Dr. Memet Emin
Eydiz (AIDS) kisili bolsa 81-yili Amirikida tunji qitim bayqalghan bir xil yuqumluq kisel bolup, asasliqi jinsiy munasiwet, bulghan’ghan qan we apidin baligha yuqush qatarliq wastiler arqiliq insanlar arisida oz’ara yuqidu. Bu kiselning Qorqunchluq Alwasti, Derijidin Tashqiri Qatil digen namliri bar.
Eydiz yeni AIDS digen soz Engilizchidiki “Acquired Immunity Deficiency Syndrome” digen sozning birinji heripliridin tuzulgen soz bolup, Uyghurche Adem bedining immiyunut kuchi (yeni kiseldin saqlinish kuchi) ning zehminilishi we yaki kem bolishi sewibidin kilip chiqqan her xil kisellikler toplimi digen menide.
Eydiz kisilini peyda qilghuchi viris HIV bolsa Engilizchidiki “Human Immunodeficiency Virus” digen sozning birinji heripliridin tuzulgen soz bolup, Uyghurchida Insanlar Immiyunut Kemliki Virusi digen menada.
EYDIZ kisili virusi yeni HIV kishiler arisida oz ara yuqushning asasliq yollirini towendidek bir nechche tereplerge yighinchaqlashqa bolidu.
1. Zeherlik chikimlik chekkuchiler arisida bir yingnini ortaq ishlitish arqiliq yuqush
2. Jinsi munasiwet arqiliq yuqush
3. Apidin baligha yuqush (tughut we emitish jeryanida)
4. Qan silish, qan ilish we her xil tibbi meshghularlar arqiliq yuqush
5. Chach, saqalni ustur bilen alghanda tire zexmilinish
Shuni tekitlep otushke erziduki towendiki ehwallarda Eydiz kisili virisu yeni HIV kishiler arisdia oz ara yuqmaydu.
1. Normal alaqe qilishtin (korushush, quchaqlishish)
2. Ter we sholgeydin
3. Su we yimek ichmektin
4. Adettiki turmush boyumliridin
5. Munchida yuyunush we su uzush kolchigide su uzushtin
Adem eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlanghandin kiyin texminen 1 yildin 10 yilghiche bolghan mezgilni bashtin kechurgendin kiyin, andin Eydiz kisilige tereqqiy qilidu, bu mezgil Eydiz kisilining yoshurun mezgili dep atilidu. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinip, tixi Eydiz kisilige tereqqiy qilmighan u kishiler Eydiz kisili wirusini ilip yurguchiler yaki eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar dep atilidu. Adette Eydiz kisili wirusini ilip yurguchiler yaki eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarda alahide kisel alamiti bolmaydu, biraq bashqilargha yuqturushning ihtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Adem Eydiz kisilige giriptar bolghandin kiyin adette hichqandaq dawalash ilip barmighanda, yirim yildin 2 yilghiche omur koreleydu. Bir qisim kishiler bolsa tiximu qisqa waqit ichide olup kitishi mumkin. Eydiz virusi bilen yuqumlanghuchilar eger ozining yuqumlanghanlighini baldur bayqisa we derhal unumluk dawalash ilip barsa, Eydiz kisilge terqqi qilish suretini astilatqi, omurini uzatqili, hetta bashqilargha yuqturup qoyush ihtimalliqini towenletkili bolidu.
Eydiz kisili 1981-yili tunji qitim bayqalghandin 2007-yiligha qeder bolghan 26-yil ichide putun dunyada texminen 65 miliyundin artuq kishi Eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlan’ghan bolup, bularning ichide texminen 25 miliyundin artuq kishi eydiz kisili bilen olup ketken. Mutexesislerning molcherlishiche kiyinki 25 yil ichide yene 25 miliyun kishi eydiz kisili bilen olep kitishi mumkin iken.
1985-yili Junggoda tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin taki 2010-yili 9-ayning axirghiche, putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 370393 yetken, jemi 68315 adem eydiz kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan.
Putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini, hokumet 2003-yilining axiridin bashlap 840 ming dep ilan qilip kelgen bolsa, 2005-yilining axiridin bashlap 650 ming dep ilan qilghan, 2010yiligha kelgende 740 ming dep ilan qilghan, biraq kopunche kishiler hazir putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanini 1 miliyundin kop dep molcherlimekte.
