Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili

Memet Emin

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili digen qandaq kisel?

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke, brain attack 中风, 脑血管意外) diginimiz mingining melum qismidiki qan aylinish tosalghugha uchurash, yaki minge qan tomuri yérilip, minge ichide qan chiqish tüpeylidin kilip chiqqan kisellik bolup, u adette minge qansizlinish we mingige qan chüshüshtin ibaret ikki xil kisellikni öz ichige alidu. Ademning mingisining qan aylinishi tosullup qalghanda, minge hüjeyliri oksigin'gha irishelmeydu, shuning bilen bir qisim minge zexmilinidu. Minge ichi qanighanda, mingide chiqqan qan uyushup, mingini basidu we mingide zexme peyda qilidu.

Bir qisim mingining yaki mingining bir qismining zexme bolishi, sözliyelmeslik, közi körmeslik yaki közi ghuwalishish, éghizi, tili bir terepke maymaq bolup qilish, sözi rawan bolmasliq, herkiti tosalghugha uchirash yaki bir tereptiki qol puti maghdursizliq, palaj bolup qilish qatarliq ehwallarni keltürüp chiqiridu. Bu ehwallarning éghirliq derijisi, türi we dairsi zexmige uchurghan mingining ornigha we dairsining chong kichiklikige baghliq bolidu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili kilip chiqish sewibige asasen ikki chong türge ayrilidu.

1.    Minge qan tomuri tosulup qilip mingige qan yitishmesliktin kilip chiqqan minge qansizlinip zexmilinish, ölüsh (cerebral infarction，脑梗塞).

2.    Minge ichide qan chiqishidin kilip chiqqan mingige qan chüshüsh (intracerebral hemorrhage，脑内出血).

Bezi kishilerde bezi aldinqi alametler körülidu, bu bu kishining yiqin kelgüside ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke) ge giriptar bolushining bishariti hisaplinidu. Bu alametler adette mingige waqitliq qan yitishmeslik (transient ischemic attack or TIA, 短暂性脑缺血) yaki yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke，微型脑梗塞) dep atilidu. Mingige waqitliq qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan bu alametler adette uzun dawap qilmaydighan bolup, adette miyipliqni keltürüp chiqarmaydu.

Nurghun ehwallarda, ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili bedenning birla teripige yeni ong teripige yaki sol teripige tesir körsütidu.  Eger mingige qan yitishmeslik ong mingide yüz bergen bolsa, bedenning sol teripi tesirge uchiraydu. Eger mingige qan yitishmeslik sol mingide yüz bergen bolsa, bedenning ong teripi tesirge uchiraydu

Minge qan tomuri tosulup qilishtin kilip chiqqan minge qansizlinip ölüsh (cerebral infarction).

Normal qan iqimi

Texminen 85% ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili mingige qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan bolup,  mingini qan bilen teminleydighan qizil qan tomuri tosulup qalghanda, mingining shu qismigha qan yitishmeydu, shuning bilen shu qan yitishmigen dairdiki mingining zexmilinishini we ölüshini (cerebral infarction) keltürüp chiqiridu. Minge qan tomurining tosulup qilishini minge qan tomuridiki uyushup qalghan qan yaki bedenning bashqa qismida uyushup qalghan qanning, qan iqimigha egiship mingige kilishi, qan tomurning tariwilishi qatarliqlar keltürüp chiqiridu. Eger uyushup qalghan qan, minge qan tomurining her qandaq yiride turup qalsa, minge qan tomuri tosulup, mingige qan yitishmeslik we qan yitishmigen mingining ölüshini keltürüp chiqiridu. Qanning uyushup qilishi adette qandiki may maddisi iship kitish sewibidin kilip chiqqan qan tomur qitiwilish kisili barlarda köp uchuraydu. Yeni qandiki kolestirol yuqurlap ketkende, ihtiyajdin iship ketken kolestirol, qan tomur timigha olturshup, qan tomurni taraytiwitidu, hemde qan tomurning ilastikiliqi töwenlep kitidu. Netijide qan iqimi astilap yaki tosqunluqqa uchurap, mingige qan yitishmeslik ehwali kilip chiqidu. Bu xildiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili Uyghurlar arisida eng köp uchuraydu.

Qan tomurning tosulup qilishini bedenning bashqa jayliridin qan'gha egiship iqip kelgen bezi ushshaq toqulmilar keltürüp chiqirshimu mümkin.

Mingige qan chüshüsh (intracerebral hemorrhage).

