DNA toghursida qisqiche chüshenche

DNA toghursida qisqiche chüshenche

كونا يىزىق نۇسقىسى
http://saghlam-bolung.blogspot.com/2018/05/blog-post_19.html

DNA toghursida ötkuzulgen sohbet 1 (video)
https://www.facebook.com/pidaiylarbiz/videos/459453424490075/
https://www.youtube.com/watch?v=9e_ZEBOVqYc

DNA toghursida ötkuzulgen sohbet 2 (video)
https://www.facebook.com/pidaiylarbiz/videos/463412410760843/
https://www.youtube.com/watch?v=2-UMdy6ioTg&t=2639s

Memet Emin

Kirish söz

Xittay hökümitining pütün Uyghurlarning DNA örneklirini toplawatqanliq xewiri ashkare bolghandin kiyin, DNA ushtumtut Uyghurlar arisida qizziq timigha aylandi, we bu toghursida her xil perez, guman we endishiler peyda bolmaqta. Men töwende bu toghursida qisqiche chüshenche birip ötmekchimen.

https://bilip-qiling.blogspot.com/2017/12/dna-toghursida-qisqiche-chushenche.html

Bu qitim Xittay hökümiti Uyghurlardin biwaste toplighini DNA bolmastin belki qan, barmaq izi, közning renglik perde ressimi. DNA digen bedendin biwaste toplighili bolidighan nerse emes. DNA digen bedendiki herqandaq bir hüjeyre terkiwide, bolupmu hüjeyre yadiyosi ichide boldighan madda bolup, uni bedendin ilin'ghan herqandaq nerse, mesilen shölgey, chach, tükürük, qan qatarliqlar terkiwidiki munasiwetlik hüjeyrelerdin tallap chiqirlidu. Mesilen biz her qitim ighiz chayghanda tükürüp chiqarghan su terkiwide ighiz boshliqimizdin chiqqan bir nechche ming hüjeyre bolidu, uning yiterlik miqtarda DNA tallap chiqarghili bolidu. Xittay hökumiti Uyghurlarning DNA sini Uyghurlardin  toplighan qan örnekliri terkiwidiki qan hüjeyriliridin tallap alghan. Undin bashqa u qan örnekliridin zörur bolghan bashqa nurghun biologiyelik uchurlargha irishkili bolidu.

Men towende DNA toghursida tepsile toxtulushtin burun aldi bilen insanlarni asas qilip hayatliq toghursida azraq toxtulup ötmekchimen.

Hayatliqning bashlinishi we adem bedinining qurulmisi

Hemmimiz bilgendek hayatliq atining uruqi bilen anining tuxumining birliship uruqlan'ghan tuxum (fertilized egg) peyda bolishidin bashlinidu. Andin uruqlan’ghan tuxumdin törelme hüjeyre (blastocyte) peyda bolidu. Törelme hüjeyre öz özini köpyetish we bashqa oxshimighan hüjeyrilerge bölünüp köpiyish iqtidarigha ige bolup, ular törelme ghol hüjeyre tetqiqatidiki hüjeyre menbesi hisaplinidu. Uningdin kiyin bu törelme höjeyliri bölünüp köpiyip törelme (embryo) ge aylinidu, andin törelme tereqqi qilip yingi bir janliq dunyagha kilidu.

Insanlarda 23 jup yeni 46 xirimosoma bolup, uning ichide 22 jup yeni 44 xiromosoma er ayalda oxshash bolidu, u adettiki xiromosoma dep atilidu; qalghan bir jup xiromosoma er ayalda periqliq bolup, u jinsi xiromosoma dep atilidu. Ayalining jinsi xiromosomasi XX bilen ipadilinidu, erning jinsi xiromosomasi XY bilen ipadilinidu.

