Yuquri qan bisimi

Yuquri qan bisimi

Memet Emin

         
Qan bisimi （血压, blood pressure）diginimiz yürekning soqushi arqiliq yürektin chiqip, qan tomurda iqiwatqan qanning qan tomur timigha chüshürgen bisimidin ibaret.

Qan bisimi adette bir jup san bilen ipadilinidighan bolup, biri yürek siqilghan waqittiki qanning qan tomurgha keltürgen bisimi bolup, bu yuquri bisimi yaki yürek siqilghandiki bisim (收缩压, sistolic pressure) hisaplinidu, normalda 90 din 120 mmHg (millimitir simap, bir xil bisim birliki)  ariliqida bolidu; yene biri bolsa yürek kengeygendiki qanning qan tomur timigha chüshürgen bisimi bolup, bu töwen bisim yaki yurek kengeygendiki bisim (舒张压, diastolic pressure) hisaplinidu; normalda 60 din 80 mmHg ariliqida bolidu.

Normal qan bisimi 90/60 mmHg bilen 120/80 mmHg ariliqida bolidu.

Eger qan bisimi 140/90 mmHg we uningdin yuquri bolsa yuquri qan bisimi （高血压, hypertension）hisaplinidu. Eger qan bisimi 120/80 mmHg bilen 140/ 90 mmHg ariliqda bolsa, yuquri qan bisimining chigirisida bolghan hisaplinidu. Eger qan bisimi yuquri qan bisimining chigirsida bolghan bolsa, yashning chongiyishigha egiship yuquri qan bisimigha tereqqi qilishning ihtimalliqi yuqurlap mangidu.

 

Yuquri qan bisim peyda bolushning sewepliri

Yuquri qan bisimi töwendikidek ikki xil bolup, ularning peyda bolush sewebi oxshash bolmaydu.

Eger qan bisimining yuquri bolushini keltürüp chiqarghan sewep iniq bolmisa, we yaki qan bisimi yuquri bolushtin bashqa hichqandaq bashqa normalsizliq bolmisa, biz bu xildiki yuquri qan bisimini birlemchi yuquri qan bisimi (原发性高血压) dep ataymiz.

Eger yuquri qan bisimi bashqa kisellik we ehwallar sewebidin kilip chiqqan bolsa, bu xildiki yuquri qan bisimini ikkilemchi yuquri qan bisimi yaki egeshme yuquri qan bisimi (继发性高血压) dep ataymiz.

Ikkilemchi yuquri qan bisimi bilen munasiwetlik ehwallar

1.   Uxlawatqanda nepisi toxtap qilish

2.   Asta xaraktirlik börek kisili

3.   Börek üsti bizidiki normalsizliq

4.   Ighir ayaq (hamildar) bolush

5.   Bezi dorilarning ekis tesiri tupeylidin

6.   Qan tomurning tariwilishi bolupmu börek qizil qan tomurining tariwilishi

7.   Qalqansiman bizi yandash bizining iqtidari iship ketkende

Yuquri qan bisimini peyda qilidighan we qan bisimigha tesir körsitidighan amillar

Yashning chongiyishigha egiship qan bisimi yuqurlap mangidu, buning asasliq sewebi yashning chongiyishigha egiship qan tomur timi qitiship, uning ilastikiliq töwenligenligi sewebidindur.

Yuquri qan bisimining kilip chiqishida muhim rol oynaydighan amillar:

1.     Irsi amillar, yeni ahiliside yuquri qan bisimigha giriptar bolghanlar;

2.     Simizlik, yeni beden ighirliqi normaldin iship ketkenler;

3.     Herket qilmasliq, uzun muddet herket qilamaydighan, beden chiniqturushqa akitip qatnashmaydighanlar

4.     Tamaka, yeni uzun muddet tamaka chikidighanlar

5.     Tuz (natiri), yeni tuzni köp istimal qilidighanlar, yaki bedende natiri köp bolghanlar; bedende natiri iship ketkende bedendiki su iship kitidu;

6.     Kali, yeni kündülük yimikide kali kem bolghanlar; kalining kem bolushi bedendiki natirining iship kitishini keltürüp chiqirdu;

7.     Vitamin D, yeni yimeklikte vitamin D kem bolghanlar

8.     Haraq, yeni uzun muddet köp miqdarda haraq ichkenler

9.     Rohi keypiyat; asan jiddilish, turmush we xizmet bisimi köp bolghanlar

10. Qandiki may we kolestirol madisi yuquri bolghanlar;

11. Gösh we mayliq yimekliklerni köp istimal qilidighanlar

12. Diyabit (shiker siyish) kisilige giriptar bolghanlar;

13. Asta xarektirlik börek kisili barlar

Yuquri qan bisimining kisellik alametliri

Qan bisimning yuqurlash jeryani uzun muddetlik asta xarektirlik bir jeryan bolghachqa, köpünche kishilerde hichqandaq kisellik almet bolmaydu.

Shu seweptin yuquri qan bisimigha giriptar bolghan köpünche kishiler özining yuquri qan bisimigha giriptar bolghanni bilmeydu, peqetla saghlamliq tekshürgende tasadipi bayqaydu.