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining qalghan 15%  mingini qan bilen teminleydighan qan tomurning yirilip kitip, minge ichide qan chiqish sewibidin kilip chiqidu. Qan tomurning yirilip kitishi adette minge qan tomur ösmisi barlarda yaki minge qan tomuri normal bolmighan kishilerde köp uchuraydu.

Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (MiniStroke) digen qandaq kisel?

Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (MiniStroke) diginimiz mingige waqitliq qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan we bir nechche minut dawap qilghan közi torlushush, bishi qiyish, ushtumtut yiqilip chüchüsh, puti yaki qolini midirlitalmasliq, gep qilalmasliq qatarliq alametlerni közde tutidighan bolup, adette hichqandaq miyipliqni keltürüp chiqarmaydu.

Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (MiniStroke) adette uyushup qalghan qan melum minge qan tomurini waqitliq tosup qilishi yaki qan tomurning tolghushup qilishi sewibidin kilip chiqidu. Yeni bu uyushup qalghan qan, yingidin peyda bolghan we tixi toluq qitiship ketmigen bolghachqa, qan tomurning waqitliq tosulup qilishini keltürüp chiqarghan bolsimu, biraq arqidinla iqip kelgen qan teripidin qayta iritip tashlinidu, shuning bilen bu qan tomur qaytidin ichilip kitidu.

Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) de körilidighan yuqarqi alametler nahayti muhim agahlandurush bolup, u yiqin kelguside tiximu ighir bolghan ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili peyda bolidighanliqidin direk biridu. Herqandaq kishi bolupmu yishi 50 din ashqan kishilerde yuqarqi alametler körülse, hergüzmu sel qarashqa bolmaydu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige munasiwetlik melumatlar.

1.    Amirkida ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlar 4 miliyun etirapida.

2.    Her yili 500000 Amirkiliq ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolidu.

3.    Gerche aldinqi 20 yil ichide dawalash jehette köp ilgirleshler bolghan bolsimu, biraq bu kisel Amirkida yenila 3-derijilik chong qatil hisaplinidu.

4.    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili adette ighir kisel hisaplinidighan bolup, kisel tüpeylidin zexmilen’gen, ölüp ketken minge qayta eslige kelmeydu, biraq ölüp ketken bu bir qisim mingining xizmitini bara bara mingining bashqa saq qismi öz üstige ilishi mümkin.

5.    Köpünche kishiler yürek kisili qozghalghanda derhal jiddi bölümge birip körünüshni bilidu, biraq ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlar kem digende 12 saettin kiyin andin doxturxanigha baridu. Shuning bilen dawalashta eng qimmetlik bolghan waqitni qoldin birip qoyudu.

6.    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili 2400 yil ilgiri Giritsiyelik Miditsina alimi Hipokiladi teripidin bayqalghan bolup, u kishi bu kiselni ushtumtut palej bolup qilish dep atighan.

7.    Eger diqet qilsingiz, bu kiseldin saqlan’ghili bolidu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining deslepki alametliri

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining deslepki mezgilide töwendikidek alametler korulidu.

1.    Yuzi, qoli we putining bir teripi (ong teripi yaki sol teripi) ushtumtut qolushush.

2.    Bir közi ushtumtut ghuwalishish yaki körelmeslik.

3.    Ushtumtut sözliyelmeslik yaki aghzi gepke kelmeslik.

4.    Ushtumtut sewepsiz bishining bir teripi qattiq aghrish.

5.    Ushtumtut sewepsiz bishi qiyish we hushidin kitish.

Mingining Hizmet Texsimat Ehwali

Adem mingisi nahayti murekkep organ bolup, gerche pütün bedenning nahayti kichik bir qismini igellisimu, biraq pütün bedendiki qanning 25% din behriman bolidu.

Ong qolini ishlitishke adetlen’gen kishining sol mingisi asasliq orunni igelleydu. Sol qolini ishlitishke adetlen’gen kishilerning texminen 90% ning ong mingisi asasliq orunni igelleydu. Normal ehwalda ong minge muzika, güzel senet, matimatika, este saqlash, anglash, körüsh we herket qatarliq wezipilerni öteydu. Sol minge yizish, oqush, sözlesh, chüshünüsh, tepekkur qilish, este saqlash, anglash, körüsh we herket qilish qatarliq wezipilerni öteydu.

Qandaq amillar ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilini keltürüp chiqiridu?