Apining tuxumi san kemiyip bölünüsh (meiosis) arqiliq aniliq tuxum hüjeyrisi (oocyte) dep atalghan, 22X (jemi 23) xirimosomluq hüjeyrige aylinidu. Atining uruqi san kemiyip bölünüsh (miosis) ariqiliq uruq hüjeyrisi (male gametocyte, spermatocytes) dep atalghan, 22X yaki 22Y (jemi 23) xirimosomluq hüjeyrige aylinidu. Eger apining 22X xirimosomluq tuxum hüjeyrisi bilen dadining 22X xirimosomluq uruq hüjeyrisi bilen birleshse, 44XX (jemi 46) xiromosomluq qiz bala peyda bolidu. Eger apining 22X xirimosomluq tuxum hüjeyrisi bilen dadining 22Y xirimosomluq uruq hüjeyrisi bilen birleshse, 44XY (jemi 46) xiromosomluq oghul bala peyda bolidu. Yingidin peyda bolghan balidiki 23 jup (jemi 46) xiromosomning yirimi apidin yirimi dadidin kelgini üchün, balining xirimosomi, gini we DNA si apa bilen dadining xirimosomisi, géni we DNA si bilen 50% oxshash bolidu.

Hayatliq ikki hüjeyre birliship peyda bolghan uruqlan'ghan tuxumdin ibaret bir tal hüjeyridin bashlinip, 210 xil oxshimighan we jemi 3.72 x 10¹³ *dane hüjeyrige kopiyip, adem bedinidiki 60 din artuq organlarni we 7500 parchedin artuq ismi bar ezalarni teshkil qilidu (American Anatomi Ilmi Jemiyiti).

*bu san 2014 yildiki putun dunya nopusining 500 hessisige barawer

Adem bedinidiki her bir hüjeyride 44XX (ayal) yaki 44XY (er) xirimosoma bolidu; bu xiromosomolar 20 ming bilen 25 ming arisidiki géndin terkip tapqan bolidu; bu génlarlarning ichide kichikliri bir nechche yüz DNA asasidin terkip tapqan bolsa, chong génlar ikki miliyondin artuq DNA asasidin terkip tapqan bolidu.

Adem bedinidiki barliq organ, eza, toqulma we hüjeyriler, uruq we tuxumning birikishidin peyda bolghan taq hüjeyridin barliqqa kelgini üchün adem bedinidiki barliq organlar, ezalar, toqulmilar we huyeriler terkiwidiki xiromosoma, gén we DNA oxshash bolidu.

DNA digen nime?

DNA diginimiz biologoyelik jehette her bir hayatliqning jümledin her bir insanning özi bolishigha yeni bashqilardin periqliq bolishigha kapalet qilidighan we hayatliqning normal dawamlishini konturul qilidighan madda bolup, hayatliqta bolidighan her qandaq alahidilik, gin yeni DNA bilen munasiwetlik. Her bir hayatliqning jümledin her bir insanning DNA side özgüche alahidilik bolidu, oxshimighan hayatliq we oxshimighan insanlarning DNA side oxshimighan periqler bolidu. Shunga uni hayatliqning jümlidin insanlarning biologiyelik kimliki dep qarashqa bolidu.

DNA bir xil oksidsizlashturulghan hüjeyre yadro kisiltasi (deoxyribonucleic acid) bolup, u barliq hayatliqning irsi alahidilikini belgüleydighan irsi mada. Insanlar bedinidiki her hüjeyre ichide oxshash DNA bolidu. Mutleq köp sandiki DNA hüjeyre yadirosi ichide bolidu. Peqet az sandiki DNA hüjeyrining mitaxondiryesi (mitochondria) ichide bolidu.

Töwendiki ulanmini bassingiz DNA toghursida qisqa kartun filimni körisiz
https://www.youtube.com/watch?v=uXdzuz5Q-hs

DNA ichidki uchurlar 4 xil ximiyelik asas (base) ichide kod sheklide saqlinidu. Bu 4 xil ximiyelik asas (base) A (adenine), G (guanine), C (cytosine) we T (thymine) din ibaret. Insanlarning DNS si 3 miliyart asas (base) tin teshkil tapqan, ularning ichide 99% asas hemme ademde oxshash bolup, peqet 1% ti her bir ademde periqliq bolidu; ular insanlar arisidiki öz ara periqning asasidur. DNA terkiwidiki bu 4 xil asasning ret tertiwidiki periq we özgürüsh, ularda saqlan’ghan uchurning oxshimasliqini, u uchurlarning oxshimasliqi insanlardiki oxshimighan irsi alahidilikni keltürüp chiqiridu.

