Eydiz (AIDS) Tarixidiki 30 Yil

Eydiz (AIDS) Tarixidiki 30 Yil

Dr. Memet Emin

30 yil ilgirki bugunki kunde yeni 1981-yili 6-ayning 4-kunide tunji AIDS kisili Amerkining Los Angeles sheheride bayqalghan bolup, bu yil 6-ayning 4-kuni tunji AIDS kisili bayqalghanliqigha 30 yil bolghan kun.

Bu 30 yil ichide jemi putun dunyada texminen 60 milyun adem AIDS kisili bilen yuqumlunup, texminen 30 milyun adem AIDS kisili bilen olup ketken.

Yiqinda Birleshken Dowletler Teshkilati, Helqara Sehye Teshiklati putun dunyada AIDS kisili bilen yuqumlanghanlarning nisbiti burunqidin 25% towenligenlikini ilan qilghan bolsimu, biraq bu towenlesh asasliqi Amerka, Yawropa qatarliq AIDS eng deslepte tarqalghan we ixtizadi tereqqi qilghan gherip dowletlirige merkezleshken bolup, Asiya, Afriqidiki tereqqi qiliwatqan dowletlerde we Sheriqi Yawropadiki burunqi kominist dowletlerde AIDS kisili yenila tiz surette kopeymekte.

Bolup tunji AIDS kisili bayqilip 14 yildin kiyin andin AIDS kisilining puriqi yitip barghan Uyghur yurtida bolsa, bu kisel yenila tiz suret bilen kopiyip, 2010- Yili 9-ayning 30-kuni ilna qilghan dokilatta Uyghur ilidiki AIDS kisili bilen yuqumlanghanlrning tizimliktiki sani 32532 yetken. Emili san bolsa 65000 bilen 97000 arisida bolushi mumkin.

Bu 30 yil ichide AIDS kisilige munasiwetlik qandaq ozgurushler boldi?

Buni bir ikki ighiz soz bilen teswirlesh nahayti qiyin, shundaq bolsimu, men towende bu toghursida ozemning toplighan matiryallirimgha asasen bu 30 yil ichide AIDS kisili bilen munasiwetlik ozgurushlerni towendikilerge yighinchaqlap otmekchimen.

1981-yili 6-ayning 5-kuni California University Los Angeles Tarmaq Mektiwi Tibbi Merkizi (University California Los Angeles Medical Center) diki Dr. Michael Gottlieb, Kisel Bolush we Olush Nisbiti Heptilik Dokilati (Morbidity and Mortality Weekly Report, on June 5, 1981) digen jornalda tunji qitimlik AIDS kisili toghursida dokilat ilan qildi. U chagha AIDS kisili digen uqum tixi mewjut emes bolup, Dr. Michael Gottlieb bu ghelte kiselni burun ezeldin korup baqmighan bir kisellik supitide Amerkining kisellikni konturul qilish organi (CDC) gha dokilat qilghan. Bu ghelte kiselge giriptar bolghan tuni kishi Michael isimlik 31 yashliq hijiqiz (oxshash jinsiliq munasiwet qilghuchi) bolup, bu dokilatta uning bilen oxshash kiselge giriptar bolghan 5 hijiqiz tunji qitimliq AIDS kisili supitide dokilat qilinghan.

1981-yili 12-ayda neshir qilinghan Yingi Engiland Jornali (The New England Journal of Medicine in December) da AIDS kisili toghursida tunji ilimi maqala ilan qilinghan. Bu maqalida bu ghelite kiselning bir xil virus kelturup chiqarghanliqi we bu virus bilen yuqumlanghan kishilerning immunut kuchi ighir derijide zexmige uchurap, ghelite opke yallughi qatarliq her xil pursetperes yuqumlunushqa we ghelite osmige giriptar bolidighanliqi tepsile teswirlengen.

1981-yili 12 -ayghiche jemi 121 kishining bu xil ghelite kisel bilen olup ketkenligi dokulat qilindi. Hem shundaqla Engiliyede bu xil ghelite kiselge giriptar bolghan tunji kishi dokilat qilindi.

