Vitamin heqqide qisqiche chushenche

Vitamin heqqide qisqiche chushenche

Memet Emin

Vitaminning muhimliqini hemmimiz bilimiz, hem shundaqla birer yimeklikning ozuqluq qimmitini tilgha alghanda terkiwide mol vitamin maddisi bar dep alahide eskertimiz. Undaqta Vitamin digen zadi qandaq madda? Biz Vitaminni qanche kop istimal qilsaq salametlikimizge shunche paydiliqmu? Biz vitamin dorilirini dawamliq istimal qilip turush arqiliq saghlam yashash we yaki uzun omur korush mexsitimizge yiteleymizmu? Towende men bu jehette qisqiche tonushturush birip otush bilen birge oz koz qarashlirimni oturgha qoymaqchi.

Vitamin digen zadi qandaq madda? Ularning roli nime?

Vitamin diginimiz bedende kem bolsa bolmaydighan we bedende ishlep chiqirilmaydighan, choqum ozuqluq arqiliq sirittin qobul qilish zorur bolghan kop xil organic madilar toplimi bolup, bu maddilar biz kunde istimal qilip turghan 3 chong ozuqluq maddisi yeni may, aqsil we shikerlerge oxshash bedenni inirgiye bilen teminlimeydu, ebiraq ular bedenning mitabolizimliq fonkisiyesini tengsheshte nahayti muhim rol oynaydu. Eger adem bedini melum xildiki vitamin’gha irishelmigende we yaki bedende melum  xildiki vitamin kem bolghanda, adem bedining normal mitabolizimliq fonkisiyesi tesirge uchurap, her xil munasiwetlik kiselliklerge asan giriptar bolidu. Elwette adem bedinidiki vitamin normaldin yuquri bolghanda we yaki biz istimal qilghan vitamin bedenning ihtiyajidin iship ketkende, bedinimizdiki melum organlarning zeherlinishini kelturup chiqiridu we bedinimizde bezi kiselliklerni peyda qilidu. Shunga vitaminning bedendiki muhimliqini qarghularche qoghlushup, ularni ihtiyajdin artuq istimal qiliwilish, oxshashla xeterlik. Eng muhimi vitaminning muhimliqini tonup yitish bilen birge uni muhapiq istimal qilish, bedenning vitamin’gha bolghan ihtiyajini qandurush bilen birge, vitamindin jeherlinishtinmu saqlinish kirek.

Qandaq ehwalda vitamin kemlik kilip chiqidu?

Adette bedinimz ihtiyajliq bolghan  vitamin miqdari az bolup, bezi vitaminlar bedinimizde melum miqdarda melum mezgil saqlinidu, shundaqla biz kundilik turmushta istimal qilip turiwatqan barliq yimek ichmek terkiwide her xil vitaminlar bar, shunga normalda asanliqche vitamin kemlik kilip chiqmaydu.

Bizning her xil vitaminlargha bolghan ihtiyajimiz oxshash bolmaydu,  her xil vitaminlarning bedende saqlinish waxti we miqdarimu oxshash bolmaydu. Bedinimiz bezi vitaminlarni yiterlik miqdarda xili uzun zaman saqliyalaydu, bundaq vitaminlarni biz bir mezgil istimal qilmisaqmu, asanliqche kemlik kilip chiqmaydu.  Mesilen, Vitamin A, Vitamin B12 we Vitamin D qatarliq vitaminlar balaghetke yetken kishilerning jigiride yiterlik miqdarda saqlinidighan bolup, biz bu xil vitaminlarni bir nechche ay istimal qilimisaqmu, asanliqche vitamin kemlik kilip chiqmaydu. Yene bezi vitaminlar bedende kop miqtarda saqlanmaydu, eger biz bu xildiki vitaminlargha uzluksiz iriship turmisaq, bir ikki ayda vitamin kemlik kilip chiqidu.

Undaqta qandaq kishilerde we yaki qandaq ehwalda vitamin kemlik kilip chiqidu?

1.   Uzun muddet tamaq yimigen kishilerde, yeni yiterlik yimeklik bolmasliq, achliq ilan qilish we yaki kisellik tupeylidin yiterlik ozuqlinalmighan kishilerde.

2.   Tamaqni tallap yiyishke adetlen’gen, yeni istimal qilghan tamaqning turi nahayti cheklik bolghan, we yaki uzun muddet bir xilla yimeklikni istimal qilishqa adetlen’gen kishilerde.

3.   Ucheyde mewjut bolghan melum kisellikler tupeylidin, beden yimeklik terkiwidiki vitaminlarni unumluk qobul qilalmighan ehwal astida.

