Gini özgertilgen yimeklik

Gini özgertilgen yimeklik

Memet Emin

Hemmimiz bilgendek biz kündülük turmishimizda istimal qiliwatqan yimeklikler ichide gini özgertilgen yimekliklerning salmiqi kündin kün'ge iship barmaqta, bolupmu Amirkida gini özgertilgen yimekliklerning türi eng kop bolup, uni Amirkining özide istimal qilghandin bashqa nurghun döwletlerge ekisport qilidu. Beziler özining istimal qiliwatqan yimekliklerning gini özgertilgen yimek ikenlikini bilsimu, kopünche ademler bilmeydu. Chünki bezi döwletlerde uni iniq izzahatlash telep qilsa, yene bezi döwletlerde telep qilmaydu, eng mohimi ziraetlerning uruqi gini özgertilgen bolsa, uni nede tirip nede östurushtin qetti nezer, ulardin ilin'ghan messulatlar gini özgertilgen bolidu. Undaqta gini özgertilgen yimeklik diginimiz qandaq yimeklik? Gini özgertilgen yimekliklerni istimal qilish bixetermu? Uning qandaq ewzelliki we yitersizliki bar? Nime üchün insanlar gini özgertilgen yimeklikni istimal qilishtin endishe qilidu? Bu soallargha jawap birish üchün aldi bilen ginning nime ikenligini we yimekliklerning gini özgertishning qandaq bir jeryan ikenligini chüshendürüp ötushke toghura kilidu.

Gin digen nime?

  

Gin diginimiz hayatliqning fizikiliq we iqtidar alahidilikini belgüleydighan we konturul qilidighan irsi madda. Her qandaq bir hayatliq meyli ösümlük bolsun, haywan bolsun, wirus, baktirye, zamburg, parazit qurutlar bolsun, we yaki insan bolsun, uning qandaq bir türdiki qandaq bir hayatliq bolushini gindin ibaret shu irsi mada belgüleydu we konturul qilidu.

Gin DNA din tüzülgen bolup, uning chong kichiklikide chong periqler bolidu. Kich ginlar bir nechche yüz DNA asasi (base) terkip tapqan bolsa, chong ginlar ikki miliyondin artuq DNA asasi (base) din terkip tapqan bolidu.

Hazirqi zaman tibabet ilimide insanlarning ginini 20 ming bilen 25 ming arisida bolishi mümkin dep periz qilinmaqta. Her bir insanda her bir gindin ikkisi bolidu, birsi apisidin kelgen bolidu, yene birsi dadisidin kelgen bolidu. Insanlarda bolidighan mutleq köp sandiki ginda oxshashliq bolidu, peqet 1% din töwen ginda insanlar arisida öz ara periq bolidu. Orni oxshash gin (alleles) ginlar DNA asasi (base) ning ret tertiwide azraq periq bolghan oxshash ginlardin teshkil tapqan. Mutleq köp sandiki oxshashliq insanni insan qilghan yeni bashqa hayatliqtin periqliq qighan bolsa, ulardiki kichik periqler her bir insanni bir biridin periqliq özgiche bolishigha kapalet qilghan.

DNA digen nime?

DNA diginimiz bir xil oksidsizlashturulghan hüjeyre yadro kisiltasi (deoxyribonucleic acid), yeni barliq hayatliqning irsi alahidilikini belgüleydighan irsi mada. Insanlar bedinidiki her hüjeyre ichide oxshash DNAbolidu. Mutleq köp sandiki DNA hüjeyre yadirosi ichide bolidu. Peqet az sandiki DNA hüjeyrining mitaxondiryesi (mitochondria) ichide bolidu.

DNA ichidki uchurlar 4 xil ximiyelik asas (base) ichide kod sheklide saqlinidu. Bu 4 xil ximiyelik asas (base) A (adenine), G (guanine), C (cytosine) we T (thymine) din ibaret. Insanlarning DNS si 3 miliyart asas (base) tin teshkil tapqan, ularning ichide 99% asas hemme ademde oxshash, peqet 1% ti her bir ademde periqliq. DNA terkiwidiki bu 4 xil asasning ret tertiwidiki periq we özgürüsh ularda saqlan’ghan uchurning oxshimasliqini, u uchurlarning oxshimasliqi insanlardiki oxshimighan irsi alahidilikni keltürüp chiqiridu.

