Blog Archive

Tuesday, February 11, 2020

Wuhan öpke yallughi we yingi korona virusi

Wuhan öpke yallughi we yingi korona virusi

https://www.youtube.com/watch?v=CTX02FcHYFM&t=911s

Memet Emin
2019 - yili 12 - ayning bashlirida, we yaki bezilerning qarishiche uningdin burun, Wuhan sheheride tipik bolmighan öpke yallughi tarqashqa bashlighan bolup, doxturlar deslepte uni SARS oxshash kisel bolishi mümkin dep guman qilghan. Kiyin u kiselning burun körülüp baqmighan bir xil kisellik ikenlikini periq etken, likin waxtida xelqni xewerdar qilmighan. U kisel toghursida ijtimayi taratqularda agahlandurush bergen 8 doxturni, saqchilar torda yalghan uchur tarqatqan dep qolgha alghan. 2019 - yili 12 - ayning axirgha barghanda, ehwal ighirliship, 12 - ayning 31 - küni, Xitay hökümiti bu kiselni Dunya Sehiye Teshkilatigha uqturushqa mejburi bolghan. Shuning bilen bir waqitta u tipik bolmighan öpke yallughining korona virusi ailisige tewe bolghan yingi bir virusning keltürüp chiqarghanliqini bayqap, 2020 - yili 1- ayning 7 - küni u virusqa "2019 nCoV" yeni "2019 yingi korona virusi" we yaki "2019  yingi tajisiman virusi" dep nam bergen. 

2020 - yili 2 - ayning 11 - küni, Dunya Sehiye Teshkilati u virusning ismini "SARS-Cov-2" yeni "SARS korona virusi 2",  u  keltürüp chiqarghan Wuhan öpke yallughining ismini  "COVID 19", yeni "korona virusi kisili 19" dep özgertken. Dunya Sehiye Teshkilati gerche u isim özgertishni kisel isimlirini ölchemleshtürüsh we kisel isimlirigha joghrapiyelik yer ismi ishletmeslik sewebidin dep chüshendürgen bolsimu, biraq ötkichiler Dunya Sehiye Teshkilatining bu qilmishini Xitaygha qilghan xoshametlik dep qarashqan. Chünki hemmimiz bilgendek 2012 - yili Otura Sheriqte tarqighan "MERS" yeni "Otura Sheriq Nepes Yoli Kisili" digen kisellik ismidimu joghrapiyelik yer nami bolup, u isim hazirgha qeder qollinilip kelmekte iken.

Yingi bayqalghan bu korona virusining taq zenjirlik RNA virusi ikenliki, uning 30 minggha yiqin asas jupi (base pair) din teshkil tapqanliqi, u virusning haywanlardin bolupmu sheperengdin [1] kelgenlikining ihtimaliqining nahayti zor ikenliki, uning gin alahidilikide 2015 – yili we 2017 – yili, “Rhinolophus sinicus “ dep atalghan sheperengdin ayrip chiqqan SARS qa oxshaydighan shepereng virusi bilen 80% [2], [3], “Rhinolophus affinis” dep atalghan yene bir xil sheperengdin ayrip chiqqan "RaTG13" virusi bilen 96% [4], [5] oxshashliqi melum. Biraq insanlarning u virusqa bolghan tonushi nahayti cheklik bolup, bilmeydighan nersiler yenila nahayti köp.


Ying korona virusining gin ret tertiwi
Full-genome evolutionary analysis of the novel corona virus (2019-nCoV) 
Yingi korona virusining toluq gin qurulmisi üchün yuqarqi ulanmini bising

Bu yingi korona virusi, aldinqi ikki qitimda insanlar arisda éghir kisel peyda qilghan SARS we MERS virusigha oxshash haywanlarda mewjut bolghan virus bolup, u virus insanlargha deslepte Wuhandiki bir dingiz mesulatlirini satidighan bazarda sitilghan sheperengdin, undin yikin yilandin yuqqan dep qarighan bolsimu, biraq kiyin bayqalghan bezi bimarlarning u dingiz mesulatlirini satidighan bazar bilen hichqandaq alaqisi yoqliqini, u virusning belki bashqa bir yollar arqiliq ademge yuqqanliqini periz qilishqan. Undaqta eger u virus u dingiz mesulatliri satidighan bazardin tarqalmighan bolsa zadi nedin tarqaldi? Bu virus haywan virusi iken, undaqta nimishqa burun insanlargha yuqmay emdi insanlargha yuqup kisel peyda qilidi? Ejiba yiqinda u virusning gin alahidilikide birer özgürüsh boldimu? U özgürüsh tebbi yüz bergenmu yaki bashqilar teripidin sun’i peyda qilin’ghanmu? 2020 - yili  1 - ayning 23 - küni Xitay hökümiti bir tereptin u virus bilen yuqumlan’ghanlarning sanini 570 etirapida dep turup, yene bir tereptinnime üchün 11 miliyun nopusi bar Wuhan sheherini taqash qararigha kilidu? Xitay hökümiti shunche qiyin ehwalgha qilipmu, nime üchün Amirka mutixesislirining yardimini arqa arqidin ret qilidu? Xitay hökümitining bir nersilerni yoshurghandek qilip, shunche endishe qilishining sewebi zadi nime? Bu soallargha qanaetlik jawap tapalmighan nurghun kishiler, u virusning Wuhandiki  P4 tejirbexanisidin tarqalghanliq ihtimaliqini oturgha qoymaqta. Bu qarashtikiler ichide, eng nopuzluq kishi Amirka kingesh palatasiye ezasi Tom Cotton bolup, uning bu jehettiki köz qarishi dunyada alahide tesir qozghimaqta.

