Zukam

Zukam toghursida qisqiche chüshenche

Memet Emin

Zukam eng köp uchuraydighan kisellik bolup, ömüride zukam bolup baqmighan adem bolmisa kirek. Zukam hem bir musteqqil kisel, hem bashqa kisellikler tüpeylidin kilip chiqqan egeshme kisellik alamiti. Zukam hem alahide dora ichip dawalash zörür bolmighan, özligidin saqiyip kitidighan eng addi bir kisellik, hem sel qarashqa bolmaydighan hayatliqqa xewep ilip kilidighan bezi xeterlik kiselliklerning bashlinishi.

Zukamning peyda bolush sewebige nisbeten köpünche kishilerde bir xata chüshenche bar. Köpünche kishiler uni shamal tigip qalghanliqtin yaki soghaq ötüp qalghanliqtin bolidu dep qarishidu, chünki nurghun eneniwi tibabette zukamning sewebini shundaq chüshendürgen. Emiliyette bolsa zukam adem bedinining zukam peydaqilidighan her xil virusi bilen yuqumlinishi sewebidin kilip chiqqan bir xil kisellik, tiximu iniq qilip eyitqanda virus bilen yuqumlinishtin kilip chiqqan burun we yuquri nepes yoli yallughining bir xili.

Zukam adette adettiki zukam (common cold) we yuqumluq zukam (flu, influenza) dep ikki xil bolidu. Adettiki zukamni adettiki zukam virusi keltürüp chiqiridu. Yuqumluq zukamni yuqumluq zukam virusi keltürüp chiqiridu. Qismen ehwalda zukamda birla waqitta baktirye bilen yuqumlinish bolidu. Yeni baktirye kelturüp chiqarghan burun yallughi bilen adettiki zukam birla waqitta bolidu.

Adettiki zukam (common cold)

Adettiki zukam adette burun boshluqi virusi (rhinoviruses) we bashqa zukam peyda qilghuchi virus bilen yuqumlinish sewebidin kilip chiqqan burun we yuquri nepes yoli yallughi bolup, adette burni qichishish, burnidin su iqish, burni pütüp qilish, boghizi qichishish, boghizi aghrish, hötilesh, bishi we muskulliri azraq aghrish, azraq qizzish we harghinliq his qilish qatarliq alametler bolidu. Oxshimighan kishilerning kisellik alametliride periqler bolidu, bezilerde ighir bolidu bezilerde yenggil bolidu, bezilerde bir ikki xilla kisellik alamiti bolidu, bezilerde yuqarda dep ötken hemme kisellik alamiti bolidu. Adettiki zukamning kisellik alametliri insanlarning yishi we adettiki beden saghlamliqi bilen zich munasiwetlik.

Undaqta insanlar qandaq ehwalda adettiki zukamgha giriptar bolidu?

Adem bedini her zaman her xil kisel peyda qilghuchi baktirye we viruslar bilen uchurshup turidu, biraq adem her zaman kisel bolmaydu. Adem bedinining özini qoghdash küchi yeni imiyunut küchi adem bedinini her zaman kisel peyda qilghuchi amillarning ziyankeshlikidin qoghdap turidu. Eger adem bedinining özini qoghdash küchi yeni imiyunut küchi töwenlep ketse, we beden uchurashqan zukam virusi üstidin ghalip kilelmise, adem zukam bolidu.

Shunga adem bedinining özini qoghdash küchini yeni imiyunut küchini töwenlitidighan herqandaq amil zukamning peyda bolushida wastiliq rol oynaydu. Mesilen yiterlik uxliyalmasliq, alahide herip charchash, beden chinuqturmasliq, shamal ötüp kitish, soghaq tighish, issiq ötüp kitish, özuqluq we usuzluq yiterlik bolmasliq, bezi vitaminlarning kem bolishi qatarliq amillar bedenning imiyunut küchige biwaste we wastiliq tesir körsütüp, bedenning özini qoghdash küchini töwenliwitidu.

Adettiki zukam bolghanda bolupmu zukamdin bashqa kisel bolmighanda alahide dawalash ilip birishning hajiti yoq. Peqetla yaxshi aram alsa, yaxshi ozuqlinip, yiterlik usuzluq ichilse, terlesh we siyish arqiliq qandiki virus we u ajirtip chiqarghan zeherlik maddilar waxtida bedendin chiqirlip tashlansa, zukam 3 kündin 5 kün ichide özligidin saqiyip kitidu. Eng uzun bolghandimu 7 kündin iship ketmeydu. Eger baktirye bilen yuqumlunush bolmisa antibiotik ishlitishning hichqandaq zörüryiti yoq. Elwette dawalashta eng mohimi kisel alamiti zukam bilen oxshash bolghan bashqa kisellik bolush ihtimalliqigha alahide diqqet qilish we ularni öz ara periqlendürüsh kirek.

