Qan Bisimi

Yuquri Qan Bisimi (Hypertension)

Dr. Memet Emin

Qan bisimi we Yuquri qan bisimi

Qan bisimi (blood pressure) diginimiz yurekning soqushi arqiliq yurektin chiqip, qan tomurda iqiwatqan qanning qan tomur timigha chushurgen bisimidin ibaret.

Qan bisimi adette 2 san bilen ipadilinidighan bolup, biri yurek siqilghan waqittiki qanning qan tomurgha kelturgen bisimi bolup, bu yuquri bisimi yaki yurek siqilghandiki bisim (systolic pressure, 收缩压) hisaplinidu, normalda 90 din 120 mmHg (yeni millimiter simap, bir xil bisim birliki)  ariliqida bolidu; yene biri bolsa yurek kengeygendiki qanning qan tomur timigha chushurgen bisimi bolup, bu towen bisim yaki yurek kengeygendiki bisim (diastolic pressure, 舒张压) hisaplinidu; normalda 60 din 80 mmHg ariliqida bolidu.

Normal qan bisimi 90/60 mmHg bilen 120/80 mmHg ariliqida bolidu. Eger qan bisimi 140/90 mmHg we uningdin yuquri bolsa yuquri qan bisimi (hypertension, high blood pressure) hisaplinidu. Eger qan bisimi 120/80 mmHg bilen 140/ 90 mmHg ariliqda bolsa, yuquri qan bisimining chigirisida (prehypertension) bolghan hisaplinidu.

Eger qan bisimi yuquri qan bisimining chigirsida bolghan bolsa, yashning chongiyishigha egiship yuquri qan bisimigha tereqqi qilishning ihtimalliqi yuqurlap mangidu.

Yuquri qan bisimini kelturup chiqiridighan xeterlik amillar

Towendiki amillar qan bisimigha tesir korsutishi mumkin
• Bedendi suyuqluq we tuz madisining miqdari
• Borek, nirwa sistimi we qan tomurning ehwali
• Bedendiki oxshimighan hormunlar

Yashning chongiyishigha egiship qan bisimi yuqurlap mangidu, buning asasliq sewebi yashning chongiyishigha egiship qan tomur timi qitiship, uning ilastikiliq towenligenligidindur. Adem yuquri qan bisimigha giriptar bolghanda, minge qan tomur kisili (stroke, 中风, 脑血管意外), yurek qan tomur kisili we yaki yurek tiqilmisi (heart attack, 心脏病发作), yurek zeyipligi (heart failure, 心力衰竭) we burek kisili qatarliq kisellerge giriptar bolush ihtimalliqi iship baridu.

Towendiki ehwallar bolghanlarning, yuquri qan bisimigha ige bolush ihtimalliqi iship baridu.
• Simiz bolghanlar we yaki beden eghirliqi yuquri bolghanlar;
• Dawamliq jiddilishidighan we yaki endishe qilidighanlar;
• Gosh we mayliq yimekliklerni kop istimal qilidighanlar
• Kop haraq ichsishke adetlengenler;
• Tuzni kop istimal qilishqa, yeni hemme nersige tuz silip yiyishke adetlengenler.
• Ahiliside yuquri qan bisimigha giriptar bolghanlar;
• Herketni az qilidighan we yaki beden chiniqturushqa akitip qatnashmaydighanlar;
• Qandiki may (血脂) we kolestirol (胆固醇) madisi yuquri bolghanlar;
• Diyabit (shiker siyish) kisilige giriptar bolghan bolghanlar;
• Uzun mudette tamaka chekkenler;

Eger qan bisimining yuquri bolushini kelturup chiqarghan hichqandaq sewep bolmisa, yaki sewebi iniq bolmisa, we yaki qan bisimi yuquri bolushtin bashqan hichqanda normalsizliq bolmighanda, bu xil yuquri qan bisimi birlemchi yuquri qan bisimi (essential hypertension) hisaplinidu.

Eger yuquri qan bisimi bashqa kisellik we ehwallar sewebidin kilip chiqqan bolsa, bu xildiki yuquri qan bisimi ikkilemchi yuquri qan bisimi (secondary hypertension) hisaplinidu.

Ikkilemchi yuquri qan bisimi (secondary hypertension) bilen munasiwetlik ehwallar
• Asta xaraktirlik borek kisili (chronic kidney disease)
• Borek usti bizidiki normalsizliq
• Eghir ayaq bolush
• Bezi dorilarning ekis tesiri tupeylidin
• Qan tomurning tariwilishi bolupmu borek qizil qan tomurining tariwilishi
• Qalqansiman bizi yandash bizining iqtidari iship ketkende (hyperparathyroidism)

Yuquri qan bisimining kisellik alametliri

Yuquri qan bisimi asta xaraktirlik kisel bolup, kishilerning qan bisimining normaldin yuquri qan bisimigha tereqqi qilish jeryani asta xaraktirliq uzun bir jeryan bolghini uchun, kopunchi ehwalda hichqandaq alahide kisellik alamiti bolmaydu. Yuquri qan bisimigha giriptar bolghan kopunche kishiler ozining yuquri qan bisimini saghlamliq tekshurgende tasadipi bayqaydu.