DNA génni tüzeydu. Her bir insanda her bir géndin ikkisi bolidu, birsi apisidin kelgen bolidu, yene birsi dadisidin kelgen bolidu. Insanlarda bolidighan mutleq köp sandiki génda oxshashliq bolidu, bu insanlarni bashqa hayatliqtin periqlendüridighan we insanlargha xas gén hisaplinidu, peqet 1% din töwen génda insanlar arisida öz ara periq bolidighan bolup, bu génlar arqiliq insanlarni öz ara periqlendürüsh mümkin. Orni oxshash gén (alleles) génlar DNA asasi (base) ning ret tertiwide azraq periq bolghan oxshash génlardin teshkil tapqan. Mutleq köp sandiki (99%) oxshashliq insanni insan qilghan yeni bashqa hayatliqtin periqliq qilghan bolsa, ulardiki kichik (1%) periqler her bir insanni bir biridin periqliq özgiche bolishigha kapalet qilghan. Normalda insanlar arisidiki oxshimighan kishilerning géni yaki DNA sini öz ara silishturghanda peqetla shu 1% génlar arisidiki periqler közde tutilidu.

DNA ning roli we xizmiti

Yuqarda dep ötkendek DNA hayatliqning normal dawamlishini konturul qilidighan asasi madda bolup, uning her bir hayatliqning jümledin her bir insanning keyinki ewladining ejdatigha warisliq qilishigha kapalet qilish, her bir hayatliqning jümledin her bir insanning özgiche alahidiliki bolushini belgilesh, hayatliqning jümledin insanlarning tughma / irsi alahidilikini belgilesh, aqsil ishlep chiqirish üchün kod tüzesh yaki aqsil ishlep chiqirishqa yitekchilik qilish qatarliq roli bar.

Biz hemmimiz bilgendek toxa tuximini ödek basqan bilen uningdin ödek balisi chiqmaydu, ödek tuximini toxa basqan bilen uningdın toxa chüjisi chiqmaydu. Uning sewebi del ödek tuximida ödek DNA sining bolghanliqida, toxa tuximida toxa DNA sining bolghanliqida.

Köpünche süt emgüchi haywanlarning uruqi bilen tuximining siritqi körünishi we sheklide köp periq yoq bolup, ular birliship törelme hasil qilghandimu, ularni periqlendürüsh qiyin.

Yuqarqi ressimde bir qisim oxshimighan haywanlarning törelmisi körsitilgen bolup, ularni öz ara periqlendurush unche asan emes, biraq ular büyigendin kiyin arisidiki periq kündin kün'ge roshenliship, öz ara periqlendürgidek halgha kilidu. Bularning hemmisi del shu DNA ning sewebidin. Bu DNA ning her bir hayatliqning keyinki ewladining ejdati bilen oxshash bolushigha yeni ejdatigha warisliq qilishigha kapalet qilish roli hisaplinidu.

Ata anining herqandaq gini yaki DNA side özgürüsh bolsa, yaki binormalliq bolsa, keyinki ehwlatlarda oxshimighan turde we oxshimighan derijide irsi kisel peyda qilidu. Tuxum bilen uruq birliship uruqlan'ghan tuxum hasil qilghandin taki bala tughulghiche bolghan ariliqta kilip chiqqan her qandaq binormal bolghan özgürüsh balida tughma kisel peyda qilidu. Insanlarning saghlam yashishi we yaki kisel bolishi, qachan we qandaq kisel bolishi ichki we tashqi amil bilen munasiwetlik bolup, ichki amilni del shu DNA belgüleydu.

DNA ning yalghuz ewlatlarning ejdadigha warisliq qilishigha kapalet qilidighan roli bolup qalmay, uning yene her bir hayatliqning jümledin her bir insanning özgiche alahidilikini belgilesh rolimu bar. Yeni Emetning Emet bolishida, Semetning Semet bolishida del shu DNA hel qilghuch rol oynaydu. Shu seweptin DNA ni her bir hayatliqning jümlidin her bir insanning biologiyelik kimliki dep qarashqa bolidu.