Herqandaq kishining ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bolsimu, biraq bezi kishilerdiki bezi amillar bu kishilerning bu kiselge giriptar bolush ihtimallighini ashurwitidu. Bezi amillardin saqlan’ghili bolidu, yene bezi amillardin saqlan’ghili bolmaydu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan hemde saqlan’ghili bolmaydighan amillar:

1.    Yash: kishiler yashan’ghanda bu kiselge giriptar bolush ihtimalliqi yuquri bolidu.

2.    Jinsi: erler, ayallargha nisbeten bu kiselge asan giriptar bolidu.

3.    Irqi we milliti: qara tenliklerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti aq tenliklerdin yuquri. Uyghurlarning bu kiselge giriptar bolush nisbiti Hittaylardin yuquri.

4.    Shiker kisili: shiker kisili bar kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

5.    Bishining bir teripi aghrish kisili (migraine headaches, 偏头痛) barlarning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

6.    Burun bir qitim ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlarning qayta qozghulush nisbiti yuquri bolidu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan, biraq saqlan’ghili bolidighan amillar:

1.    Yuquri qan bisimi. Qan bisimini konturul qilghanda, bu kisilige giriptar bolushning aldini alghili bolidu.

2.    Qisqa muddetlik mingige qan yitishmeslik. Bu seweptin kilip chiqqan herqandaq alametke sel qarimasliq kirek.

3.    Minge qan tomur ösmisi

4.    Simizlik, herketni az qilish we tamaqni köp yiyish.

5.    Qandiki kolestirol yuquri bolush

6.    Heddidin ziyade köp haraq ichish

7.    Tamak chikish

8.    Yürek qan tomur kisili, misalen qizil qan tomur qitiwilish kisili (arteriosclerosis, 动脉硬化) qanning uyushup qilishini kelturup chiqiridighan bolup, bu kisel bar kishiler adette ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisiligimu asan giriptar bolidu.

9.    Uxlawatqanda nepes toxtap qilish kisili (sleep apnea). Ushtumtut qozghalghan yürek qan tomur we minge qan tomur kisilining 30% tidin artuqi, bu kisel bilen munasiwetlik.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilini qandaq bir terep qilish kirek?

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili meyli yenggil tiptiki bolsun, yak éghir tiptikisi bolsun, hemmisi jiddi kisellikler türige kiridighan bolup, bu kiselge giriptar bolghan adem, shu haman derhal jiddi bölümge birip kisel körünishi kirek.

Kiselning peyda bolghan ornini we sewibini derhal iniqlash, dawalashta bekla muhim bolup, qan tomurning tosulap qilish sewibidin kilip chiqqan kisellik bilen mingide qan chiqish sewibidin kilip chiqqan kisellikni dawalash usuli püyünley oxshimaydu. Eger kisellik, minge qan tomurning uyushup qalghan qan teripidin tosulup qilishi sewibidin kilip chiqqan bolsa, derhal qan suyuqlandurush yaki uyushup qalghan qanni iritidighan dora ishletse, bolupmu deslepki 3 saet ichide dawalash ilip barsa, bimarning hayatini saqlap qalghili we miyip bolup qilishning aldini alghili bolidu. Eng muhim mesile tiz diyagunuz qoyup, tiz dawalashta. Dawalash ilip barghan waqit qanche kiyinge sürülgensi, uning ünimi shunche nachar bolidu.

Shunga bu kiselge giriptar bolghanda derhal doxturgha birish bekla muhim.

Eger kisellik, minge qan tumuri yirilip kitishi tüpeylidin, mingide qan chiqish keltürüp chiqarghan bolsa, qan toxtidighan we mingining suluq ishship kitishning aldini alidighan, bedenni susizlanduridighan dora ishletse bolidu. Eger diyagunuz xata bolup qilip, qanni suyuqlaydighan yaki uyushup qalghan qanni iritidighan dora ishletse, qan chiqishni tiximu tizlitip, bimarni ölüm girdawigha baldurraq ilip birishi mümkin. Bundaq xataliq az tola sadir bolap turidu. Shunga bu kiselning sewibini iniqlash dawalsh üchün bekla muhim. Adette CT yaki MRI qatarliq eswaplar bilen tekshürüsh arqiliq bu kiselning qaysi seweptin kilip chiqqanlighini iniqlash anche qiyin emes.

Undin bashqa opiratsiye qilish arqiliq, qan tomurni tosiwalghan uyushup qalghan qanni iliwitish, mingige chüshken qanni tazlap, mingining bisimini töwenlitish qatarliq dawalash usulliri bolup, bu dawalash usulliri sharahit we texnikining cheklimisige uchuraydu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili bolghandin kiyin qandaq aqiwetler yüz biridu?