Gin özgetish digen nime?

Gin özgertishni Engilizchide "gene modification" (gin özgertish), "gene engineering" (gin lahilesh), "trans gene" (gin almashturush) dep ataydighan bolup, u bizning tilimizda melum janliq, melüm del derex, ösümlük we ziraetlerning sortini özgertish digenlik bolidu. Ejdatlirimiz qedimdin tartip qilip kiliwatqan del derexlerni ulash, oxshimigha qoy kalilarni bir birige chitishturushning özimu melum nuqtidin eyitqanda gin özgertish dahirsige kiridu.

Hazirqi zamandiki gin özgetish diginimiz ginni tüzgüchi DNA de biwaste özgertish peyda qilish, yeni melum yingi DNA ni lahilep chiqish, biriktürüsh, we yaki bashqa munasiwetlik wirus, hasharetlerdin tallap ilish arqiliq, ularni ginini ozgertmekchi bolghan hayatliqqa kirgüzüsh we ularda ipadilesh arqiliq, ular konturul qilghan uchurlarda özgürüsh peyda qilip, we shu arqiliq hayatliqning melum alahidilikide özgürüsh peyda qilishtin ibaret.

Hazir gin özgertishte qolliniwatqan usullar melum ginni chiqirip tashlash (knock out, gene deletion), melum ginni qoshup kirgüzüsh (knock in, gene insersion) we DNA asas ret tertiwini özgertishtin ibaret.

Hazirqi zaman gin özgertish 70 yillardin bashlan’ghan bolup, 1972 – yili Paul Berg tunji sunni biriktürülgen DNA malakulasini biriktürüp chiqqan. 1973 – yili Herbert Boyer we Stanley Cohen tünji gini özgettilgen organizimni berpa qilghan. 1974 – yili Rudolf Jaenisch tunji gini özgertilgen chashqanni dunyagha keltürgen.

Hemmimiz bilgendek insulin insanlarning bedinide ishlep chirilidighan we shikerni parchilashta muhim rol oynaydighan madda bolup, gin lahilesh texnikisi arqiliq tunji qitimliq insulinni 1978 – yili insanning beden  sirtida yeni baktirye tinida biriktürüp chiqqan. U gin lahilesh texnikisi arqiliq baktirye tinida biriktürlüp chiqan insanlarning insulini insanlargha payda ilip kilidu dep qarilip 1982- yili Amirka Dora we Yimeklik konturul qilish idarisi (FDA) teripidin testiqlinipbazargha kirgen, bedinide insulin ishlep chiqirish tosalghugha uchurghan  milliyonlighan diyabit kisilige giriptarbolghan bimarlarning hayatining qutupluq qilishigha sewep bolghan.

Hazirqi zamanda mewjut bolghan nurghun ziraetler haywanlar, jümlidin insanlar 1000 yil, 10000 yil ilgirkilerdin köp periqliq ikenligini hemmimiz tesewur qilalaymiz. Qedemqi zaman yashighan nurghun haywanlar yaki yoqap ketken yaki bashqa haywanlargha özgürep ketken. Sewebi tebiyetning tereqqiyatigha we tebiyetning özgürishige maslishish üchün. Tebiyetning tereqqiyatigha mas halda özlirining sortini üzlüksiz yaxshiliyalighanlar mewjutliqini saqlap qalghan, tebiyetning tereqqiyatigha maslishalmighanlar weyran bolup öz mewjutliqini yoqatqan. Ularning hemmisi ginning tebbi özgürishidin kilip chiqqan özgürüshler.

Gini özgertilgen janliqlar

Gini özgertilgen janliqlar (ziraet, ösümlük, we haywanlar) ni Engilizchida "genetically modified organism" (GMO) dep atilidu.