Yuqumluq zukam (flu, influenza)

Yuqumluq zukam (flu, influenza) adette her xil yuqumluq zukam virusi (influenza virus) bilen yuqumlinish sewebidin kilip chiqqan kisellik bolup, adette burni qichishish, burnidin su iqish, burni pütüp qilish, boghizi qichishish, boghizi aghrish, hötilesh, bishi we muskulliri aghrish, qizzish we harghinliq his qilish qatarliq adettiki zukamning kisellik alametliri  adettiki zukamgha nisbeten ighir bolghandin bashqa, yene tonglash, titirek bisish qatarliq alametlermu körilidu. Oxshimighan kishilerning kisellik alametliride periqler bolidu, bezilerde ighir bolidu bezilerde yenggil bolidu, bezilerde bir ikki xilla kisellik alamiti bolidu, bezilerde yuqarda dep ötken hemme kisellik alamiti bolidu. Yuqumluq zukamning kisellik alametliri we uning aqiwiti insanlarning yishi we adettiki beden saghlamliqi bilen zich munasiwetlik bolup, yishi chong, bedini ajiz kishilerning ölüp kitishini keltürüp chiqiridu.

Yuqumluq zukamni dawalash we uningdin saqlinishning eng yaxshi usuli yuqumluq zukam waksinisi (flu shot, influenza vaccine) udurush, dawamliq qolini yuyush we shexsi tazliqqa ehmiyet birish, beden chinuqturush, yiterlik uxlash, yaxshi aram ilish, yiterlik usuzluq ichish. Waxtida doxturgha körünüp, zörür bolghan dawalashlarni ilip birish we yaman aqiwet kilip chiqishtin saqlinish kirek.

Yuqumluq zukam uni keltürüp chiqarghan virusning türlirige qarap, her xil bolidu.

Yuqumluq zukam virusi

Yuqumluq zukam virusi (influenza virus) yuqumluq zukam (influenza, flu) ni kelturup chiqarghuchi virus. Yuqumluq zukam asasliqi insanlar arisida tarqilip qalmastin, yene at, chochqa, it we qushlar (toxa, kepter) arisidimu kop uchuraydu.

Yuqumluq zukam virusi bir xil RNA virusi bolup,  A, B, C, D, Isavirus, Thogotovirus, Quanranjavirus qatarliq 7 xil turdiki yuqumluq zukam virusni oz ichige alidu.

A tipitiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda, chochqa, at, shepereng we uchar qushlarda bolidu.

B tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda bolidu.

C tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi insanlarda, chochqida we itta bolidu.

D tiptiki yuqumluq zukam virusi: asasliqi kala we chochqida bolidu.

Isavirus yuqumluq zukam virusi: asasliqi salmon biliqida bolidu.

Thogotovirus yuqumluq zukam virusi: pasha we insanlarni oz ichige alghan sut emguchi haywanlarda bolidu.

A tipliq yuqumluq zukam virusi terkiwidiki H1 din H18 we N1 din N11 ghiche bolghan antigin'ge asasen her xil oxshimighan turlerge ayrilidu. Ularning ichide towendikiliri tarixta qushlar we insanlar arisida tarqap insanlargha ighir tehdit ilip kelgen.

H1N1 yuqumluq zukam virusi: 1918 yilda tarqalghan Ispaniye yuqumluq zukimini peyda qilghan bolup, putun dunyada 500 miliyun ademning yuqumlinishini we 50 - 100 miliyun ademning olishini kelturup chiqarghan. 2009 - yilida tarqalghan chochqa zukimini kelturup chiqarghan.

H2N2 yuqumluq zukam virusi: 1957 - yili tarqalghan Asiya zukimini kelturup chiqarghan, we Amirkining ozide 69800 ademning olishini kelturup chiqarghan;

H3N2 yuqumluq zukam virusi: 1968 - yili tarqighan Xongkong (Shanggang) zukimini kelturup chiqarghan, we 500000 Xongkongluq yuqumlan'ghan. Amirkining ozide 33800 ademning olishini kelturup chiqarghan.

H5N1 yuqumluq zukam virusi: 2004 - yilliq qush zukimini kelturup chiqarghan, we 60 etirapidiki dowletke ighir tesir yetkuzgen.

H7N7 yuqumluq zukam virus: 2003 - yildin hazirgha qeder ozshimighan dowletlerde oxshimighan derijide tarqap kelmekte.
H1N2 yuqumluq zukam virusi: 1988 - yili Jonggodin bashlinip hazirgha qeder dunyaning oxshimighan jaylirida oxshimighan derijide tarqap kelmekte.