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili oxshimighan kishilerde oxshimighan aqiwetlerni keltürüp chiqirishi mümkin. Bezi kishiler toluq eslige kilishi mümkin, bezi kishiler oxshimighan derijide miyip bolushi hetta ölüp kitishimu mümkin.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilidin kiyin kilip chiqidighan aqiwetler:

1.    Sözliyelmeslik we gep sözi iniq bolmasliq.

2.    Közi körmeslik yaki közining körüsh derijisi töwenlep kitish.

3.    Esini yoqutup qoyush yaki este saqlash qiyin bolush.

4.    Diqitini bir yerge yighalmasliq

5.    Bir teripi palaj bolush yaki bir tereptiki put qoli maghdursiz bolush.

6.    Tengpungluqni yoqutush, yaki tengpungluqni saqlash qiyin bolush.

7.    Bedini boshap kitish yaki qitip qilish.

8.    Tirining sezgurligi iship kitish yaki töwenlep kitish.

9.    Sewpsiz bedenliri aghrish.

10.  Chong kichik teretni konturul qilalmasliq yaki chong kichik teret qilish qiyin bolush.

11.  Éghizi bir terepke maymaq bolup qilish.

12.  Tamaq yiyish yaki tamaqni yutush qiyinlishish

13.   Keypiyati we haraktiri özgürep kitish

14.   Kishiler bilen munasiwet qilalmasliq yaki bashqilardin asan xapa bolup qilish.

15.   Ölüp kitish

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilidin kiyin eslige kilish

Kishiler Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghandin kiyin eger waxtida we muhapiq dawalansa oxshimighan derijide eslige kilidu. Deslepki 3 ay ichide eslige kilish eng tiz bolidu, biraq eslige kilish 6 aydin 1 yilghiche dawam qilidu. Nurghun kishiler bir yildin kiyin andin eslige kilidu. Shunga eslige kilishke bolghan ishenchini boshashturmasliq, ümütlik bolush kirek.

Bu kiselge giriptar bolghanlarning eslige kilish derijisi oxshash bolmaydu. Kishilerning addi we eng iptidayi qabiliyiti baldur eslige kilidu. Eslige kilish tertiwi adette töwendikiche bolidu:

1.    Aldi bilen olturghandiki we ornidin turghandiki tengpungluqi.

2.    Andin ornidin turush

3.    Andin mingish

4.    Adette putining herkiti qolining herkitidin burun eslige kilidu.

Bu kiselning eslige kilish jeryanida, kiselge kichik baligha her xil nersilerni ügetkendek ügütüsh, bimarni ümutsizlendürmeslik, righbetlendürüsh, kemsitmeslik nahayti muhim bolup, ailisidikilerning nahayti taqetlik bolushi, bimarning toluq eslige kilishide nahayti muhim rol oynaydu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolushning aldini alghili bolamdu?

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining aldini ilishning eng yaxshi usuli xeterlik amillrani töwenlitip salametlikingizni yaxshilashtin ibaret. Undaqta siz töwendikilerge diqet qiling:

1.    Qandiki kolestirolni töwenliting.

2.    Eger tamaka chikidighan bolsingiz, tamakini tashlang.

3.    Hedidin ziyade köp haraq ichmeng.

4.    Éghirliqingizni konturul qiling.

5.    Muhapiq herket qiling we beden chiniqturung.

6.    Aqsil we vitamin köp, may we shiker az bolghan saghlam yimekliklerni istimal qiling. Mayliq göshlerni we qorima tamqlarni az yeng yaki yimeng. Uning ornigha biliq qatarliq dingiz mesulatlirini we köktat, yelyimishlerni istimal qiling.

7.    Eger yürek qan tomur kisilingiz bolsa waxtida dawaliting.

8.    Uxlawatqanda nepes toxtap qilish kisilige giriptar bolghan bolsingiz, uni yaxshi bir terep qiling.

9.    Shiker kisilingiz bolsa yaxshi konturul qiling.

10.  Qan bisimingiz yuquri bolsa, dorini üzüldurmey ichip, qan bisimingizni yaxshi konturul qiling.

11.  Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining herqandaq aldinqi alametlirige sel qarimang.

12.  Töwen miqtarda Aspilin (Aspirin) ni uzun muddet istimal qiling. (buningha nisbeten bezi oxshimighan qarashlar bar)

13.  Vitamin E ni uzun muddet normal istimal qiling.