1995-yili Uyghur ilide tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi yeni bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin 2010-yiligha qeder bolghan qisqighina 15 yil ichide, Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning sani ademni chochutkidek suret bilen kopiyip, 2010-yili 9-ayning 30-kunigiche putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 32 ming 532 ge yetken.
Putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini 2004-yili 5-aydin buyan hokumet 60 ming dep ilan qilip kelgen bolsimu, biraq mining perizimche ozining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlighini bilmigen we yaki hokumet tizimlikke kirmigenlerning sanni 70000 din 100000 ariliqida bolushi mumkin.
Gerche Uyghur ilidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarning sanining kopligi jehette Junggoda 4-orunda turisimu, biraq bu sanni Uyghur ilining nopusi bilen nisbetleshturgende, putun Junggo boyiche aldinqi orunda tursa kirek.
Hokumet sitatiskisigha asaslanghanda, Uyghur ilining omumi nopusi putun Junggo nopusining texminen 1.8% igelleydighan bolup, Uyghur ilidiki Eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning omumi sani putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlar omumi sanining texminen 9~10% teshkil qilghan. Bu digenlik Uyghur ilidiki Eydiz kisilining tarqilish ehwali putun Junggoning oturche ehwalidin 5 hesse artuq digenlik. Undin bashqa xoshna we Turk dowletliri bilen silishturghandimu Eydizning Uyghur ilidiki tarqilish ehwali heqiqeten eghir bolmaqta. Bularni towendiki girafiktin koruwilish qiyin emes.
Undaqta nime sewebtin Uyghur ilide we Uyghurlar arisidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning sani shunche qisqa waqit ichide shunche téz köpiyip ketti?
Buninggha jawab tépish üchün aldi bilen Uyghur ili we Uyghurlar arisidiki Eydiz késilining tarqash wasitilirige qarishimiz kérek. Xelqarada, oxshimighan döletlerde eydiz kisili wirusining tarqash wasitisi pütünley oxshiship ketmisimu, biraq köpinchisi jinsiy munasiwet, bolupmu oxshash jinisliqlarning jinsiy munasiwiti, zeherlik chékimlikni okul qilip urush, apidin baligha yuqush, qan sélish we qan élish qatarliq wasitiler arqiliq tarqaydighanliqi hemmimizge melum. Uyghur élidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlanghuchilarning 80% yashlar bolup, ularning ichidiki mutleq kop sandiki yashlar zeherlik chékimlikni okul qilip urush arqiliq eydiz kisili wirusini özlirige yuqturiwalghan. Qalghanliri bolsa jinsi munasiwet, qan sélish, qan élish, apidin baligha yuqush qatarliq wasitiler arqiliq Eydiz késili wirusini özlirige yuqturiwalghan.
Yéqindin buyanqi xewerlerge asaslan’ghanda ayallar arisidiki Eydizkésili bilen yuqumlanghanlarning sani téz éship, anidin baligha yuqush ehwalimu köpeymekte. Undin bashqa jinsi munasiwet arqiliq Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanimu burunqidin kopeymekte.
Uyghur élidiki we Uyghurlar arisidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanining téz köpiyishining sewepliri nahayti kop we murek bolsimu, biraq ularni towendiki bir nechche tereplerge yighinchaqlashqa bolidu.
1- Hokumetning Uyghur ilidiki eydiz mesilisige yiterlik kongul bolmesliki we ehmiyet bermesliki. Uyghur ilidiki tunji Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchi gerche 1995-yili bayqalghan bolsimu, biraq hokumet taki 2000-yillargha qeder bu jehette xewer qilmighan, hem shundaqla eydiz kisilining aldini ilish jehette alahide meblex silish, teshwiq qilish qatarliq xizmetlerni ilip barmighan. Bolupmu Uyghur tilidiki teshwiqat matiryalliri nahayti kem bolghan.
Bates Gill we Song Gangning <
2-Uyghur ilidiki Eydiz kisilining aldini ilish xizmitige yiterlik ixtizadi mexlex salmasliq, yaki silinghan meblexning jahida ishlitilmesliki tupeylidin Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmiti yiterlik bolmasliq, yaki unimi bolmasliq. Netijide Uyghur ilidiki we Uyghur arisidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarning sani uzluksiz tiz suret bilen kopiyish.
2007-yili 1-ayning 23-kuni Tengri Tagh tor bitide ilan qilinghan bir maqalida ixtizadning kemlikidin Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmitining qiyinchiliqqa uchirawatqanlighi, Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmiti uchun her yili eng towen molcherde 400 miliyun xelq pulining kirekligi, gerche hokumet meblex salghan bolsimu, biraq 80% yiqin nahilerde ixtizadi sewep tupeylidin eydizning aldini ilishqa munasiwetlik hichqandaq estelerning bolmighanlighi dokilat qilinghan.