Men yuqarde dep ötkendek DNA ning eng mohim  rolliridin biri aqsil ishlep chiqirish üchün kod tüzesh yeni aqsilning birikishi üchün yitekchilik qilish rolini oynaydu. Aqsil bolsa bedenning mohim tüzgüchi qismi bolup qalmastin, bedening nurghun fonkisiyesi aqsil bilen emelge ashidu. Eger DNA din chataq chiqsa yaki binormalliq yüz berse, uning aqsil birikishige yitekchilik qilishi tesirge uchurap, aqsil bilen munasiwetlik her xil kisellik peyda bolidu.

DNA texnikisi arqiliq nime ishlarni qilghili bolidu?

1. DNA texnikisi arqiliq ata baliliq munaswet we insanlarning qandashliq munasiwitini iniqlighili bolidu

2. DNA texnikisi arqiliq jinayi qilmish we yaki herqanda bir weqe yüz bergende, nex meydandin tipilghan herqandaq bir bioligiyelik örnek arqiliq, u ishqa munasiwetlik ademni tapqili bolidu.

3. DNA texnikisi arqiliq insanlarning qandashliq munasiwitini we ularning qaysi irqige tewe ikenligini, ularning ata bowisining nede yashighanliqini we nedin kelgenlikini bilgili bolidu.

4. DNA texnikisi arqiliq insanlarning irsi kiselliklirige diyagunuz qoyghili bolidu.

5. DNA texnikisi arqiliq, her xil dora we vaksina yasighili bolidu.

6. DNA texnikisi arqiliq, bezi kisellerge nisbeten dawalash ilip barghili bolidu.

7. DNA texnikisi arqiliq ginda ozgurush peyda qilghili bolidu. Hazirqi zaman gin texnikisi arqiliq melum ginni ilip tashlash (knockout), we yaki melum ginni qoshup kirgüzüsh (insert, knock in), melum ginning melum qismini kisip tashlash arqiliq, u gin'gha azru qilghan yölünüshte bezi özgertishlerni (modification) kirguzush mümkin. Elwette bu texnikilar hazir asasen ösümluk we haywanlarda qollunilmaqta we bezi netijilerge irishmekte. Her xil qanun tüzüm we exlaq pezilet cheklimisi tüpeylidin gin özgertish we munasiwetlik texnikilar ademde tixi qollinilghini yoq, biraq nezirye boyiche insanlarning ginni ozgertish tamamen mümkin.

Gini özgertish texnikisining emili qollinilish ehwali

1. Biologiyelik dora ishlep chiqirish üchün géni özgertilgen baktiryeler. Mesilen baktiryelerge insanning insulin ishlep chiqiridighan DNA ni kirguzush arqiliq baktiryedin insanlarning insulinini ishlep chiqirish;

2. Insanlarning bezi géni kirgüzülgen we insan üchün biologiyelik materyal teminleydighan haywanlar. Mesilen insan aqsili birikturidighan qoylar;

3. Bezi kisellerge asan geriptar bolidighan we yaki bezi kisellerge qarshi turalaydighan haywan modilliri. Mesilen tetqitqan üchün ishlitidighan her xil chashqan modilliri;

4. Yimeklikni mexset qilghan géni özgertilgen haywanlar. Mesilen sütke allirgiye  bolidighanlar üchun alirgiye qilmaydighan süt ishlep chiqiridighan kala, sütni köp ishlep chiqiridighan kala, tüksiz toxa, gösh terkiwi özgertilgen chochqa;

5. Géni özgertilgen oyunchuq haywanlar. Mesilen kishilerning qizziqishi we hözurlinishi üchün özgertilgen her xil haywanlar, yeni renggi biliq, renggi, shekli we mijezi özgertilgen it, müshük, chashqan, choshqa we bashqa haywanlar.

6. Géni özgertilgen ziraetler we ösümlükler

http://saghlam-bolung.blogspot.com/2018/01/gini-ozgertilgen-yimeklik.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Genetically_modified_organism

Köp sorilidighan bezi suallargha jawap

Sual: Hazir Uyghurlarning DNA örnikini toplash Uyghurlarning ichki organ / ezalirini ilish üchün deydighan endishe bar. DNA bilen qanunsiz organ / eza almashturush arisida qandaq baghlinish bar?