Ighir derijidiki yuquri qan bisimigha giriptar bolghan kishilerde, yaki keypiyatning özgürüshi qatarliq bezi sewebler tüpeylidin qan bisimi ushtumtut yuqurlap ketkende, bash qattiq aghrish, yandurush, qusush, bash qiyish, közi torlushush, nepes qisilish, burni qanash qatarliq alametler bolidu.

Yuquri qan bisimigha giriptar bolghanda kilip chiqidighan aqiwetler

Adem yuquri qan bisimigha giriptar bolghanda we ünümlük konturul qilmighanda töwendiki yaman aqiwetler kilip chiqidu:

1.   Minge qan tomur kisili, sekte (中风, Stroke)

2.   Yürek tiqilmisi (heart attach)

3.   Yürek zeyipligi (heart failure)

4.   Qizil qan tomur ösmisi, we qizil qan tomur asan yirilip kitishi mumkin

5.   Börek kisili, yeni asta xaraktirlik borek kisilini kelturup chiqirishi mumkin.

6.   Köz ajizliq we qarghu bolup qilish

7.   Diyabit kisili

8.   Iside saqlash we ügünüsh qabiliti töwenlep kitish;

Yuquri qan bisimining aldini ilish

Qan bisimining yuqurlap kitishning aldini ilishta töwendikilerge diqet qilish kirek

1.   Saghlam yimekliklerni istimal qilish, talaliq terkiwi köp yimekliklerni istimal qilish; mayliq yimekliklerni istimal qilishni konturul qilish;

2.   Akitip herket qilish we beden chiniqturush;

3.   Eger tamaka chikidighanlar bolsa, tamakini tashlash;

4.   Köp haraq ichmeslik, yaki haraq ichmeslik;

5.   Yimek ichmek terkiwidiki tuz miqdarini azaytish, yeni kündülük istimal qilidighan tuzning  midarini 6 giramning töweynide konturul qilish.

6.   Beden ighirliqini muhapiq konturul qilish, eger simiz bolsa oruqlash;

7.   Qandiki kolesturulni towenlitish;

8.   Jiddilishish we dawamliq endishe qilishtin saqlinish, keypiyatni tengshep, artuqche achchiqlinishtin saqlinish;

Yuquri qan bisimini dawalash

Yuquri qan bisimini dawalashning meqsiti qan bisimini töwenlitip yuquri qan bisimi keltürüp chiqiridighan egeshme kiselliklerdin saqlinishtin ibaret.

Eger qan bisimi "yuquri qan bisimi" ning chigirsida bolsa, turmush adetini özgertish ariqiliq, qan bisimining dawamliq yuqurlap birishidin saqlan’ghili we uni normal dahirge konturul qilghili bolidu.

Eger turmush aditini özgertish arqiliq qan bisimini yaxshi konturul qilghanda, qan bisim dorilirini ishlitishning hajiti yoq.

Eger turmush adetlirini özgertish arqiliq qan bisimi yaxshi konturul bolmisa, qan bisimini töwenlitidighan dorilarni ishlitish arqiliq yuquri qan bisimini töwenlitip normal dahirde konturul qilishqa toghura kilidu.

Qan bisimi töwenlitidighan dorilar arqiliq qan bisimini normal dahirge chüshürgendin kiyin qan bisimi dorisining miqdarini muhapiq tengsheshke bolidu, biraq eng yaxshisi doxturdin sorimay xalighanche toxtatmasliq kirek.

Eger qan bisimim normalgha chüshti, hichqandaq kisel alamitim yoqqu dep qan bisimi dorisini xalighanche toxtatqanda qan bisimi ushtumtut örlep kitip, mingige qan chüshüshtek bezi ighir aqiwetlerni keltürüp chiqirshi mümkin.

Eger yuquri qan bisimi ikkilemchi yuquri qan bisimi bolsa, yeni yuquri qan bisimi bashqa kisellikler tüpeylidin kilip chiqqan bolsa, eng yaxshisi u kisellerni birge dawalitish kirek.

Eger yuquri qan bisimi ighir ayaq bolush sewebidin kilip chiqqan bolsa, yenggigendin kiyin qan bisimi normalgha chüshidu. Eger normalgha chüshmise u chaghda yuquri qan bisimigha oxshash muhamile qilishqa toghura kilidu.

Qoshumche: qan bisimini konturul qilishta ishlitilidighan dorilar turi we bir qisim köp ishlitilidighan dorilar

1.  Diuretics (利尿药)

2.  Angiotensin-converting enzyme (ACE) inhibitors (血管紧张素转化酶抑制剂‎):  captopril, enalapril (Vasotec), lisinopril (Prinivil, Zestril),  ramipril (Altace), benazepril;

3.  Angiotensin II receptor blockers (血管紧张素II受体拮抗剂): losartan (Cozaar), candesartan (Atacand) and valsartan (Diovan).

4.  Beta blockers (Β阻滞药‎): metoprolol (Lopressor, Toprol XL), nadolol (Corgard) and atenolol (Tenormin).

5.  Calcium channel blockers (钙通道阻滞药‎): amlodipine (Norvasc), diltiazem (Cardizem, Dilacor XR) and nifedipine (Adalat CC, Procardia).

Renin inhibitors (肾素抑制剂): Aliskiren (Tekturna)