3- Qanun tüzümning mukemmel bolmasliqi, bezi qanun ijra qilghuchilarning chirikliki we qanunning toluq ijira qilinmasliqi. Hemmimizge melum bolghinidek qanunda zeherlik chékimlikni élip sétish we pahishe bilen shughullunush qanunsiz dep éniq belgilengen bolsimu, biraq zeherlik chékimlik satquchilarning mutleq köp qismining tighishlik qanuniy jawabkarliqqa tartilmasliqi we shundaqla zeher chekkuchilerning kunsayin kopiyishi, pahishliq ishlirining unumluk konturul qilinmasliqi, hazir putun Junggoda, jumlidin Uyghur ilida eng ighir boliwatqan ijtimayi mesililerning biri bolup, bu eydiz kisilining Uyghur ilida we Uyghurlar arisida keng kolemde tarqilishigha asasi seweplirining biri bolmaqta.
Bates Gill we Song Gangning <
Bu maqlida 2005-yili putun Junggoda texminen 5 miliyun ademning pahishliq kessipi bilen shughullinidighanlighi, ularning ichide 127 ming ademning eydiz wirusi bilen yuqumlanghanlighi dokilat qilinghan.
4- Uyghur élidiki turaqsiz kishilerning künsayin köpiyishi. Hokumetning pilanliq we pilansiz kochmen yotkesh we gheripni ichish siyasitining netijiside kopligen kochmenler Uyghur iligha iqip kirgen bolup, bu kishilerning turmush, turalghu jay, we ixtizadi kirim, kisel kourunush qatarliq jehetlerdiki turaqsizliqi, we ulargha bolghan bashqurushning sistimilashmighanlighi tupeylidin, eydiz kisilining aldini ilish xizmiti qiyinliship, eydiz kisilining Uyghur ilidiki tarqilish ehwalli tiximu murekkepleshken we tiz bolghan.
Bates Gill we Song Gangning <
5- Ixtisadning tereqqiy qilishigha egiship, ishsizliq mesilisining kunsayin ighirlishishi we bay-kembeghellik perqining chongiyishi. Bu netijide bir qisim kishiler zeherlik chékimlikni élip sétish we pahishe bilen shughullunushtek her xil qanunsiz ishlarni oz kessipige aylanduriwalghan.
6- Kishilerning exlaq-pezilet we diniy étiqad ölchimining töwenlishi, yashlar arisidiki exlaq-pezilet terbiyening kem bolushi we diniy étiqadning suslishishi.
7- Yashlarning jemiyetke we kelgüsige bolghan ishenchining töwenlishishi we ümidsizliki, bolupmu bashqilar teripidin aldan’ghan, ziyankeshlikke uchrighan yashlarning jemiyetke bolghan ghezep nepritini chiqirish üchün, jinayi yollargha méngip, bashqilargha ziyan salidighan ishlarni qilishi.
8- Ata-anining balilargha bolghan terbiyesining ajizlishi, eneniwi ata- ana we bala munasiwetlirining suslishishi, ata anilarning boplupmu yash ata anilarning kopunche waxtini xizmet we ijtimayi paliyetlerge serip qilip kitip, balilargha serip qilidighan waxtining kunsayin azlap kitish, balilarning nime oylap, nime qiliwatqanliqigha alahide ehmiyet bermesliki.
9- Kishilerning jeherlik chékimlikning, eydiz kisilining shexsige, ayilige we jemiyetke élip kélidighan ziyinigha bolghan tonushining töwen bolushi we uninggha sel qarishi.
10- Mutleq köp sandiki kishining Eydiz késili toghrisida héchqandaq chüshenchige ige emesliki, Eydiz késilining qandaq tarqaydighanliqidin, shexis, ayile, jemiyetke qandaq ziyanlarni élip kélidighanliqidin héchqandaq xewersizliki, ularning özini qandaq qoghdashni bilmeslikidin.
Qandaq qilghanda Eydiz késilining Uyghur élide keng kölemlik tarqilishini ünümluk kontrol qilghili bolidu?
Eydiz késilining Uyghur élide téximu keng kölemde tarqilishining aldini élish we uni ünümlük kontrol qilishta, uning Uyghur élide téz tarqilishigha seweb bolghan zeherlik chékimliklerni we pahishchiliqni nuqtiliq qilip kontrol qilish we töwendiki usul tedbirlerni qollinish kérek.