Tunji gini özgertilgen ziraet antibiotkqa qarshi turalaydighan tamaka ösümliki bolup 1983 – yili dunyagha kelgen.

Dunyada tunji bazargha kirgen gini özgertilgen ziraet wirusqa qarshi turalaydighan tamaka ösümliki bolup, 1993 - yili tunji bolup Xittayda bazar silin’ghan.

Amirkida tunji qitimliq bazargha silin’ghan gini özgetilgen ziraet – koktat pemidur bolup 1994 – yili bazargha kirgen bolup, uning gini özgertilgendin kiyinki alahidiliki pishishni keynige sürüsh we shu arqiliq pemidurning asan buzulup qilishtin saqlash.

Gini özgertigen qicha, qonaq, kiwez, purchaq, kawa qatarliqlar 1995 – yili testiqlinip bazargha kirgen. Undin kiyin nurghun gini özgertilgen ziraetler dunyagha kelgen.

Ularning gini özgertilgendin kiyin, bezi ziraetlerde melum ziyanliq hasharetlerge, wirus, baktiryelerge qarshi turush iqtidari peyda qilin’ghan bolsa, yeni bezi ziraetlerde ziyanliq hasharet, ziyanlik ot choplerni oltüridighan ximiyelik dorilargha qarsh turush iqtidari peyda qilin’ghan. Bezilerde pishish (yeni buzulush) kichüktürülgen bolsa, yeni bezilerde ösüp yitilishta özgüresh yeyda qilin’ghan. Bezilerning renggide özgürüsh peyda qilghan bolsa, bezilerning temide özgürüsh peyda qilghan. Bezilerning mesulat miqdarini ashurghan bolsa, bezilerining ishlep chiqirish meshghulatini asanlashturghan.

Gini özgertish arqiliq hel qilinidighan mesililer

1. Mesulat miqdarini ashurup, dunyada ashliq yitishmeslik mesilisini hel qilish mümkin;

2. Qurghaqchiliqqa qarshi turush iqtidari bar ziraetlerni yitishtürüp, qurghaq rayunlarning tirilghu mesilisini hel qilish mümkin;

3. Hasharetlerge qarshi turalaydighan ziraetlerni perpa qilip, mesulat miqdarini, mesulat süpitini yuquri kötürüsh we keng kölemde ximiyelik dora ishlitishtin saqlinish mümkin;

4. Dixxanchiliqni qolaylashturup, dixxanlarning yükini töwenlitish mümkin;

5. Ziraetlerning terkiwidiki paydiliq maddilarni we ularning özuqluq qimmitini yuquri kötüresh mümkin;

6. Ziraetlerning terkiwidiki ziyanliq terkiwini chiqirip tashlash we yaki ularning miqdarini töwenlitish mümkin;

7. Yelimishlerning renggini, süpitini yuquri kötüresh we ularning ömürini uzartish mümkin;

Gini özgertilishtin kiyinki xeterlik amillar

1. Ziraetlerning tebiliki buzulishi mumkin;

2. Insanlarda riyeksiye kelturup chiqiridighan her xil osumluk, del derexler we yimeklikler peyda bolushi mumkin;

3. Gin ozgertish we yingi DNA lahilesh jeryanida her xil virus, baktiryeler waste qilin'ghini uchun, gini ozgertilgen osumluk we haywanlardin ishlep chiqirilghan yimekliklerde, yelyemishlerde melum derijide xeterlik amillar yoshurulghan bolushi mumkin;

4. Muhitqa we ikilogiyelik tengpungluqqa melum tesiri bolushi mümkin;

Gini özgertilgen yimeklikler

Gini özgertilgen yimekliker adette gini ozgertilgen ziraet, ösümlük we haywanlardin ishlep chiqirilidighan bolghachqa, ularni Engilizchide "genetically modified food" yaki "GMO food" yeni geni özgertilgen yimeklikler qisqartip GMO yimeklik dep ataydu.