1982-yili 7-ayning 27-kuni, bu ghelite kiselge burun ishlitip kelgen Hijiqizlar Bilen Munasiwetlik Immunut Kuchi Kemlik Kisili (Gay-Related Immune Deficiency ) digen bu isimning ornigha AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) yeni Kiyin Kilip Chiqqan Immunut Kuchi Kemlik Kisili digen isim resmi birildi.

1982-yili 12-ayda bir kichik bala tunji qitim qan silish sewebidin AIDS kisilige giriptar boldi. Bu balining qan silish arqiliq AIDS virusi bilen yuqumlinishi, kishilerning bu kiselge bolghan tonushida yeni bu kiselni peqetla hijiqizda bolidighan kisel dep qarishining ozgurushige sewep boldi.

1982-yili, Italiye, Biraziliye we Kanadada tunji AIDS kisilige giriptar bolghanlar dokilat qilindi.

1983-yili 1-ayda Firansiyelik alim Dr. Françoise Barré-Sinoussi hijiqiz kiselning limfa tugunchisidin bir xil virusni ayrip chiqti, we bu virusqa LAV (lymphadenopathy associated virus) yeni limfa tugunchisi kisili virusi dep nam berdi.

1983-yili 3-ayda Amerkida tunji qitim Qan Teqdim qilghuchilargha nisbeten AIDS virusi toghursda tekshurush ilip birish qarari (Blood donor screening guidelines) maqullandi.

1984-yili 4-ayning 23-kuni Amerkiliq doxtur Dr. Robert Gallo AIDS kisilining peyda bolush sewebini yeni bu ghelite kiselni bir xil virusning kelturup chiqarghanliqini bayqap chiqti, we bu virusqa HTLV-III (human T-lymphotropic virus type III) dep nam berdi.

1985-yili Xittayda tunji AIDS kisilige giriptar bolghuchi bayqaldi.

1985-yili 3-ayning 2-kuni Amerka FDA qan teqdim qilghuchilarda AIDS kisilining bar yoqliqini tekshurushte ishlitidighan tunji antibody (KANG TI) testiqlidi.

1986-yili AIDS kisili dep atalghan bu ghelite kiselni kelturup chiqarghan virusqa tunji qitim HIV (human immunodeficiency virus) yeni Insanlarning imiyunut kuchi kemlik virusi dep nam birildi.

1986-yili Hindistanda we Sovit Itipaqida tunji AIDS kisilige giriptar bolghuchi bayqalghanliqi dokilat qilindi.

1986-yili 1-ayning 14-kuni Amerkida AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning sani 1 miliyungha yetkenliki ilan qilindi.

1987-yili AIDS kisilini dawalashta ishlitidighan tunji dora AZT sinaq qilip ishtilishke testiqlandi.

1988-yili 12-ayning 1-kuni tunji qitim Birleshken Dowletler Teshkilat teripidin Dunya AIDS Kuni qilip bikitildi.

1991-yili putun dunyada AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning sani 10 milliongha yetti, Amerkida bolsa 1 miliyun adem AIDS kisili bilen yuqumlunup, 36000 ademning bu kisel tupeylidin olup ketkenligi dokilat qilindi.

1992-yili AIDS kisilini kop xil dora bilen dawalash sinaq tereqqiside bashlandi.

1993-yili Amerkida AIDS kisili bilen yilda olup ketkenlerning sani 43000 gha yetti, we AIDS kisili 25 yash bilen 44 yash arisdikilerning olup kitishidiki asasliq sewebke aylandi.

1995-yili Uyghurlar arisidiki tunji AIDS yuqumdari dokilat qilindi.

1996-yili putun dunyada tuni AIDS bayqalghandin buyan AIDS kisili bilen olup ketkenlerning omumi sani 6.5 miliyungha yetti.

1996-yili Amerka hokumitining AIDS kisilini tetqiq qilish we uning aldini ilishqa ajaratqan chiqimi 4.5 miliyart dollargha yetti.

1998-yili tunji AIDS vaksinisi dunya keldi.