Eghir derijidiki yuquri qan bisimigha giriptar bolghan kishilerde bash qattiq aghirish, yandurush we qusush, bash qiyish, kozi torlushush, burni qanash qatarliq alametler korulidighan bolup, bu xildiki yuquri qan bisimini yaman supetlik yuquri qan bisimi (malignant hypertension) hisaplinidu.

Dawalash

Yuquri qan bisimini dawalashning mehsiti qan bisimini towenlitip yuquri qan bisimi kelturup chiqiridighan egeshme kiselliklerdin saqlinishtin ibaret. Yeni yuquri qan bisimini bir qitimdila dawalap saqayitqili bolmaydu, peqet qan bisimini towenlitidighan dorilarni uzluksiz ishlitish arqiliq yuquri qan bisimini towenlitip normal dahirde konturul qilighili bolidu.

Eger qan bisimi yuquri qan bisimining chigirsida bolsa, turmush adetni ozgertish ariqiliq, qan bisimining dawamliq yuqurlap birishidin saqlanghili we uni normal dahirge chushurushke tamamen bolidu. Eger turmush aditini ozgertish arqiliq qan bisimini yaxshi konturul qilghanda, adette qan bisimni towenlitidighan dorilarni ishlitishning hajiti yoq.

Towendikiler arqiliq qan bisimini yaxshi konturul qilghili bolidu
• Saghlam yimekliklerni istimal qilish, yeni usuzlukni kop ichish, tala (fiber) terkiwi kop yimekliklerni sitimal qilish; mayliq yimekliklerni istimal qilishni konturul qilish arqiliq;
• Dawamliq beden chinishturush, yeni kunige kem digende yirim saet chiniqish arqiliq;
• Eger tamaka chikidighanlar bolsa, tamakini tashlash arqiliq;
• Haraqning miqdarini konturul qilish, yene kop haraq ichmeslik arqliq;
• Yimek ichmek terkiwidiki tuz miqdarini azaytish, yeni kunduluk istimal qilidighan tuzning  midarini 1.5 giramning toweynide konturul qilish arqiliq.
• Beden eghirliqini chushurush we yaki muhapiq oruqlash arqiliq;
• Qandiki kolesturulni towenlitish arqiliq;
• Jiddilishish we dawamliq endishe qilishtin saqlinish, keypiyatni tengshep, artuqche achchiqlinishtin saqlinish arqiliq;

Eger qan bisimi yuquri qan bisim chigirsidin halqip resmi yuquri qan bisimigha yetken bolsa, eng yaxshisi qan bisimini towenlitidighan bir we bir nechche dorilarni birge istimal qilish arqiliq, qan bisimini uzluksiz normal dahirde konturul qilish kirek. Kopunchi ehwalda turmush aditini ozgertish we qan bisimini towenlitidighan dorlar arqiliq qan bisimini normal konturul qilishqa bolidu.

Eger yuquri qan bisimi ikkilemchi yuquri qan bisimi bolsa, yeni yuquri qan bisimi bashqa kiseller tupeylidin kilip chiqqan bolsa, eng muhimi u kisellerni birge dawalitish kirek. Eger yuquri qan bisimi eghir ayaq bolush sewebidin kilip chiqqan bolsa, yenggigendin kiyin qan bisimi normalgha chushidu. Eger normalgha chushmise u chaghda yuquri qan bisimigha oxshash muhamile qilishqa toghura kilidu.

Yuquri qan bisimining egeshme kisellikliri

• Bedenning muhim ezliridiki qizil qan tomuri yirilip, u ichki azalarda qan chiqishni kelturup chiqirish;
• Asta xaraktirlik borek kisili (chronic kidney disease)
• Yurek tiqilmisi (heart attach) we yurek zeyipliki (heart failure)
• Bedendiki bezi muhim ezalargha qan yitishmeslik
• Minge qan tomur kisili (stroke), yeni mingige qan chushush;
• Kozning korush quwiti ajizlap kitish, we qarghu bolup qilish;

Yuquri qan bisimining aldini ilish

• 18 yashtin artuq balaghetke yetkenler qan bisimini olchutup turush kirek;
• Turmush aditini ozgertish kirek;
• Saghlam yimekliklerni istimal qilishqa, yeni usuzlukni kop ichishke, tala (fiber, 纤维素) terkiwi kop yimekliklerni istimal qilishqa, mayliq yimekliklerni istimal qilishni konturul qilishqa adetlinish kirek;
• Dawamliq beden chinishturush, yeni kunige kem digende yirim saettin artuq chiniqishni usluksiz dawamlashturush kirek;
• Tamaka chikidighanlar tamakini tashlishi kirek;
• Kop haraq ichmeslik kirek;
• Yimek ichmek terkiwidiki tuz miqdarini azaytish, yeni kunduluk istimal qilidighan tuzning  midarini 1.5 giramning toweynide konturul qilish kirek.
• Beden eghirliqini yaxshi konturul qilish, semirip kitishning aldini ilish kirek;
• Qandiki may we kolesturulni normal dahirde konturul qilish kirek;
• Jiddilishish we dawamliq endishe qilishtin saqlinish, keypiyatni tengshep, asan artuqche achchiqlinishtin saqlinish kirek;