1. Teshwiqatni kücheytish we barliq ünümlük usul-charilerni qollinip, pütün xelqni eydiz késilige munasiwetlik sawatlardin xewerdar qilish kérek. Eng muhimi hokumet bu jehette alahide meblex silishi, gumanliq kishilerni heqsiz tekshurup, bir tutash dawalash siyasitini yolgha qoyushi kirek.
2. Hökümet qanuniy tüzümni mukemmelleshtürüshi we saghlamlashturushi, qanun ijra qilghuchilar arisidiki chiriklikni tügitish, zeher sodisi bilen shughullan’ghanlarni qattiq jazalishi we zeherlik chékimlikning jem’iyette yamrap kétishni qattiq tizginlishi kérek.
3. Zeher chekküchilerge hergiz yumshaq qolluq qilmasliq, kontrol qilish bilen dawalashni birleshtürüp, ularning zeherdin baldurraq qol üzüshige yardem bérish kérek.
4. Zeher chekküchiler arisida bir yingnini ortaq ishlitishning ziyinini we xetirini teshwiq qilish, kishilerning taziliq éngini yuqiri kötürüsh kérek.
5. Pahishe ishlirini qattiq kontrol qilish kérek. Jinsiy munasiwet qilghanda özini qoghdash wasitilirini qollinish kérek. Her bir er ayal oz ahilisige sadiq bolup, ozimizning en eniwi exlaq pezilitimiz we diniy itiqadimiz boyiche ish qilishmiz kirek.
6. Bay-kembeghellik perqini töwenlitip, xizmet pursitini ashurush kérek. Kochmenlerni muhapiq konturul qilish kirek.
7. Kishilerning exlaq pezilet ölchimini yuqiri kötürush, dinning kishiler qelbidiki orni we küchidin toluq paydilinip, meschit we diniy sorunlarda keng kölemde teshwiq qilish kérek.
8. Mekteplerde meyli bashlan’ghuch we ottura mekteplerde bolsun, zeherning jem’iyetke we ailige élip kélidighan ziynini teshwiq qilish, bu jehettiki terbiyeni kücheytish kérek.
9. Ata-anilar balilirigha köprek waqit serp qilishi, balilirining néme oylawatqanliqigha köngül bölüshi, ular bilen bolghan héssiyatni kücheytishi we öz’ara ishench peyda qilish kérek. Shundaqla balam téxi kichik, zeher dégen nersini bilmeydu démey, 5 yil 10 yildin kéyinki ishlarni közde tutup, kichik waqtidin tartip terbiyeni küchaytish kérek.
Hemmimizge melum, balilargha bolghan terbiyeni qanche kichik bashlighanda, uning unimi shunche yaxshi bolidu, bala chongayghansiri bashqilarning terbiyesini anche anglimaydighan, ozi oylighan boyiche ish qilidighan bolidu. Kopunche ata anilar balilirining yishini tixi kichik dep qarap, eydiz kisili we yaki zeherlik chikimlik toghursida ballirigha unche kop sozlep ketmeydu, bu jehette barllirigha kichik waxtidin bashlap terbiye ishleshke ehmiyet bermeydu. U balilar osup yitilip, melum yashqa barghanda, bashqilarning terbiyesini anche anglap ketmeydu, we asanla yaman ademlerning arqisigha kirip, zeherlik chikimlik we pahishe ishlirigha chitilip qalidu. Shunga eydiz kilining aldini ilishni her bir atta ana oz ahilisi bilen biwaste munasiwetlik uzun muddetlik wezipe dep qarap, bu jehette balilargha kichigidin bashlap terbiye ilip birishini umut qilimen. Balilar milletning kelgusi. Biz ularning rohi we jismani jehettin saghlam osum yitilishige kapaletlik qilghinimidila, andin ular milletning heqiqi kelgusi bolalaydu.
10. Pütün jem’iyettiki her bir insan bu ishqa bolghan mes’ulyetni üstige élip, millitimizning kelgüsi üstide bash qaturushi we uningha köngül bölüshi kérek.
EYDIZ kisili we HIV gha munasiwetlik kop sorilidighan soallar
1. EYDIZ bilen HIV ning menisi nime? Ularning nime munasiwiti we perqi bar?
EYDIZ digen soz Inglizchidiki “Acquired Immune Deficiency Syndrome” digen sozning birinchi herpliridin tuzulgen soz bolup, “adem bedinining immonitit kuchi zexminilish sewebidin kilip chiqqan kisellikler toplimi” digen menani bilduridu.