4.   Melum sewepler tupeylidin misalen dawamliq haraq ichish, tamaka chikish we yaki bezi dorilarni istimal qilish sewebidin, bedenning vitaminlarni qobul qilishi cheklimige uchurghan ehwal astida.

5.   Melum kisellikler tupeylidin beden melum xildiki vitaminlarni yoqutush, we oz waxtida toluqlanmasliq sewebidin.

Qandaq qilghanda vitamin kemliktin saqlan’ghili bolidu?

Biz kundilik turmushta istimal qilip qilip turiwatqan her xil yimek ichmek terkiwide her xil vitaminlar yiterlik bar  bolup, oxshash yimeklikte oxshimighan vitaminlar bolidu, oxshimighan yimekliklerdiki oxshimighan vitaminlarning miqdarimu oxshash bolmaydu. Bezi vitaminlar koktatlar terkiwide kop bolsa, yene bezi vitaminlar gosh terkiwide mol. Bezi vitaminlar yel-yemishler terkiwide mol bolsa, yene beziler guruch, bughday we qonaq terkiwide mol. Shunga biz yimeklik tallimay, her xil yimekliklerni yeni her xil sey koktat, yelyimish, guruch, un tamaqlirini, gosh we biliqlarni muhapiq istimal qilip bersek, normalda vitamin kemliktin tamamen saqlinalaymiz.

Biz normalda vitamin dorilirini istimal qilishqa ihtiyajliqmu?

Eger biz yimeklik tallimay, her xil yimekliklerni muhapiq istimal qilsaq, yeni kunduluk turmushimizda koktat we yelimishler kem bolmisa asanliqche vitamin kemlik kilip chiqmaydu.

Eger bizde yuqurda dep otken vitamin kemlikni kelturup chiqiridighan alahide ehwallar bolmisa vitamin dorilini istimal qilishning hichqandaq ihtiyaji yoq.

Biz peqetla towendiki ehwallarda vitamin dorilirini istimal qilishqa ihtiyajliq

1.   Vitamin kemlik kilip chiqqanda;

2.   Melum xildiki vitamin mol bolghan yimekliklerni uzun muddet istimal qilalmighanda we yaki istimal qilish sharahitimiz bolmighanda;

3.   Gerche vitamin mol bolghan yimekliklerni dawamliq istimal qilip turghan bolsaqmu, biraq melum kisellikler tupeylidin, ashqazan we ucheyning hezim qilish iqtidari nachar bolup, yimekliklerni parchilap uning terkiwidiki vitaminlarni qobul qilish tesirge uchurghanda.

4.   Biz melum xildiki kisellerge giriptar bolup, bedenning melum xildiki vitamin’gha bolghan ihtiyaji iship ketkende we yaki vitaminning bedendin yoqulishi tizliship ketkende;

5.   Yimeklik aditimiz tupeylidin yimekliklerni pushurush jeryanida yimeklik terkiwidiki xer xil vitaminlar weyran qiliwitilgende.

6.    Yimek ichmikide bolup ichidighan sut we bowaq yimeklikide yiterlik vitamin bolmighan osup yitiliwatqan balilar.

7.   Hezim qilish iqtidari nachar bolghan, we yaki bezi yimekliklerni istimal qilish imkaniyiti bolmighan yashan'ghan kishiler.

Vitamin dorilirini tallighanda nimilerge diqet qilish kirek?

Men deslepte tekitlep otkendek biz vitaminni qanche kop istimal qilsaq we yaki bedinimizde vitamin qanche kop bolsa salametlikimizge shunche paydiliq digen gep yoq.  Hem vitamin quwet qilidighan ozuqluq maddisimu emes. Biz peqet we peqetla bedinimiz ihtiyajliq bolghan vitamin’gha irishsekla kupaye.  Eng yaxshi supetlik vitamin tebii yimek ichmek terkiwidiki vitamin bolup, saghlam yimekliklerni istimal qilish arqiliq bedinimiz ihtiyajliq bolghan eng supetlik vitaminlargha irisheleymiz.

