilin'ghan ümüd, ishench we yaki akitip pozitsiye digenler hergüzmu jim olturup quruq xiyal qilish, we yaki yalghuz Allahdin tilep, ishlirimiz yaxshi bolup kitidu dep saqlap olturush bolmastin, belki shu ümüdni, ishenchini we akitip dunya qarashni herkitimizning yol bashlighuchisi, enirgiye menbesi we bizge medet bergüchi küch qilip,  meyüslenmey, endishe qilmay, ikkinlenmey, üzlüksiz tirishchanliq körsütüsh dimektur. Hich bir ish bedelsiz bolmaydu, her ishning bir bedili bolidu, shunga bizde jandin kechmigiche janan'gha yetkili bolmaydu" deydighan ata sözi bar. 

***************************************

Salam Memet Emin ependi,

Nahayiti muhim bir tema heqqide izdinipsiz. Pisxik mesililer biologiyelik, ijtimayi sharait xarakterliq we pisxologiyilik amillargha baghliq bolidu. Uyghurlar pisxik rohiy keselliklerge unche qattiq giriptar bolup ketmigen milletke kiridu. Buning siz tilgha elip ötken Uyghurlarning naxsha-usulgha we kulke-chaqchaqqa mahir bolushi we shu arqiliq ozining konglini awunduralishidin bashqa yene mundaq seweblirimu bar.

Biri, Uyghurlaring kundilik hayati bir qeder addiy we qelipliq bolup keldi. Bundaq hayatning muhim alahidiliki uningda insanning maddiy istiki addiy halda bir terep qilinidu. Meniwi ehtiyaj nuqtisidin, Islam dinigha ishinish ularning qelbini her waqit menguluk bir koyun'guchi we qoghdighuchi supitidiki Allah bilen baghlap turidu. Nurghun pisxik kesellikler, bolupmu chushkunluk ademning umidini yoqitishi we ozini yardemchisiz hes qilishining uzun'gha sozulishidin kelip chiqidu. Islam dinida Allah umidning we yar-yölekning adaqqi menbesi dep qaralghanliqtin, adem özini aldirap chüshkünlükke atiwetelmeydu. Bu nuqta yene musulmanlar arisida nemishqa eghir pisxik keselliklerge giriptar bolush nisbitining bashqilargha selishturghanda bir qeder az bolidighanliqini chüshendürüp bereleydu (Bu yerde yene shuni eytip ötmekchimenki, wetinimzdiki Uyghurlarning diniy etiqadining tedrijiy weyran qilinishi ularning pisxik dunyasiningmu mas qedemde tedrijiy weyran qilinishi bolidu—chunki Allahqa bolghan ümidi we yardem tilesh üstige qurulghan etiqadi weyran bolghan Uyghurlar qorqunchluq terizde özige yekke-yegane tashliwetilidu—kelgüsige bolgan ümididin ayrilidu we özini cheksiz yar-yöleksiz hes qilidu. Allah bu künlerni körsetmigey!).

Ikkinchisi, mening nezerimde rohiy kesellikler adette shexıslerning jem’iyetning mewjut qaide-tüzümlirige maslishalmasliq, ular bilen toqunup qelishi, ularni toluq qobul qilishta meghlub bolushi, ulargha okte chiqishidin kelip chiqidu. Uyghurlar tarixtin beri özining jem’iyitining qaide-tuzumliri bilen qattiq qarshilashqan millet emes. Uyghur bolush süpitimiz bilen, biz köp hallarda ulargha shertsiz boy sunimiz. Boy sunmisaq, uning bedili eghir bolidu—biz yaki jem’iyitimiz teripidin siqip chiqirilimiz, chetleshtürülimiz, mesxire qilinimiz yaki sükütlendurülimiz. Chünki bizning jem’iyitimiz özining mewjut tertipige qarshi chiqqanni shepqetsizlerche jazalaydu. Bu arqiliq özining mewjutluqini kapaletke ige qilishtek ichki zörüriyetke tayinidu. Uning üstige, buninghga bashqilarmu chidap turalmaydu. Ular shu arqiliq özide özining qimmetlirige qarita peyda bolidighan eniqsizliq we ganggirashning aldini almaqchi yaki uni basmaqchi bolidu. Demek, jem’iyet bilen shexs otturisidiki toqunushta köp hallarda jem’iyet utidu—shexs yengilidu. Netijide, bu shexs yaki ichige tinip boysunidu yaki uni qobul qilalmay ichidin tügishidu, hetta türlük pisxik keselliklerge duchar boliu. Öz jemiytining qatiq iskenjiside turush Uyghurlarning oy-pikir, heriket we sözde birdek bolushni qattiq tekitleydu. Ijtimaiy tenqidchilik unche küchlük qarshi elinip ketmeydu—bolupmu hazirqidek özining ene’eniwi qimet qarashliri yoqulushtin ibaret mewjutluj xirisigha uchrawatqan Uyghurlar ozining bu qimmetlirige teximu yepishidu, uni putun küchi bilen qoghdashqa tirishidu.

Üchinchisi, Uyghur mediniyitide pisxik kesellikke qarita selbiy qarash helihem üstün orunda turidu (Gherbtimu hem shundaq. Emma bu bizningkidek eghir emes). Mesilen, birer Uyghur chüshkünlükke (depression) ge giriptar bolsa, u pisxiskisi ajiz we hetta sarang qetish süpitide qarilidu. Shuning bilen, ademlirimiz pisxik kesellikke giriptar bolghanlarni kemsitipla qalmastin, özidiki turluk pisxik mesililerni bashqilardinla emes, hetta özidinmu jan-jehli bilen yoshuridu—“normal” qiyapetke kiriwelishqa tirishidu. Nejitide, “keselni yoshursang öluming ashkare” degendek teximu eghir aqiwet kelip chiqidu.

Rexmet.

**************************************

Hormetlik Memtimin Ela epindim

Chüshenchiliringizge köptin köp rexmet. Bu manga nisbetenmu bir izdinish jeryani. Biz insan bolushimiz süpitimiz bilen bir tereptin bashqilar bilen nurghun ortaqliqimiz bolsimu, biraq bizde siz dep ötken alahidilikler bolghachqa, bizdiki mesililerning peyda bolush jeryani we uni hel qilish usuli jehettimu bizge pütünley mas qilidighan bir örnek yoq. Shunga hemmimizning ortaq izdinishige we tirishchanliqigha toghura kilidu.

Undin bashqa siz bizde pisxip mesilisi nime üchün az digen mesilide nuqtiliq toxtilipsiz. Buning yene bir sewibi, biri nimining pisxik mesile ikenlikige bolghan ölchemning oxshimasliqi sewep bolghan bolishi mümkin. Yeni gheripte pisxiliq mesile dep qaralghan nurghun ishlar bizde pisxiliq mesile hisaplanmaydu. Buninggha konkirit misal bek köp. Yeni biri bizdiki pisxilik mesilisi barlargha nisbeten ölchemlik bir sitastika yoq. Yalghuz bizde emes köpligen Islam döwletliride bir tutash ölchem bilen ilip birilghan sanliq melumat yoq. Shu seweptin biz peqetla özimizning qiyasigha tayinip höküm chiqirishqa mejburi bolimiz.