Qan aylinish sistimisi toghursida qisqiche chüshenche

Qan aylinish sistimisi toghursida qisqiche chüshenche

Memet Emin

Qan aylinish sistimis bedende oksigin, karbon töt oksid we her xil maddilarni toshushtek mohim rol oynaydighan mohim bir sistima bolup, uni beden qan aylinish sistimisi yaki chong qan aylinish sistimisi we öpke qan aylinish sistimisi yaki kichik qan aylinish sistimisi dep ikki türge ayrish mümkin. Beden qan aylinish sistimisi yaki chong qan aylinish sistimisi oksigin we ozuqluq madilarni yuqursi mingige, töwini putqa yetküzüp, bedenning her qaysi qismini oksigin we ozuqluq bilen teminlesh bilen birge, bir tereptin bedendiki bezi qalduq maddilarni börek we tirigha toshup birip, südük we ter arqiliq beden sirtigha chiqirip tashlashqa yardem berse, yene bir tereptin bedenning her qaysi qismida hasil bolghan karbon 4 oksidni yürekke qayturup kilish rolini öteydu. Öpke qan sistimisi yaki kichik qan sistimisi, yürekke qaptip kelgen karbon 4 oksidni öpkige toshup birip, uni nepes arqiliq beden sirtigha chiqirip tashlash bilen birge nepes ilish arqiliq irishken sap oksigin yürekke yetküzidu.

Beden qan aylinish sistimisi yaki chong qan aylinish sistimisida, oksigin mol bolghan qan yürekning sol qirinchisi (left ventricle，左心室) din chiqip,  asasi qizil qan tomur (aorta， 主动脉) we shaxche qizil qan tomur (artery， arteriole) lar arqiliq bedenning bulung puchqaqliridiki qildam tomur (capillaries) largha birip, bedenni oksigin bilen teminlesh bilen birge, karbon 4 oksidni we kichik ücheydiki qildam tomurlar arqiliq irishken ozuqlularni ilip shaxcha kök qan tomur (venous) we asasi kök qan tomur (Vena cava) arqiliq yürekning ong dalancha (right atrium, 右心房) sigha qaytip kilidu we öpke qan aylinish sistimisi üchün, yürekning ong qirinchisigha kiridu. Andin öpke qan aylinish sistimisi we yaki kichik qan aylinish sistimisi arqiliq, qan yürekning ong qirinchisi (right ventricle，右心室)  din  öpke qizil qan tomur (pulmonary artery，肺动脉) arqiliq, öpke qildam tomur (alveolar capillaries) gha birip, u yerde bedenning her qaysi jayliridin ilip kelgen karbon 4 oksidni tashlap qoyup, yingi oksiginni ilip, öpke kök qan tomur （pulmonary vein）arqiliq, yürekning sol dalancha (left atrium, 左心房) gha qaytip kilidu we beden qan aylinish sistimisi üchün, yürekning sol qirinchisi (left ventricle，左心室) kiridu.

Qan aylinish sistimisining merkizi yürek bolup, u kökrek ichige jaylashqan. Uning wezipisi qanni siqip chiqirip, bedenning bulung puchqaqlirigha yetküzüp, bedenni zörür bolghan ozuqluq mada we oksigin bilen teminlesh, shuning bilen bir waqitta bedenning her qaysi jayliridiki exletlerni (karbon töt oksid we bashqa kireksiz maddilarni) munasiwetlik ezalargha yetküzüp, u yerdin beden sirtigha chiqirip tashlashqa yardem birish. Yuqarda dep ötkendek, qan yürekning bisimi arqiliq, qizil qan tomurlarda iqip, bedenning hemme yiridiki qildam qan tomurlargha yitip baridu we u yerdin kök qan tomurlar arqiliq yürekke qaytip kilidu.

Adem öre turghanda, putning alqini bilen minge yürekke eng yiraq bolghan eza bolup, putning alqini yürekke nisbeten eng töwen eza, minge bolsa yürekke nisbeten eng yuquri eza hisaplinidu. Yürektin chiqqan qan, yürek we qizil qan tomurning soqush küchige tayinip bedenning herqaysi jaylirigha yitip baridu. Yashning chongiyishi we bezi kiseller tüpylidin yürek azizlashqanda, simizlik we may tüpeylidin qizil qan tomur qitishiwalghanda, ularning soqush küchi ajizliship, bedenning yiraq qismigha bolupmu bedenning yuquri qismigha jaylashqan mingige qan asan yitip baralmaydighan ehwal kilip chiqidu. Yürekke qaytip kilidighan qan, bedenning yuquri qismidin igizlik periqige tayinip  kök qan tomur arqiliq yürekke qaytip kelsimu, biraq bedenning töwen teripidin bolupmu put we pachaqtin yürekke qaytip kilish unche rawan bolmaydu, u muskullarlaning herkitige tayindu.