Bazarda sitiliwatqan gini özgertilgen yimekliklerning üstige uning GM yimeklik ikenligini yizish ehwali.

Gini özgertilgen ziraetlerni tiridighan tirilghu yerlerning 1996 - yildin 2014 - yilighiche  ariliqtiki köpiyish ehwali

Gini özgertilgen yimeklikni istimal qilish bixetermu?

Gin özgertish peqetla bügünki zamanda dunyagha kelgen yingi nerse emes, u ezeldin bar bolghan tebbiyetning tereqqiyatigha egiship üzlüksiz yüz birip turghan özgürüsh we uning qanunyetlirining insanlar teripidin tonulishigha, gin we DNA digen neriler bayqilip ulargha munasip isim qoyulishigha egiship dunyagha kelgen yingi atalghu.  

Men yuqurda dep ötkendek dunyada hayatliq peyda bolghandin biri hayatliqning ginida tebbi halda üzlüksiz  özgürüshler bolup kelgen. Hem ejdatlirimiz del derexlerni bir birige ulash, haywanlarni bir birige chitishturush arqiliq ularning sortini yaxshilap kelgen. Bularning hemmisi gin özgertish dahirsige kiridighan bolup, peqet hazirqi zaman’gha kelgende tebiyet dunyasida peyda bolghan özgürüshler aldi bilen tejirbexanilarda tetqiqat qilish arqiliq riyalliqqa aylandurulghan, we ulargha gin özgertish dep yingiche isim bergen.

Undaqta gini özgertilgen yimeklikni istimal qilish bixetermu? Amirkida 2015 – yili ilip birilghan tekshürüshte, adettiki puxralarning yirimidin artuqi gini özgertilgen yimekliklerni istimal qilish bixeter emes dep jawab bergen. Oxshash tekshürüshke qatnashqan tibbi tetqiqatchilarning 90% ge yiqini gini özgertilgen yimekliklerni istimal qilishning saghlamliqqa alahide ziyini yoq dep qaraydighanliqini bildürgen.

Gini özgertilgen yimeklikler bixeter emes dep qaraydighanlarning asasliq sewebi, bu yimeklikler tebbi emes, ularning tebbiliki süni halda özgertilgen, ularning bixeter yaki emeslikini uzun muddet küzütüsh kirek. Bundaq qisqa waqit ichide toghura höküm chiqirish qiyin. Yene beziler gini özgertilgen yimekliklerni uzun muddet istimal qilghanda özlirining ginidimu özgürüsh bolup qilishi mümkin dep endishe qilmaqta iken.

Gini özgertilgen yimekliklerni bixeter dep qaraydighanlarning asasliq sewebi, ösümlükler we herqandaq janliqlarning gini tarixtin biri üzlüksiz özgürep kelgen. Hazir istimal qiliwatqan yimeklik 1000 yildin ilgiri istimal qilghan yimekliktin choqum periqliq, undaqta nime üchün ular ziyanliq bolmay, hazirqi gini özgertilgen yimeklikler ziyanliq bolidiken?

Mining shexsi qarishimche bixeter u nispi bir uqum bolup, gini özgertilgen yimeklikler elwette mutleq bixeter emes, hem mutleq xeterliku emes. Uning choqom melum ziyini bolushi mümkin, bolupmu gini özgertilgen yimekliklerni uzun muddet istimal qilghan bezi saghlamliq mesililer oturgha chiqishi mümkin, buni zaman ispatlaydu; shunga sharaheti barlar eng saghlam dep qaralghan tebbi yimekliklerni istimal qilsa tiximu yaxshi, biraq alahide endishe qilip kitishning zörüryiti bolmisa kirek. Chünki hazir bar bolghan yimeklik bilen munasiwetlik xeterlik amillar xililar ighir bolup, gini özgertilgen yimekliklerning saghlamliqqa ilip kilish ihtimali bolghan bezi yoshurun xeterliri, yimeklik bilen munasiwetlik bolghan bashqa xeterlik amillar bilen silishturghan unche qorqunushluq bolmisa kirek.