Eger heqiqeten vitamin dorilirini istimal qilish zorur bolghanda, amal bar kilish menbesi iniq bolghan, nopuzluq dora shirketliri ishlep chiqarghan vitaminlarni talash kirek. Vitamin gerche kilish menbesi mol, tennerqi erzan dora bolsimu, biraq supet jehette olchemge yetmigen vitaminlarni istimal qilghinimizda, yalghuz kozligen mexsetke yitelmey qalmastin belki bedinimzge ziyan salidighan ish yuz birishi mumkin. Vitamin dorilirining supiti we unimi digende biz yalghuz uning beden'ge ihtiyajliq bolghan vitaminlarni toluqliyalishighila emes, belki uning beden’ge ilip kelgen ekis tesirining nahayti towen we yaki asasen yoq bolushighimu qarishimiz kirek. Chunki supiti yaxshi bolmighan vitamin doriliri terkiwide bizge kireklik bolghan vitamin maddiliridin bashqa, biz ihtiyajliq bolmighan qalduq maddilarmu bar bolup, bu maddilarning terkiwi qanche yuquri bolsa, yeni vitamin dorisining sapliq derijisi qanche towen bolsa, bedinimzdiki bu dorilarni bir terep qilidighan jigger we borekning yukini ighirlashturup, bedinimizge bezi yaman aqiwetlerni kelturup chiqirishi mumkin.

Vitaminlarning turliri

Adette diyiliwatqan vitaminlar yeni kop ishlitilidighan we muhim bolghan vitaminlar 13 xil vitaminni oz ichige alidighan bolup, ular Vitamin A, Vitamin B1, Vitamin B2, Vitamin B3, Vitamin B5, Vitamin B6, Vitamin 7, Vitamin B9, Vitamin B12, Vitamin C, Vitamin D, Vitamin E we Vitamin K din ibaret. Ularning ichide Vitamin D bolsa Vitamin D1, Vitamin D2, Vitamin D3, Vitamin D4 we Vitamin D5 din ibaret 5 xil vitaminni oz ichige alidu. Vitamin K bolsa Vitamin K1 we Vitamin K2 din ibaret 2 xil vitaminni oz ichige alidu.

Yuqarqi 13 xil vitamindin bashqa yene Vitamin B8, Vitamin F, Vitamin G, Vitamin H, Vitamin J, Vitamin L1, Vitamin L2, Vitamin M, Vitamin O, Vitamin P, Vitamin PP, Vitamin S we Vitamin U digendek vitaminlar bar bolup, ularning ichide bezilerning vitaminliq salahiti ilip tashlanghan, yeni vitamin digen namni emeldin qaldurup, bashqa namlar bilen atalghan bolsa, yene bezilerni yuqarqi 13 xil vitamin katigoriyesige kirguzuliwitilgen. Mesilen: Vitamin G we Vitamin J, hazir Vitamin B2 gha qoshuwitilgen, Vitamin H bolsa Vitamin B7 ge qoshuwitilgen,  Vitamin M bolsa Vitamin B9 ge qoshuwitilgen, Vitamin PP bolsa Vitamin B3 ge qoshuwitilgen; Vitamin P ning vitaminliq salahiti ilip tashlan'ghan. Vitamin L1 ning bedende muhim emesliki bayqalghan.

Bedinimizde vitamin kem bolghanda qandaq aqiwet kilip chiqidu?

1.   Vitamin A kem bolghanda kozning korushi quwiti ajizlaydu, bolupmu kichide kormeydighan bolup qalidu.

2.   Vitamin B1 kem bolghanda beriberi (脚气病) dep atalghan bir xil kiselni kelturup chiqiridu.

3.   Vitamin B2 kem bolghanda til yallughi, ighiz boshlughi yallughi qatarliq kisellerni kelturup chiqiridu.

4.   Vitamin B3 kem bolghanda tire zexmilinish, tire chushup kitish qatarliq bir xil tirek kisili (糙皮病) ni kelturup chiqiridu.

5.   Vitamin B5 kem bolghanda Perissiziya dep atalghan tire sezgurligi iship kitish kiselligini kelturup chiqiridu. Bu kiselge giriptar bolghanda tire koygendek, qichishqandek, yingne sanjighandek her xil gheyri tuygha we sizimlar bolidu.

6.   Vitamin B6 kem bolghanda qan kemlik, nirwa zexmilinish qatarliq aqiwetlerni kelturup chiridu.

7.   Vitamin B7 kem bolghanda tire yallughi, uchey yallughi qatarliq kisellerni kelturup chiqiridu.

8.   Vitamin B9 kem bolghanda qan kemlik peyda qilidu. Hamile bolghan ayalning qosiqidiki balisda bezi tughma kisellikni kelturup chiqiridu.

9.   Vitamin B12 kem bolghanda qan kemlikni kelturup chiqiridu.

10.         Vitamin C kem bolghanda tire, chish we ighiz boshluqi qanash asasliq kisel alameti bolghan (坏血病) kiselini kelturup chiqiridu.