Dunyada nurghun chong döletlerde mexsus virus we baktiryelerni tejirbe qilidighan terjirbexana we tetqitqat orunliri bolup, ular haywan we her xil janliqlar bedinidin her xil virus we bakteiryelerni ayrip chiqip, ularni tejirbexanida biqip, yitildürüp, ularning köpiyish alahidiilikini, xarektirini, gin alahidilikini, qurulmisini we kisel peyda qilish ehwalini tetqiq qilidu, waksina ishlep chiqiridu. Hazir mutixesislerning mölcherlishiche dunyada 100 miliyun xildin artuq virus [6] bolup, mushu xildiki terjirbexana, tetqitqat orunliri we mikro organizim alimlirining tirishchanliqi we izdinishi netijiside, insanlar hazirgha qeder 5000 xildek virusni tonup yetken. Insanlar tonup yetmigen viruslar tixi nahayti köp bolghachqa, tetqitqatchilar her xil mexsette yingi viruslar toghursida üzlüksiz izdinish we tetqitqatlar ilip baridu. Hetta biologiyelik urush üchün teyyarliq qilishimu mümkin. Wuhandiki P4 tejirbexanisi ene shundaq virus we baktirye tetqiq qilidighan tejirbexanilarning biri.

Wuhandiki P4 tejirbexanisi Wuhan Virus Tetqitqat Merkizi merkizi (中国科学院武汉病毒研究所de bolup, bu merkez 1956 qurulghan we 2015 - yili P4 derijisige kötürülgen.Bu tejırbexana Xitaydiki birdin bir P4 derijilik tejirbexana. 
https://en.wikipedia.org/wiki/Wuhan_Institute_of_Virology

Wuhande u kisel tarqalghan deslepki mezgildin bashlap,  u kiselning u yingi virus peyda qilghanliqini bilgen’ge qeder, Xitay hokumitining uchurlarni chekleshke urunishi, bolupmu u virus bilen yuqumlan’ghanlar künsayin köpiyip, kisellik ehwali konturuldin chiqqandin bügünki künlerdimu, Xitay hökümitining Amirka mutixesislirining Wuhen’ge birip, bu virus toghursida birlikte izdinish ilip birish teliwini ret qilishi, u virusning menbesi dep qaralghan u dingiz mesulatliri baziridin 32 kilomitir yiraqliqqa jaylashqan Wuhan P4 tejirbexanisi, gerche virus tetqitqati jehette Xitaydiki eng nopuzluq tejirbexana bolsimu, biraq hazirgha qeder bu heqte hichqandaq awaz chiqarmasliqi, insanlarda heqiqeten bu kiselning menbesi toghursida nurghunlighan gumanlarni qozghimaqta. U gumanlar ichide eng küchlük tesir qozghawatqini u virusning tebii özgürüsh peyda qilghan virus bolmastin, belki sun'i özgertish kirgüzülgen yeni uning biriktürülgen virus [7] [8] ikenliki bolup, beziler uningda Amirkining qoli bar dep qarisa, köp sanda ademler u virusning Wuhandiki P4 tejirbexanidin tasadipi tarqap ketkenlikini oturgha qoyushmaqta. Yene beziler tiximu konkirit qilip, P4 tejirbexanisida tejirbe qilghan haywanlarni muapiq bir terep qilmay, ularni ghösh qatarida bazarda satqanliq sewebidin, u virus tarqap ketken dep qarimaqta.

Guman qanche köp bolghansi, endishe shunche chong bolidu. Netijide 2020 – yili 1 – ayning 30 – küni Dunya Sehiye Teshkilatning pütün dunya miqyasida "sehiye jiddi haliti" ilan qilishi bilen, Amirka bashliq nurghun döletler Wuhandin öz puxralirini yandurup chiqish qararigha keldi. Hazir gerche u virusning choqum P4 tejirbexanidin tarqalghanliqigha ait iniq delil ispat bolmisimu, biraq yuqarqidek gumanliq amillar tüpeylidin, biz u virusning Wuhandiki P4 tejirbexanidin chiqqanliqining ihtimalini hergüz yoq diyelmeymiz; belkim yiqin kelgüside nurghun ishlar oturgha chiqishi, we bu virus toghursida bilinmigen nurghun mesililer bilinishi mümkin.

Paydilinish matiryalliri

[1] Emerging novel Coronavirus (2019-nCoV) - Current scenario, evolutionary perspective based on genome analysis and recent developments.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/32036774

[2] Phylogeny of SARS-like betacoronaviruses including novel coronavirus (nCoV)

[3] The 2019‐new coronavirus epidemic: Evidence for virus evolution

[4]  A pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin

[5] Bat coronavirus isolate RaTG13, complete genome

[6] How many viruses on Earth?
http://www.virology.ws/2013/09/06/how-many-viruses-on-earth/

[7] 中美科学家5年前曾提取并制造了类SARS新冠病毒,还预示了巨大社会风险 | 钛媒体科普
https://www.tmtpost.com/4240712.html

[8] A SARS-like cluster of circulating bat coronaviruses shows potential for human emergence
https://www.nature.com/articles/nm.3985#author-information
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26552008

2020 - yili 2 - ayning 11 - kuni

No comments:

Post a Comment