Opke Raki

Opke Raki (Lung Cancer)


Dr. Memet Emin

Opke Raki Digen Qandaq Kisel?

Opke raki (Lung cancer) diginimiz bir yaki ikki tereptiki opkide mewjud bolghan normalsiz hujeyrilerning konturulsiz kopiyishini korsitidu. Adem bedini adette oxshimighan hujeyrilerdin tuzulgen bolup, hujeyriler normal kopiyish arqiliq kona we olup ketken hujeyrilerning ornini alidu. Yingi hujeyrining peyda bolushi we kona hujeyrining ornini ilishi bedende uzluksiz yuz birip turidu. Adette normal bolmighan hujeyriler bedende anche munche peyda bolup tursimu, biraq bedenning tebbi qoghdunush organliri terpidin derhal yoq qilinidu.

Rak kisili bolsa, towendiki exwal astida peyda bolidu. Bedenning tebbi qoghdunush organi bu normal bolmighan hujeyrilerning konturulsiz kopiyishini tossup qalalmighanda. Bu normal bolmighan hujeyriler uzluksiz kopiyip we oz ara toplushup osme hasil qilghanda. Bu osmiler dawamliq osup etirapigha kengiyip, xoshna hujeyrilerni zexmige uchuratqanda.
Gerche kishiler bezi raki peyda qilghuchi ziyanliq madigha uchurashqan haman opkisi ziyangha uchursimu, biraq nurghun yillardin kiyin andin opke rakigha aylinidu.

Opkining qurulmisi we xizmiti

Opke kokrekning ong we sol ikki boshlughigha jaylashqan bolup, ong teripi 3 qanat (lobes), sol teripi 2 qanat (lobes), jemi 5 qanattin tuzulgen. Kanay kokrek ichide ikkige bolunidu, bu kanayche (bronchus, 支气管) dep atilidu. Kanayche opkige ichkirlep kirip, nurghun kichik neychilerge we qildam nechilerge bolinidu, bular opke nechiliri (bronchioles, 细支气管) we qildam neychiler (capillary, 毛细支气管) dep atilidu. Qildam neychiler eng axirda opke kopukchiliri (alveoli, 肺泡) bilen tutishidu. Biz nepeslengen hawa nepes yolliri arqiliq opkige kiridu. Hawa opkige kirgendin kiyin, hawa terkiwidiki oksigin hawadin qangha kiridu, qandiki qalduq mada karbon tot oksid (CO2, carbon dioxide, 二氧化碳)qandin opkige kiridu we nepes arqiliq siritqi chiqirwitilidu.

Opke rakining oxshimighan turliri

Opke raki peyda bolghan hujeyrining oxshimaslighigha asen, opke rakini chong jehettin ikki turge, kichik jehettin tot turge ayrishqa bolidu.

Kichik hujeyrilik opke raki (small-cell lung cancer, 小细胞肺癌). Bu xil opke rakining tereqqi qilishi nahayti tiz bolup, etirapqa tarqilishi we kengiyishimu tiz bolidu. Deslepte bayqighanda kopunchi kisel otura we axirqi basquchqa birip qalghanlighi uchun, dawalash unimi anche yaxshi emes.

Bashqa turdiki hujeyrilik opke raki (non-small-cell lung cancer, 非小细胞肺癌). Bu xildiki opke raki putun opke rakining 80% ni igelleydighan bolup, tereqqi qilishi asta, dawalash unimi nisbeten yaxshi. Bu xildiki opke raki towendiki uch xil turdiki opke rakini oz ichige alidu: qasiraqsiman opke raki (squamous cell carcinoma, 鳞癌), bez opke raki (adenocarcinoma, 腺癌), chong hujeyrilik opke raki (large cell carcinoma, 大细胞肺癌)

Opke rakining alametliri

Kopunche opke raki saghlamliq tekshurush uchun tartilghan kokrek rintigin ressimi arqiliq bayqalghan bolup, opke rakining desliwide iniq alametler bolmaydu, uning ustige alametler bolghandu nahayti yengil hem bashqa adettiki kisellerde kop korulidighan alametler bolup, kishilerning anche diqet itiwarini qozghimaydu. Opke raki tereqqi qilip, melum basquchqa barghanda, towendiki alametler korulushke bashlaydu.
1. Qan tukurush yaki tukurukte qan bolush.
2. Uzun muddet dawam qilghan yotel (cough, 咳嗽).
3. Kokrek aghrish.
4. Nepes qisilish, dimi siqilish.
5. Opke yallughlinip qilish.
6. Ushtumtut oruqlap kitish we ighirlighi towenlep kitish.
7. Ongay hirip qilish. Bu adette kopunche rakla bolidighan alamet bolup, yalghuz opke rakigha tewe emes.