11.         Vitamin D kem bolghanda songek yumshap qilish (软骨病, 佝偻病) kisilini kelturup chiqiridu.

12.         Vitamin E kem bolghanda yingi tughulghan balilarda qan kemlik kelturup chiqiridu. Erlerde tughmasliq, ayallarda balisi asan chushup kitish qatarliq aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

13.         Vitamin K kem bolghanda beden asanla qanaydighan yeni tire we ichki ezalardin asan qan chiqidighan bolup qalidu.

Qandaq ehwalda vitamin bilen zeherlinish  kilip chiqidu? We ularning aqiwiti qandaq bolidu?

Normalda vitamin bilen zeherlinish yeni bedinimzdiki vitamin miqdari ihtiyajimizdin iship kitish ehwali vitamin kemliktek kop uchurmaydu, biraq shundaqtimu uzun muddet kop miqdarda vitamin dorilirini istimal qilghanda bedinimzdiki vitamin miqdari ihtiyajimizdin iship kitip, vitamin bilen zeherlinishtek yaman aqiwetlerni kelturup chiridu.

1.   Vitamin A bilen zeherlen’gende songek sewepsiz yumshiwilish, aghrish, ishiwilish, kozi ghuwalishish, bishi qiyish, bishi aghrish, ishtiyi tutulush, kongli ilishish, qandiki kaltsi iship kitish, jigger zexminilish qatarliq aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

2.   Vitamin B1 bilen zeherlen’gende muskul boshushush we maghdursizlinishtek aqiwetler kilip chiqidu.

3.   Vitamin B3 bilen zehelen’gende jigger zexmige uchuraydu.

4.   Vitamin B5 bilen zeherlen’gende ichi surush, kongli ilishish we qusushtek aqiwetler kilip chiqidu.

5.   Vitamin B6 bilen zeherlen’gende nirwa zexmige uchuraydu.

6.   Vitamin B12 bilen zeherlen’gende danaxorrekke oxshash tire kiselligini peyda qilidu.

7.   Vitamin D bilen zeherlen’gende beden susizlinish, qusush, ishtiyi tutulush, yarghinliq his qilish, ichi qitiwilish, muskul ajizliqi, kaltsi bilen zeherlinish we nurghun organlarda tash peyda bolushtek aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

8.   Vitamin E bilen zeherlen’gende beden asan qanash, Vitamin K ning unimi towenlesh, qandiki may terkiwi yuqurlash qatarliq aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

9.   Vitamin K bilen zeherlen’gende qan asan uyishiwilishni kelturp chiqiridu.

Qaysi xilidiki  yimekliklerde qaysi turdiki vitaminlar kop bolidu?

1.   Vitamin A1 barliq siriq renglik yelmishlerde, barliq yopurmaqliq koktatlarda, sewzide, kawida, sutte, biliqta, jiger qatarliqlar terkiwide kop bolidu.

2.   Vitamin B1 barliq koktatlarda, jiger, tuxum, guruch terkiwide kop bolidu.

3.   Vitamin B2 bananda, qonaqta, purchaqta, Lusun (芦笋) terkiwide kop bolidu.

4.   Vitamin B3 gosh, biliq, tuxum, kopunche koktatlar, mogu (蘑菇) terkiwide kop bolidu.

5.   Vitamin B5 gosh, brokili (椰菜), avokado (鳄梨) terkiwide kop bolidu.

6.   Vitamin B6 gosh, koktat, banan terkivide kop bolidu.

7.   Vitamin B7 xam tuxumda, jigerde, xuasing (花生), barliq yopurmaqliq yishil koktat terkiwide kop bolidu.

8.   Vitamin B9 barliq yopurmaqliq koktat, bughday uni, jiger terkiwide kop bolidu.

9.   Vitamin B12 gosh we barliq haywan mesulatlirida kop bolidu.

10.         Vitamin C mutleq kop sandiki yelimish bolupmu achciq chuchuk yelimish, koktat, jiger terkiwide kop bolidu.

11.         Vitamin D biliq, tuxum, jiger, mogu (蘑菇) terkiwide kop bolidu.

12.         Vitamin E mutleq kop sandiki yelimish, koktat, yangaq, mighiz, uruq terkiwide kop bolidu.

13.         Vitamin K yopurmaqliq yishil koktat, tuxumning siriqi, jiger terkiwide kop bolidu.

Eskerish: Jiger terkiwide her xil vitaminlarning hemmisi kop bolsimu, biraq jigerni vitamin toluqlaydighan asasliq yimeklik qilmasliqimiz kirek. Chunki jiger terkiwide yalghuz  her xil vitaminlar kop bolupla qalmastin belkim yuquri miqdarda kolestirol bolup, jigerni kop istimal qilghanda, qandiki may miqdari iship, yuquri qan bisimi, yurek we minge qan tomur kisilige giriptar bolush xetirini ashuriwitidu.