H9N2 yuqumluq zukam virusi: asasliqi Jonggodiki toxularda mewjut bolup, 2009 - yili Xongkongda kichik balilarda kisel peyda qilghan, we undin kiyin tarqaq halda korulup kelmekte.

H7N2 yuqumluq zukam virusi: 2002 - yili Amirkining virginiya shitatida tarqalghan bolup,  beziler 1918, 1957 we 1968 - yilliri tarqighan yuqumluq zukamnimu mushu xildiki virus kelturup chiqarghan bolushi mumkin dep qarimaqta.

H7N3 yuqumluq zukam virusi: 1963 - yili tunji bolup En'giliyede bayqalghan bolup,  uningdin kiyin Yawropa we shimali Amirkida oxshimighan derijide tarqap kelgen.

H10N7 yuqumluq zukam virusi: 2004 - yili tunji bolup Misirda insanlarda kisel peyda qilghanliq bayqalghan.

H7N9 yuqumluq zukam virusi: 2013 - yildin bashlap asasliqi Jonggoda tarqap kelmekte.
http://fortune.com/2017/03/03/bird-flu-china/

Qush yuqumluq zukimi toghursida

Qush yuqumluq zukami diginimiz öy we yawa qushlarning A tiptiki bir xil yuqumluq zukam virusi bilen yuqumlinishi tüpeylidin kilip chiqqan ighir tiptiki nepes yolliri kisellikler toplimini körsitidighan bolup, bu kisel adette toxu wabasi depmu atilidu. Hazir bu kisellik pütün dunyadiki nurghun döwletlerde qerelik tarqap, öy qushi baqquchilargha ighir derijide ziyan salmaqta.

Qush yuqumluq zukimini peyda qilghuchi virus bezi qushlarning üchiyide mewjut bolidighan bolup, adette kisel peyda qilmaydu. Bu xil virus issiqliq we quyash nurigha sezgür bolup, 55 silsiye giradusluq issiqliqta bir saet,  60 silsiye giradusluq issiqliqta aran 10 minut yashiyalaydu. Bu xil virus qurghaq chang tozang ichide 2 hepte, 4 silsiye giradusluq sharahitta bir nechche hepte, tonglatqan gösh terkiwide 10 aydin artuq yashiyalaydu.

Qushi yuqumluq zukimini peyda qilghuchi virus adette her  xil öy we yawa qushlargha yuqidighan bolup, öy qushliri ichide toxa, ödek we ghazlar bu xil virus bilen yuqumlinidighan asaliq öy qushliri hisaplinidu. Bu xil virus adette nepes yolliri, hezim qilish yolliri, zexme bar tire, köz perdisi arqiliq yuqudu. Bu xil virus qushlarning teriti, eghiz we beden suyuqliqi arqiliq etiraptiki muhitqa tarqaydu. Yawa qushlarning bir jaydin bir jaygha uchushimu, bu kisellikning tarqishida melum rol oynaydu.

Oy qushliri bu virus bilen yuqumlanghandin kiyin, aldi bilen bir nechche saettin bir nechche künlük yushurun mezgilni bashtin ötküzidu.

Kisel bolghan waxti sel uzun bolghan qushlarda bir nerse yimeslik, ajizlap kitish, herket qilmasliq, tük peyliri boshap kitish yaki chüshüp kitish, bash qismi ishship qilish, közi qizzirip qilish, burnidin su iqish, bishini lingshitish, nepes qiyin bolushtek alametler bolidu. Bezi qushlarda ichi sürülüsh, bedini yighilip qilish, palaj bolup qilishtek alametler bolidu. Adette kisel waxti 1, 2 kün bolup, ölüp kitish nisbiti 50%~100% etirapida bolidu.

Bu xil kiselge giriptar bolghan qushlarning hazirgha qeder ünümlük dawasi yoq bolup, bu kiselning aldini ilish bekla muhim. Bu kisellikning aldini ilishta asaliqi kisel tarqighan rayunlarni qattiq konturul qilip, bashqa rayunlardin pütünley ayriwitish, muhit tazlighigha alahide ehmiyet birish, su menbesining tazliqini yaxshi konturul qilish kirek. Qushlarning tüklirige we beden suyuqliqigha uchurshushtin saqlinish kirek. Kisel tarqighan rayunlarda qush göshlirini istimal qilishta alahide diqet qilish kirek, eger qush göshlirini istimal qilish zörür bolghanda, amal bar toluq pushurup istimal qilish kirek.