HIV digen soz bolsa Ingilizchidiki “Human Immunodeficiency Virus” digen sozning birinchi herpliridin tuzulgen soz bolup, “adem bedinining immonitit kuchini zexmilendurguch wirusi” digen menani bilduridu.
HIV wirusi Afriqining ottura qismidiki doletlerde yashaydighan bir xil ademsiman maymunning bedinide normal yashawatqanliqigha birnechche ming yil bolghan bolup, bu xil haywan bedinide kisel peyda qilmaydu.
Adem bedini HIV bilen yuqumlinip, 1 ~ 12 yilliq yoshurun mezgilni bashtin kechurgendin kiyin EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu; yeni HIV bolsa EYDIZ kisilini kelturup chiqiridighan bir xil wirus.
2. EYDIZ kisili wirusi asasliqi qandaq yollar arqiliq kishiler arisida tarqaydu?
EYDIZ kisili asasliqi qan, jinsiy munasiwet we anidin baligha yuqushtin ibaret 3 xil yol arqiliq kishiler arisida tarqaydighan bolup, Uyghur Rayonida 2007-yilighiche bayqalghan EYDIZ kisili wirusi bilen yuqmlanghuchilar ichide 88.60% zeherlik chikimlikni okul qilip urush arqiliq EYDIZ kisili wirusini ozlirige yuqturuwalghan; 3.6% Jinsiy munasiwet arqiliq EYDIZ kisili wirusini yuqturiwalghan, qalghanliri anidin baligha we bashqa namelum yollar arqiliq EYDIZ kisili wirusini yuqturuwalghan.
3. Adem bedinidiki qaysi suyuqluqlarda eydiz kisili wirusi bolidu?
Qanda, erlerning meniyside, ayallarning jinsiy eza suyuqluqida we sutide EYDIZ kisili wirusi bolidu. Terde, ighiz suyuqluqi yaki sholgeyde, chong kichik terette, koz yishida adette eydiz kizili wirusi bolmaydu.
4. Hazir Uyghur ilide qanche kishi EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlanghan?
2010-yili 9-ayning 30-kunigiche putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 32 ming 532 ge yetken.
5. Hazir putun Junggoda qanche kishi EYDIZ wirusi bilen yuqumlanghan?
2010-yili 9-ayning axirghiche, putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 370393 yetken, jemi 68315 adem eydiz kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan.
Putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini, hokumet 2003-yilining axiridin bashlap 840 ming dep ilan qilip kelgen bolsa, 2005-yilining axiridin bashlap 650 ming dep ilan qilghan, 2010-yilida 740 ming dep ilan qilghan, biraq kopunche kishiler hazir putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanini 1 miliyundin artuq dep molcherlimekte.
6. Hazir putun dunyada qanche kishi EYDIZ wirusi bilen yuqumlanghan?
Eydiz kisili 1981-yili tunji qitim bayqalghandin 2007-yiligha qeder bolghan 26-yil ichide putun dunyada texminen 65 miliyundin artuq kishi Eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlan’ghan bolup, bularning ichide texminen 25 miliyundin artuq kishi eydiz kisili bilen olup ketken. Mutexesislerning molcherlishiche kiyinki 25 yil ichide yene 25 miliyun kishi eydiz kisili bilen olep kitishi mumkin iken.
Putun dunyada, her kuni texminen 15000 din 20000 ghiche adem, yaki texminen her 6 sikuntta bir adem yingidin HIV wirusi bilen yuqumlinidiken.
7. Qandaq kishilerning EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimali yuqiri bolidu?
Zeherlik chikimlikni okul qilip urushqa adetlengen kishiler, okul urushta bir yingnini ortaq ishletken yaki kop qitim qayta-qayta ishletken kishiler, kop jinsiy hemrahi bar kishiler yaki bashqilar bilen qalaymiqan jinsiy munasiwet otkuzidighan kishiler, kop qitim qan saldurghan yaki qan alghan kishiler, layaqetsiz doxturxanilarda okul urdurghan, opiratsiye qildurghan we yaki bedenni melum jehette zexme qilidighan bezi tekshurtken we dawalatqan kishilerning EYDIZ wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi yuqiri bolidu.