1998-yili Amerkida yilda AIDS bilen olup kitidighanlarning sani 17000 gha towenlidi.

1998-yili Rosiyediki AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning sani 360000 gha yetti.

1999-yili AIDS kisili Jenubi Asiyada shiddet bilen kopiyishke bashlidi.

1999-yili Amerka hokumitining AIDS kisilini tetqiq qilish we uning aldini ilishqa ajaratqan chiqimi 6.9 miliyart dollargha yetti.

2000-yili putun dunyada 70- yildin buyan, 1981-yili bayqalghan we 1982-yili AIDS kisili dep atalghan bu ghelite kisel bilen olup ketkenlerning sani 21.8 miliyungha yetkenligi ilan qilindi. (Eskertish, gerche tunji AIDS kisili gerche 1981-yili bayqalghan, yeni kishiler teripidin tonulghan bolsimu, biraq undin burunmu bu xil kisellik mewjut bolup, AIDS kisili kishiler teripidin tonulghandin kiyin, uningdin burun shuninggha oxshash ghelite kisel bilen olup ketkenlerghe nisbeten qayta tekshurup ilip birish arqiliq, AIDS kisili bilen burun olup ketkenlerning sanini melum dahire ichide iniqlap chiqqan)

2000-yiligha kelgende, AIDS kisilining tarqilishi Jenubi Afriqa dowletleride eng ighir bolup, Jenubi Afriqidiki 7 dowlette AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlunush nisbiti 20% yetken.

2000-yili Dunya Sehye Teshkilati AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning 15-20% qan silish arqiliq ozilirige bu virusni yuqturiwalghanliqini ilan qildi.

2001-yili Birleshken Dowlet Teshkilati putun dunyada bir yil ichide 5 miliyun kishining yingidin AIDS kisili viruisi yeni HIV bilen yuqumlanghanlighini, jemi yuqumlanghuchilar sanning 40 miliyungha yetkenligini, bu yuqumlanghuchilar ichide 16 miliyunning Afriqa dowletliride, 6 miliyun Junubi Asiya dowletliride ikenligini, putun dunyada bolsa bir yil ichide 3 miliyun ademning AIDS kisili bilen olup ketkenligini, ularning ichide 2.3 miliyun kishining Saharaning junubidiki Afriqa dowletliride ikenligini, bir ilan qildi.

2001 yili Sheriqi Yawropa we Rosiyada bir yil ichide yingidin AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlar sani 250000 gha yetken.

2002-yili Amerka Pireziden Bush Afriqa we Otura Amerka dowletlirdiki AIDS kisilini konturul qilish uchun 5 yil ichide 15 miliyart dollar pul ajiratqanlighini ilan qildi.

2002-yili 11-ayda Xittay hokumiti ilan qilghan AIDS kisili toghursida sanliq melumatta, shu yili 9-ayning axirghiche, Uyghur ilidiki AIDS kisili virusi bilen yuqumlanghanlarning tizimlikitiki sani 6833 yetken, shundaqla AIDS kisili virusi bilen yuqumlanghanlarning kopligi jehette Yunnendin qalsa 2-orunda turghan dep ilan qildi.

2003-yili Xittay hokumiti ilan qilghan xewerde, 2003-yili 6-ayghiche (tunji AIDS kisili bayqalghandin kiyinki 18 yil ichide), putun Xittayda texminen 1 miliyun 20 ming kishi AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghan, 200 ming kishi AIDS kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan dep ilan qilghan.

2004-yili putun dunayadiki AIDS kisili virusi yeni HIV yuqumdarlirining 95% tereqqi qiliwatqan namirat dowletlerge toplashqanlighi ilan qilindi.

2004-yili ilan qilghan xewerde, 1981-yili tunji AIDS bayqalghandin hazirgha qeder putun dunyada bu kisel bilen olup ketkenlerning sani 20 miliyungha yetkenligi ilan qilindi.

2005-yili putun dunyada AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning omumi sani eng yuquri pellige yetken, yeni putun dunyada hayat bolghan AIDS yuqumdarlirining sani 40.3 miliyungha yetken bolup, ularning yirimini ayallar igelligen.