Jawap: Bu bir xata chüshenche. Hazir Xittay hökümiti Uyghurlardin yighiwatqini DNA emes belki qan, barmaq izi, közning renglik perde ressimi. DNA digen bedendin biwaste toplighili bolidighan nerse emes. DNA digen bedendiki herqandaq bir hüjeyre terkiwide boldighan madda bolup, uni bedendin ilin'ghan herqandaq nerse, mesilen shölgey, chach, tükürük, qan qatarliqlar terkiwidiki munasiwetlik hüjeyrelerdin tallap chiqirlidu. Organ / eza almashturush uchun adette DNA tekshürüshning hajiti yoq. Chünki dunyada DNA tamamen oxshashydighan ikki adem yoq, biraq organ / ezasi öz ara mas kilidighan nurghun ademler bar. Organ / eza almashturush üchün peqetla qan tekshürüp, organ / ezalarning öz ara mas kilidighan kelmeydighanliqini bilgili bolidu.

Sual DNA bilen ghol hüjeyre tetqitqatining arisida qandaq baghlinish we periqler bar?

Jawap: DNA digénimiz her qandaq hüjeyre terkiwide bar bolghan we hayatliqning alahidilikini belgüleydighan madda bolghachqa, DNA ning hayatliq bilen munasiwetlik herqandaq bir tetqitqat bilen munasiwiti bar. Biraq meyli DNA tetqitqati bolsun meyli ghol hujeyre tetqitqati bolsun, ularning dahirsi bek keng bolghachqa, ularning konkirit mezmuni jehette chong periqlermu bar. Ghol hujeyre tetqitqatida özgertish obiktiwi bolghan muhim nerse DNA. DNA ni özgertish arqiliq, ghol hujeyre tetqitqatida yetmekchi bolghan mexsetlerge yetkili bolidu. Mesilen hazir géni özgertilgen nurghun haywanlar del shu ghol hujeyre we DNA tetqitqaning birlishish netijiside dunyagha kelgen.

Sual: bizning wetende DNA - ghol hüjeyre texnikisi jahette qolgha kelturgen köz körunerlik netijiler qaysilar?, yeni bu jehette qandaq ishlarni qilalaydu?

Bizning wetende dixxanchiliq we charwichiliqni asas qilghan gén we ghol hüjeyre tetqitqati xili burunla bashlan'ghan bolup, haywanlarning génini özgertish we ularni kilon qilish jahette belgiliki netijilerni qolgha keltürgen. Mesilen 2000 - yilning bashlirida géni almashturulghan renglik paxta muapiqiyetlik bolghan. 2003 - yili 7-ayning 2-kuni kalini muapiqiyetlik halda kilon qilghan. 2012-yili 3-ayning 26- kuni qoyni muapiqiyetlik halda kilon qilghan. Undin bashqa nurghun ziraetlerning génini özgertish jehette muapiqiyet qazan'ghan.

Sual:  Gén yaki DNA tetqiqati arqiliq insanlarning génida chong özgürüshler peyda qilghili bolamdu?

Jawap:  Nezirye boyiche tamamen mümkin.  Insanlarning géni tarxitin biri ülüksiz tebiy özgürüp kiliwatkan bolup,  eger biz uning qanuniniyiti igellisek uningda özgürüsh peyda qilghili bolidu.  Emiliyete hazir bu qanuniyet arqiliq insanlar ösümlükler we xili köp sanda haywanlarning génida özgürüsh peyda qiliwatidu.  Hazirqi insanlarning 1000 yil ilgiriki insanlardin periqliq bolishi, génning tebiy özgürüshning misalidur. 

Sual:  Gén yaki DNA tetqiqati arqiliq insanlarning melum kiselge giriptar bolush yaki bolmasliqini konturul qilghili bolamdu?

Jawap:  Nezirye boyiche tamamen mümkin.   Insanlarning kisel bolishida ichki we tashqi amil rol oynaydighan bolup,  bu yerdiki ichki amil amiliyette shu gén yaki DNA.   Oxshash kisel peyda qilghuchi (tashqi) amilgha oxshash bolmighan ademler uchurashqanda,  beziliri kisel bolidu,  beziler kisel bolmaydu, yaki beziler bashqilardek ighir kisel bolmadu, buning sewebi ularning kiselge taqabil turush küchidiki periqtin bashqa yene ularning irsi alahidiliki,  yeni gëni muhim rol oynighan. 

2018 - yil 5 - ayning 19 - küni, New York