Opke rakigha munasiwetlik sanliq melumatla

1. Opke rakining 80% artuqi tamaka chikishtin kilip chiqqan.
2. Tamakini tashlash arqiliq opke rakigha giriptar bolush xetirini towenletkili bolidu.
3. Opke raki erlerde kop bolup, erlerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti ayallardin 25% artuq bolidu.
4. Opke rakigha giriptar bolghuchining aran 15% baldur bayqilidighan bolup, 85% bimar tunji qitim diyagunuz qoyulghanda, rak ala burun etirapqa kengiyip ketken.
5. Opke rakigha giriptar bolghuchining 5 yil yashash nisbiti 50% etirapida, yeni opke rakigha giriptar bolghuchining aran 50% 5 yil omur koreleydu.

Qandaq amillar opke rakini kelturup chiqiridu?

Opke rakini kelturup chiqargha asaliq sewep tamaka chikish bolup hisaplinidu. Tamak chikishning opke rakini kelturup chiqirishtiki asasi sewipi, tamakida rak kelturup chiqiridighan maddining bolghanlighida. Tamaka terkiwidiki bu rak peyda qilghuchi madda rak kelturup chiqarghuchi (carcinogens, 致癌物质) dep atilidighan bolup, opke hujeyrilirini biwaste zexmige uchurtidu. Bu zexmige uchurghan hujeyriler waqitning otushige egiship rakqa aylinidu. Biraq qaysi tamaka chekuchining opke rakigha giriptar bolush nisbitining yuquri bolidighanliqini molcherlesh qiyin. Adette tamaka chekkuchining opke rakigha giriptar bolush ihtimalliqi towendiki amillar bilen munasiwetlik.

1. Tamaka chekkuchining tamaka chikishni bashlighan yishi.
2. Tamaka chikish tarixining uzun qisqalighi.
3. Kunda chikidighan tamaka sanining az kopligi. Bashqilar chekken tamakining isimu, kishilerning opke rakigha giriptar bolush xetirini ashurwitishi mumkin. Tamakidin bashqa yene bezi seweplermu kishilerning opke rakigha giriptar bolush nisbitini ashurwitishi mumkin. Eger tamak chekkuchi tengla waqitta bu seweplerge duch kelse, ularning opke rakigha giriptar bolush nisbiti tiximu yuquri bolidu.

U sewepler towendikiche:

1. Xizmet we her xil sewepler tupeylidin tash paxta (asbestos, 石棉), komur we komur mesulatliri (coal products), (vinyl chloride, 乙烯氯), (nickel chromate, 铬酸镍), (arsenic, 砷, 砒霜), (chloromethyl ethers, 氯甲醚) qatarliq rak peyda qilghuchi madda (cancer-causing agents, 致癌物质) bilen biwaste uchurshush.
2. Xizmet, dawalash we her xil sewepler tupeylidin radiyaktipliq nur bilen uchurshush, mesilen kop qitim ritiginge chuchush, bezi kiseller tupeylidin radiyaktipliq nur bilen dawalash ilip birish qatarliqlar.
3. Radon gazi (Radon gas, 氡气) bilen uchurshush. Radon gazi adette bezi ongkurlerde, gharlarda we tupiraqta bolidighan bolup, bu gaz bilen uchurashqanda opkide zexme peyda qilishi mumkin.


Uyghur Rayunidki opke rakigha giriptar bolghuchilarning tiz surette kopiyishige sewep bolghan amillar.

1. Tamaka chekkuchilarning kunsayin iship birishi. Hemmeylenge ayan bolghunidek putun jemiyette bir xil gelite munasiwet usuli omumlashqan we kunsayin ewji alghan bolup, kishiler natonush birsi bilen tonushmaqchi bolsa yaki birer ishni bijirmekchi bolghanda, aldi bilen qarshi terepke tamaka sunidu. Her qandaq ish tamaka bilen bashlinidu. Eger tamaka chekmisingiz qarshi terepni ret qilghan boliz, ademigerchilik we sorundarchilighiz bolmighan bolidu digendek koz qarashlar. Bu xil gelite exwal tamaka chekkuchilerning kunsayin kopiyishige turtke bomaqta.
2. Tamaka chekkuchilerning tiximu yashlishishi. Zhungguoda yash osmurlerge tamaka sitip birish toghursida mukemmel qanuni tuzum bolmighachqa, we ata anilarning bu mesilige ehmiyet birishi yiterlik bolmighachqa, yash osmuler arisidiki tamaka chekkuchiler kopeymekte.
3. Tamaka chekish rayunlirining muhapiq cheklenmesligide, yeni buninggha munasiwetlik qanuni tuzumning kem bolushida. Uyghur arisida olturash, toy tukun qatarliq sorunlarda tamak chikish nahayti omumlashqan bolup, bu sorunlarning hawa almashturush uskunliri toluq emes, yaki dahirsi kichik. Putun muhit is tutek bilen qaplanghan bolup, bu sorunda olturghanlarning meyli tamaka chekkini bolsun yaki chekmigini bolsun, oxshashla ziyangha uchiraydighan exwal ighir.
4. Hawaning bulghunushi. Saetning terqqi qilishigha egiship, saet exletlirining kopiyishi we buning unumluk chare tebirlerning qollanmaslighi yaki qolghan chare tebbirelrning unumluk bolmaslighi.
5. Ixtizatning tereqqi qilishigha egiship, mashina sitiwalghuchilarning kopiyishi, kishilerning en enwi qatnash qorali bolghan welisipit we harwilarni ishlitishtin, mashinini qatnash qorali qilishqa tereqqi qilishi, we uning nisbitining kunsayin artip birishi. Buningha nisbeten qanun tuzumning bolmaslighi we unumluq chare tebbirlerni qollanmaslighi.
6. Ishlepchiqirish kuchlirining tereqqi qilishigha egiship, dixanlarning ishsizlinishi we koplep sheherge kochup kirishi, sheher ahalisining zichlighining iship birishi, we shu seweptin qishta issinish uchun ishletken komer we uning ajirtip chiqarghan isining kopiyishi.
7. Kishilerning oylirini layaqetlik bolmighan matiryallar bilen bizishi, yeni ishletken xam matiryallar tekiwidiki ziyanliq maddilarning olchemdin iship kitishi, yaki erzan dep bezi olchemge toshmighan matiryallar bilen oyini bizishi.
8. Sheher alisining iship birishigha egiship, binalarning kopiyishi we zichlighining ishishi, hawa almashturush estelirining yiterlik bolmaslighi.
9. Radiyaktiplik nurning tesiri. Kishilerning radiyaktipliq nur bilen uchurshush pursitining kop bolushi, doxturxanilarda rintiginning omumlishishi we kishilerning ritin arqiliq tekshurush, radiyaktipliq nur bilen dawalinish pursitining kopiyishi.
10. Turmushning ritimsiz, tiz we jiddilik bolushi. Kishilerning koplep rohi bisimgha uchurshishi.