2007-yili AIDS vaksinisining meghlup bolghanliqi ilan qilindi.

2007-yili 12-ayning 1-kunidiki Dunya AIDS kunide Helqara Sehye Teshkilati putun dunyadiki AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlar sanining 33.2 miliyungha towenligenlikini ilan qildi.

2009-yili Birleshken Dowletler Teshkilati AIDS yuqumlunushning eng yuquri pellisi 1996 yili ikenligini, yeni bir yilda putun dunyada 3.5 miliyun ademning yingidin AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlighini, AIDS kisili bilen olup kitishning eng yuquri pellisi 2004-yili ikenligini, shu bir yilda putun dunyada 2.2 milyun ademning AIDS kisili bilen olup ketkenligini ilan qildi.

2009-yili Birlishken Dowletler Teshkilati putun dunyadiki hayat bolghan AIDS yuqumdarlirining sanining 33.3 miliyun ikenligini, ularning ichide 22.5 miliyunni Jenubi Afriqida, 5 milyungha yiqini Sheriqi we Jenubi Asida, 1.5 miliyuni Sheriqi Yawropada, 1.5 milyuni Shimali Amerka Qiteside, 1.5 miliyun Jenubi Amerka Qiteside ikenligini ilan qilghan.

2009-yili bir yil ichide yingidin AIDS bilen yuqumlanghanlarning sani 2.6 miliyun bolup, yuqumlunush nisbiti eng yuquri bolghan 1996-yiligha nisbeten 23% din artuq towenligen.

2009-yili bir yil ichide 1.8 miliyun kishi AIDS kisili bilen olup ketken bolup, AIDS bilen olup kitish nisbiti eng yuquri bolghan 2004 yildin 20% ge yiqin towenligen.

2010-yili 11-ayning 30-kuni ilan qilghan xewerde, putun Xitaydiki AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghan hayat kishilerning tizimliktiki sani 319877 ge, AIDS kisili bilen olup ketkenlerning sani 68315 ke yetkenligi ilan qilindi.

2010- Yili 11-ayning 30-kuni ilan qilghan xewerde, shu yili 9-ayning axirghiceh Uyghur ilidiki AIDS kisili bilen yuqumlanghanlrning tizimliktiki sani 32532 yetkenligi ilan qilindi.

2011-yili Birleshken Dowletler Teshkilati, Helqara Sehye Teshiklati putun dunyadiki AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlar sanining yuqumlunish nisbiti eng yuquri bolghan yillargha nisebetn 25% towenligenlikini ilan qildi.

2011-yili Birleshken Dowletler Teshkilati hazirdin bashlap 2015-yilighiche putun dunyada AIDS ning aldini ilish uchun 22 miliyart dollar pul kitidighanliqini, uning hazir bar bolghan 16 miliyart dollardin 6 miliyun kop ikenligini, yene ixtizad yitishmeslik ighir ikenligini ilan qildi.

Yuqarqilarni yighinchaqlap eytiqan AIDS tarixidiki bu 30 yil, insanlar AIDS din ibaret bu qorqunushluq ghelite kiselni tunji bayqashtin, bu kiselning putun dunyada tiz tarqilishi, we putun dunya xelqini qorqunush ichige silishi, andin bu kiselge bolghan tonushining uzluksiz tereqqi qilishighagha egiship, bu kiselning bara bara konturul qilinishigha yuzlengen 30 yil. Gherche bu kisel bayqalghan, we putun dunyada bu kiselge taqabil turush uchun izdiniwatqan 30 yildin kiyinki bugunki kunde, bu kiselning tarqilishi putun dunya miqyasida towenleshke bashlighan bolsimu, biraq insanlarning bu kisel ustidin putunley ghalip kilishige we bu kiselni putunley konturul qilishigha nahayti nurghun yillar kirek. Bolupmu ixtizadi tereqqi qilmighan, dawalash esteliri we dawalash sharahiti towen bolghan dolwet we rayunlarda, mangidin yol yenila nahayti uzun we japaliq.