Yashning chongshigha egiship yürek ajizlishidu, muskullar maghdursizlinidu, hette muskullar kichiklep, qorulup kitidu; qizil qan tomurlar qitiship, qan tomur témining ilastikiliq töwenlep,  tomurning diyamitiri kichiklep, yürektin chiqqan qanning bedenning bulung puchqaqlirigha bolupmu bedening yiraq qismigha yitip birish qiyinlishidu; qan bisimi yuqurlap, yuquri qan bisimi kilip chiqidu; yiraqtiki ezalarning qan teminati azlap kitidu. Kök qan tomurlar kengyip, tolghushup, bedenning yiraq qismidiki qanning kök qan tomur arqiliq yürekke qaytip kilish qiyin bolidu; yiraqtiki ezalardiki qildam tomurlar qan’gha tolup qalidighan ehwallar kilip chiqidu; netijide bedenning yiraq qismining qan aylinishi éghir tesirge uchuraydu.  

Bedendiki ezalarning qan aylinishi tosqunluqqa uchurghanda we qan aylinish rawan bolmighanda, her xil biaramliqlarni keltürüp chiqiridu. Mingige qan yitishmigende, oksigin we ozuqluq yitishmeslik tüpeylidin, asan mügdeydighan, iside saqlash töwenlep kitidighan, qizziqishi töwenlep kitidighan, bezide hetta bash aghridighan ehwallar körilidu. Mingige éghir derjide qan yitishmigende, qan yitishmigen mingide qansizlinip ölüsh peyda bolidu we bash qattiq aghridu, hette hushsizlinish we palej bolush kilish chiqidu. Mingidiki kök qan tomuridiki qan aylinish rawan bolmay, mingediki qan miqdari éship kitip, éghir derijide bash aghridighan, mingige qan chüshidighan, köngli iliship yandurghusi kilidighan, hetta qusidighan ehwallar körilidu. Yürekke qan yitishmigende, dimi siqilidighan, asan hasirap qalidighan we yürek tiqilmisi kilip chiqidu. Put qollargha qan yitishmigende,  oksigin we ozuqluq yitishmeslik tüpeylidin, put qolining barmaqliri aghridighan, qolishidighan, asan issimaydighan we yaki dawamliq tonglap turidighan engwallar körilidu. Bundaq ehwalda, issiq ötküzüsh arqiliq, qan tomurlarni kengeytip, kisel alametlirini yenggilletkili bolidu. Put qoldiki qildam tomurlarning qan aylinishi rawan bolmighanda, barmaqlar qolishidighan ehwallar peyda bolidu. Put qollardin yürekke qaytip kilidighan qan rawan bolmighanda, qildam tomurlar qan’gha tolup, etiraptiki nirwilargha bisim chüshürüsh arqiliq, aghriq peyda qilidu. Bundaq ehwal astida, soghaq ötküzüsh arqiliq, qan tomurlarni taraytip, kök qan tomurgha toplishiwalghan qan miqdaririn azayitqili we shu arqiliq aghriqni peseyitkili bolidu.

Adem tekshi yatqanda, yürek bilen bedenning köp qismi bir tekshilik üstige kilip, yürekning bedenning yuquri qismi bolghan mingige qan yetküzüsh bilen bedenning töwen qismi bolghan put we pachaqtiki qanning yürekke qaytip kilish, öre turghan’gha nisbeten köp asan bolidu. Yürekning xizmet yüki töwenley, yürekning soqishi astilaydu. Adem uzun mudet herket qilmay yatqanda, yürek shu aram alghan halgha könüp qalidu, muskullar ajizlishidu, herket qilishqa könelmeydighan ehwal kilip chiqidu. Shunga uzun mudet herket qilmaydighan we yaki karwat tutup yatidighan ehwaldin saqlinish kirek.

Insan saghlam yashash we uzun ömür körüsh üchün eng mohimi yash waxtidin bashlap, üzlüksiz herket qilip, chiniqip turush kirek. Dawamliq herket qilghan we chiniqip turghan ademning yürek iqtidari yaxshi bolidu, muskullar chong we küchlük bolidu, öpkining iqtidari yaxshi bolidu. Bedende qan aylinish her zaman yaxshi bolidu we bedening her qaysi jayliridiki ezalar yiterlik ozuqluq we oksigin’gha irisheleydu.   Herket qilghanda, terleshni biraq bek hasirap qalmasliqni asasi mexset qilish kirek. Hazirap qilish, yürekning yüki iship ketkenlik direk biridu. Terlesh, bedendiki may köydürülgenliktin direk biridu. Beden chiniqturushta, qandaq herket her ademning ehwaligha qarap periqliq bolup, eng mohim bolghini nime herket qilishtin bekrek, qilghan herketni izchil dawam qilishtur.