Qandaq qilghanda opke rakining aldini alghili bolidu?

Opke rakigha giriptar bolushtin saqlinish yaki opke rakigha giriptar bolush ihtimalini towenlitish uchun towendikilerge diqit qilish kirek.

1. Tamaka chekmislik, yaki tamakini tashlash kirek.
2. Oz ara tamaka sunidighan, we bashqilarni tamaka chikishke zorlaydighan nachar adetlerni ozgertish kirek
3. Yash osmurlerge terbiyeni kuchaytish, ulargha tamakining ziyinini cheshendurush, shundaqla munasiwetlik qanun tuzup arqiliq yash osmurlerning tama chikishini qattiq tosush kirek.
4. Oy ichide, yaki hawa almashturush uskunliri toluq bolmighan muhitta tamake chekmeslik kirek.
5. Eghirayaq ayal we yishigha toshmighan sorunlarda tamaka chekmeslik kirek.
6. Oy yasighan ishletken matiryalgha diqet qilish, oyning hawa almasturush uskunlirini yaxshilash kirek.
7. Muhitni asirash, hawaning ighir bulghunushidin saqlinish, yaki bulghanghan muhitta uzun turmasliq kirek.
8. Radiyaktipliq bulghanghan rayundin yiraq turush, kop miqdarda rintigini nuri bilen uchurshushtin saqlinish kirek.
9. Turmush ritimliq bolush, keypiyatini yaxshi turush, xizmet we turmush jiddichiligidin imkan saqlinish kirek.
10. Munasiwetlik orunlar we hokumet organliri zawut salghanda, imkan bar sheher sirtigha, yaki olturaq ahale az jaygha silish kirek. Sanaet rayuni bilen olturaq rayunni putunley ayriwitish kirek.

Opke rakigha qandaq diyagunuz qoyulidu?

Opke raki bilen gumanlanghan kishiler yaki ozide opke rakida bolidighan bezi alametler korulgen kishiler towendiki tekshurushlerni ilip birish kirek.

1. Kokrekni rintigin resimige tartish (Chest x-ray)
2. CT we MRI arqiliq opkini resimge ilish.
3. Tukurukni tekshurush (Sputum test).
4. Opke toqulmilirining kisellik exwalini tekshurush (Biopsy, 活组织检查)
5. Yingne arqiliq bir qisim opke toqulmilirini ilip tekshurush (Needle aspiration)
6. Kanayche eyniki erqiliq tekshurush (Bronchoscopy, 支气管镜检查).

Opke rakini dawalash

1. Ximiyelik dawalash yene dora bilen dawalash (Chemotherapy, 化疗).
2. Radiyaktipliq nur bilen dawalash (Radiation therapy, 放疗).
3. Opiratsiye qilip dawalash (Surgery, 手术治疗). Opiratsiye adette opke rakining ornigha we chong kichikligige asasen kisip iliwitidighan opkining dahirsimu oxshash bolmaydu. Adette uch xil opiratsiye omumlashqan bolup, ular opke qanitining bir qismini qisiwitish (wedge resection, 楔形切除术), opke qanitini qisiwitish (lobectomy, 肺叶切除术) we bir tereptiki opkuni ptunley kisip iliwitish (pneumonectomy, 肺切除术) din ibaret.
4. Nur bilen dawalash (Photodynamic therapy, 光疗)
5. Imiyuntluq dawalash (Immunotherapy, 免疫疗法)