8. EYDIZ kisili wirusi bilen deslepte yuqumlanghanda qandaq alametler bolidu?
Adem eydiz kisili wirusi bilen deslepte yuqumlanghanda, kopinche kishilerde kop alametler bolmaydu, bezi kishilerde qizish, bishi aghrish, maghdursizlinish, biaram bolush, ishtihasi towenlesh qatarliq zukamda bolidighan alametler korulidu, biraq bu xil alametler 2~4 heptila dawam qilip yoqap kitidu. Undin kiyinki birnechche yil ichide hichqandaq alamet bolmaydu, bu EYDIZ kisilining yoshurun mezgili hisablinidu.
9. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghanlarning hemmisi choqum EYDIZ kisilige giriptar bolamdu?
Eydiz kisili virusi bilen yuqumlanghan kishilerning mutleq kop qismi eng axirida EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu. Eydiz kisili wirusi adem bedinige kirgendin kiyin hujeyre ichige orunlishidu we hujeyre ichide kopiyip qangha kiridu. Hazir bar bolghan eydiz kisili wirusigha qarshi dorilar peqet qandiki wirusni olturidighan bolup, hujeyre ichidiki wirusni olturelmeydu. Eydiz kisili wirusi hujeyre ichide ozluksiz kopiyip, qan’gha chiqip turidu. Netijide dawalatqan kishilerning EYDIZ kisilige terreqqiy qilishi asta bolidu, omri dawalatmighanlargha nisbeten uzun bolidu, biraq haman EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu.
10. EYDIZ kisilining yoshurun mezgili adette qanche yil bolidu?
EYDIZ kisilining yoshurun mezgili diginimiz adem bedini EYDIZ kisili wirusi bilen tunji yuqumlinip ta EYDIZ kisilige tereqqi qilghan’gha qeder bolghan waqit bolup, adette 1 yildin 12 yilghiche oxshash bolmaydu, kopinche kishilerning 3~5 yilghiche bolidu. EYDIZ kisilining yoshurun mezgilining uzun-qisqiliqi, kishilerning yishi, salametlik ehwali, eydiz kisili wirusini qandaq yuqturuwalghanliqi, dawalitish ehwali qatarliq amillar bilen munasiwetlik. Adette eydiz kisili wirusigha yuqumlanghandin kiyin hichqandaq dawalash ilip barmighan kishilerning yoshurun mezgili qisqa bolidu, omuri qisqa bolidu.
11. EYDIZ kisilining qandaq alametliri bolidu?
Adem bedini eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinip, 1 ~ 12 yilliq yoshurun mezgilni bishidin otkuzush jeryanida, wirus bedende tizdin kopiyip, adem bedinining kiselge qarshi turush kuchini ighir derijide zexmige uchritidu. Shuning bilen adem bedini her xil kiselliklerge giriptar bolup, her xil kisellik alametler korulushke bashlaydu, bu bimarning EYDIZ kisili basquchigha resmi qedem basqanliqi hisablinidu. Adem EYDIZ kisilige giriptar bolghanda, bedenning kiselge taqabil turush kuchining towenlishi tupeylidin peyda bolghan herqandaq kiselde bolidighan alametlerning hemmisi korulidu. Adette kop uchraydighan alamet kontrol qilish qiyin bolghan qizish, oruqlash, nemelum osme qatarliqlar.
12. EYDIZ kisilige giriptar bolghan herqandaq adem choqum olup kitemdu?
1981-yili tibbiy alimlar tunji qitim EYDIZ kisilini bayqighanda, EYDIZ kisilige giriptar bolghan kopinche kiseller bir-ikki yil ichide olup ketken. Hazir, eydiz kisili wirusini kontrol qilishta we uningdin EYDIZ kisilige tereqqiy qilishning aldini ilishta nurghun yingi dorilar dunyagha kelgen bolup, EYDIZ kisilige giriptar bolghan nurghunlighan kiseller xili uzun yashawatidu. Biraq, EYDIZ kisili yenila janni alidighan kisel hisablinidu. Hazirche EYDIZ kisilige giriptar bolghanlarning ichide peqet az bir qisim kishilerla 5 yil yashawatidu, biraq bu san dawalash tixnikisining tereqqiy qilishigha egiship iship biriwatidu.
13. EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinishtin saqlinish uchun nimilerge diqqet qilish kirek?
Yashlargha bolghan terbiyeni kucheytip, ularning zeherlik chikimlikke oginip qilishning aldin ilish kirek. Qan ilish, okul urush we tekshurushlerde, imkan bar birla qitim ishlitidighan eswablarni ishlitish kirek. Er-ayal bir-birige sadiq bolushi, natonush kishiler bilen jinsiy munasiwet otkuzmeslik, qarshi terepning EYDIZ kisilige giriptar bolghan-bolmighanliqini bilmigen ehwal astida, ular bilen jinsiy munasiwet qilmasliq yaki jinsiy munasiwet qilghanda eng yaxshisi ozini qoghdash wasitisi qollinish kirek. EYDIZ kisilige giriptar bolush ihtimali bolghan er-ayal, waqtida tekshurtush kirek, eger EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghanliqi bayqalsa, eng yaxshisi baliliq bolmasliq kirek. Eger imiwatqan balisi bar ayalning EYDIZ kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bolsa, yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, balisini imitmeslik kirek.
14. Zeherlik chikimlik bilen EYDIZ kisilining qandaq munasiwiti bar?
Zeherlik chikimlik bilen EYDIZ kisilining biwasite munasiwiti yoq, biraq, zeherlik chikimlik chikishke oginip qalghanlar, kiyinche zeherlik chikimlikni nepes yoli arqiliq istimal qilishtin tomurgha okul qilip urushqa tereqqiy qilidighanliqi uchun hemde zeherlik chikimlikni istimal qilghuchilar bir yingnini ortaq ishletkenliki uchun, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Hazir Uyghur Rayonida bayqalghan EYDIZ kisili bilen yuqmlan’ghuchilarning ichide 88.60% zeherlik chikimlikni okul qilip urush arqiliq EYDIZ kisilini ozlirige yuqturiwalghan.
15. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan ayalning bala tughushi xeterlikmu?
Elwette xeterlik. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan ayal baliliq bolghanda, yingi tughulghan balining hemmisi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinishi natayin, biraq, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi nahayiti yuqiri. Bala tughulghandin kiyin imitishning ozimu xeterlik. Uning ustige hazirgha qeder EYDIZ kisilining unumluk dawasi bolmighachqa, balining balaghetke yetmeyla yitim bolup qilish ihtimali bar, shunga, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan ayal eng yaxshisi baliliq bolmasliq kirek.
Putun dunyada her yili texminen 2 milyon 400 ming ayal EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan bolup, texminen 800 ming yingi tughulghan balining EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinishini kelturup chiqiridiken.
16. EYDIZ yitimliri digen nime? Hazir dunyada qanchilik EYDIZ yitimliri bar?
EYDIZ yitimliri diginimizde asasliqi ata-anisi EYDIZ kisili tupeylidin olup kitip yitim qalghan balilarni kozde tutidu.
2004-yilighiche, putun dunyada texminen 15 milyon EYDIZ yitimliri bar bolup, ularning kop qismi Afriqida iken. Asiyadiki EYDIZ yitimliri 2 milyon’gha yitidiken. 2010-yiligha barghanda putun dunyadiki EYDIZ yitimlirining sani 25 milyon’gha yitidiken.
2004-yilighiche, putun Junggoda texminen 70 mingdin 80 mingghiche EYDIZ yitimliri bar iken. 2010-yiligha barghanda, Junggodiki EYDIZ yitimlirining sani 138 mingdin 260 ming ariliqida bolidiken.
17. Qan silish xeterlikmu?
EYDIZ kisili tarqilishqa bashlighan deslepki mezgilde, nurghun kishiler qan silish arqiliq EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghan bolup, hazir qan teqdim qilghuchilargha sistimiliq tekshurulidighan bolghachqa, qan silish arqiliq EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghanlarning sani kop derjide towenligen. Shundaqtimu towendiki birnechche sewebler tupeylidin yenila melum derijide xetiri bar. (1) Sharaiti nachar rayonlarda, bolupmu bezi tereqqiy qiliwatqan dolet we rayonlarda qan teqdim qilghuchilargha telep yuqiri emes. Ular sistimiliq tekshurulmigenliki uchun, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan qan bashqilargha silinip qilishi mumkin. (2) Eger qan teqdim qilghuchi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghili 3 ay bolmighan bolsa tekshurushte eydiz kisili wirusi yalghan inkar qilinidu. Bundaq kishining qinini qobul qilghuchi EYDIZ kisili bilen yuqumlinidu. (3) Qanni ilish, bir terep qilish, toshush we kiselge silish jeryanida eydiz kisili wirusi bilen bulghinish.
18. Eger mektepte bashqa oqughuchilar eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan bolsa yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, mining balamgha yuqamdu?
