Dunya Eydiz Kuni

2011-Yilliq Dunya Eydiz Kuni Munasiwiti Bilen

Dr. Memet Emin

Eydiz kisilidin qandaq saqlinish toghursidiki uchur we bilimlerni putun dunya miqyasida keng kolemde teshwiq qilish meqsitide Dunya Sehiye Teshkilati her yili 12-ayning 1-kunini Dunya Eydiz Kuni qilip biketken bolup, 2011-yili 12-ayning 1-kuni bolsa 24-qitimliq Dunya Eydiz Kuni hisaplinidu.

1985-yili Junggoda tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin taki 2011-yili 910-ayghiche, putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 4344593 yetken, ularning ichide 166207 adem eydiz kisilige tereqqi qilip, jemi 88223 adem eydiz kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan.

2011-yili 1-aydin 10-ayghiche 10 ay ichide yingidin eydiz virusi bilen yuqumlanghanlarning sani 45749, eydiz kisilige tereqqi qilghanlarning sani 30303, eydiz kisili bilen olup ketkenlerning sani 16338 yetken.

1995-yili Uyghur ilide tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi yeni bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin 2011-yilghiche bolghan 16 yil ichide, Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning sani ademni chochutkidek suret bilen kopiyip, hokumetning 2011-yili 11-ayning 30-kuni ilan qilghan xeweirige asaslanghanda, 2011-yili 9-ayning 30-kuni putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi (HIV) bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 35 ming 398 ge yetken. Ularning ichide 6897 adem eydiz kisilige tereqqi qilghan we 4777 adem eydiz kisili sewebidin olup ketken.

Eydiz yeni AIDS digen soz Engilizchidiki “Acquired Immunity Deficiency Syndrome” digen sozning birinji heripliridin tuzulgen soz bolup, Uyghurche Adem bedining immiyunut kuchi (yeni kiseldin saqlinish kuchi) ning zehminilishi we yaki kem bolishi sewibidin kilip chiqqan her xil kisellikler toplimi digen menide.

Eydiz kisilini peyda qilghuchi viris HIV bolsa Engilizchidiki “Human Immunodeficiency Virus” digen sozning birinji heripliridin tuzulgen soz bolup, Uyghurchida Insanlar Immiyunut Kemliki Virusi digen menada.

EYDIZ kisili virusi yeni HIV kishiler arisida oz ara yuqushning asasliq yollirini towendidek bir nechche tereplerge yighinchaqlashqa bolidu.

1. Zeherlik chikimlik chekkuchiler arisida bir yingnini ortaq ishlitish arqiliq yuqush

2. Jinsi munasiwet arqiliq yuqush

3. Apidin baligha yuqush (tughut we emitish jeryanida)

4. Qan silish, qan ilish we her xil tibbi meshghularlar arqiliq yuqush

5. Chach, saqalni ustur bilen alghanda tire zexmilinish

Shuni tekitlep otushke erziduki towendiki ehwallarda Eydiz kisili virisu yeni HIV kishiler arisdia oz ara yuqmaydu.

1. Normal alaqe qilishtin (korushush, quchaqlishish)

2. Ter we sholgeydin

3. Su we yimek ichmektin

4. Adettiki turmush boyumliridin

5. Munchida yuyunush we su uzush kolchigide su uzushtin

Adem eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlanghandin kiyin texminen 1 yildin 10 yilghiche bolghan mezgilni bashtin kechurgendin kiyin, andin Eydiz kisilige tereqqiy qilidu, bu mezgil Eydiz kisilining yoshurun mezgili dep atilidu. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinip, tixi Eydiz kisilige tereqqiy qilmighan u kishiler Eydiz kisili wirusini ilip yurguchiler yaki eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar dep atilidu. Adette Eydiz kisili wirusini ilip yurguchiler yaki eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarda alahide kisel alamiti bolmaydu, biraq bashqilargha yuqturushning ihtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Adem Eydiz kisilige giriptar bolghandin kiyin adette hichqandaq dawalash ilip barmighanda, yirim yildin 2 yilghiche omur koreleydu. Bir qisim kishiler bolsa tiximu qisqa waqit ichide olup kitishi mumkin. Eydiz virusi bilen yuqumlanghuchilar eger ozining yuqumlanghanlighini baldur bayqisa we derhal unumluk dawalash ilip barsa, Eydiz kisilge terqqi qilish suretini astilatqi, omurini uzatqili, hetta bashqilargha yuqturup qoyush ihtimalliqini towenletkili bolidu.