Yaq, yuqmaydu. Adettiki normal uchrishish, meyli waqti uzun yaki qisqa bolsun, xetiri yoq. Bu xildiki uchrishish barliq kolliktip tenterbiye paaliyetlirinimu oz ichige alidu.
19. Eger risturanda tamaq etkuchi ashpez yaki kutkuchi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, men u risturanda tamaq yisem xeterlikmu?
Yaq, xeterlik emes. Risturanda tamaq yiyish EYDIZ kisilige giriptar bolush xewpini ashurmaydu. Hazirgha qeder eydiz kisili wirusi ning tamaqtin yuqqanliqi toghrisida hichqandaq ispat yoq.
20. Eger bedinim eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchining qini bilen bulghansa, men choqum eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinimenmu?
Eger bediningizde hichqandaq zexme bolghan jay bolmisa, siz adette eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanmaysiz, biraq shundaqtimu ihtiyat qiling.
21. Chish chotkisi, saqal alghuch qatarliq shehsiy buyumlirimni choqum bashqilardin ayrim ishlitishim kirekmu?
Elwette shundaq. Bu buyumlar qan bilen bulghinishi mumkin. Biraq, bu eydiz kisili wirusini tarqitidighan muhim wasite emes.
22. Bir kishining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan yaki yuqumlanmighanliqini qandaq bilgili bolidu?
Bir kishining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yaki yuqumlanmighanliqini qandiki eydiz kisili wirusigha qarshi “kangti” yaki “antibody” tekshurup iniqlash arqiliq bilgili bolidu. Adem eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghandin kiyin 3 aydin 6 ayghiche bedende kangti yaki antibody ishlep chiqiridu. Eger melum kishining qinidin bu xildiki kangti yaki antibody tipilsa, bu kishini EYDIZ kisili bilen yuqumliniptu dep hokum chiqirishqa bolidu. Biraq, anisi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yingi tughulghan baligha bu hokumni chiqirishqa bolmaydu.
23. Eydiz kisili wirusi ozara korushush yaki quchaqlishishtek adettiki alaqilishish arqiliq tarqamdu?
Eydiz kisili wirusi bu wirus bilen yuqumlanghan kishilerning tutush, silash, quchaqlashtek adettiki alaqilishish arqiliq tarqimaydu. Tetqiqat netijisidin melum bolushiche, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan qan we jinsiy bez suyuqluqi, ana suti qatarliq beden suyuqluqi bilen biwasite qoyuq alaqilishish arqiliq tarqaydu.
24. Eydiz kisili wirusi soyushush arqiliq tarqamdu?
Tetqiqat arqiliq eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan bezi kishilerning sholgey yaki ighiz suyuqluqida qismen eydiz kisili wirusining barliqi bayqalghan bolsimu, biraq eydiz kisili wirusining soyush arqiliq yuqidighanliqigha tixi toluq ispat yoq. Shundaqtimu Kisellikni Kontrol Qilish Merkizi kishilerni eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghanlarni soygende, qattiq soyushushtin saqlinishqa agahlanduridu. Chunki bundaq soygende ighizdin qan chiqish ehwali kilip chiqip, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish xetirini kelturup chiqiridu.
25. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan kishi bilen bir oyde turush bixetermu?
Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bar aililerni tetqiq qilish netijisidin qarighanda eydiz kisili wirusi qacha-qucha, longge, kariwat, yotqan-korpe, obirni qatarliq oy seremjanlirini birge ishlitish arqiliq yuqmaydu. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchining qini bilen uchrishish xeterlik. Shunga saqal alghuch, chish chotkisi qatarliqlarni choqum ayrim ishlitish kirek.
26. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bilen bir monchigha chushush, bir obirnini ishlitish bixetermu?
Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bilen bir monchigha chushush, bir obirnini ishlitish xeterlik emes. Eger eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchining qini we jinsiy bez suyuqluqliri bilen biwasite qoyuq alaqilashsingiz, eydiz kisili wirusi sizge yuqidu..
27. Yotel we chushkurush arqiliq eydiz kisili wirusi yuqamdu?
Zukam qatarliq bezi kisellikler yotel we chushkirish arqiliq tarqaydighan bolsimu, biraq eydiz kisili wirusi u yollar arqiliq tarqimaydu.
28. Pasha eydiz kisili wirusini tarqitamdu?
Tetqiqat netijisige asaslanghanda eydiz kisili wirusi pasha we bashqa hasharetlerning chiqishi arqiliq yuqmaydu.
No comments:
Post a Comment