Diyabit kisili

Diyabit kisili

Dr. Memet Emin

Diyabit kisili yeni qent siyish kisili (糖尿病) diginimiz bedendiki insulin (胰岛素) dep atalghan ashqazan asta bizide ishlep chiqirilidighan bir xil hormunning kemliki yaki yiterlik xizmet otiyelmesliki sewibidin kilip chiqqan kisellik bolup, adette ikki chong turge bolinidu.

Diyabit kisilining birinji turi insulingha tayinidighan Diyabit kisili yaki 1-turdiki Diyabit kisili dep atilidu. Bu turdiki Diyabit kisili balilarda yaki yashlarda kop uchiraydu. Ularning bedinide insulin (胰岛素) kem bolidu, yeni bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolghan bimarlarning ashqazan asti bizi insulin (胰岛素) ishlep chiqarmaydu. Ular putunley dora qilip birilgen insulingha tayinip yashaydu.

Diyabit kisilining ikkinji turi chonglar Diyabit kisili yaki 2-turdiki Diyabit kisili dep atilidu. Bu turdiki Diyabit kisili chonglarda kop uchiraydu. Bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolghan bimarlarning bedinide ishlep chiqarghan insulin (胰岛素) ning miqdari yiterlik bolmaydu yaki insulinning ishlitilishi unumluk bolmaydu.

Chonglarda bolidighan Diyabit kisilining mutleq kop qismi 2-turdiki Diyabit kisili bolup, 2-turdiki Diyabit kisili putun Diyabit kisilining 90% ni igelleydu. Kishilerning turmush sewiyesining iship birishi, balilar we yashlar arisidiki simizlik ehwalining eghirlishishigha egiship 2-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghuchilarning yishimu kunsayin yashlashmaqta.

Insulin (胰岛素) ning xizmiti nime?

Adette biz yigen yimeklik ashqazan we ucheyde hezim bolup, qangha aylinish arqiliq jigerge baridu we u yerde parchilinip shikerge yaki gilikozigha aylinidu. Andin kiyin shiker yaki gilikoza yene qan aylinish sistimisigha kiridu, shuning bilen qandiki gilikozining miqdari ashidu. Qandiki gilikoza miqdarining iship birishigha egiship ashqazan asti bizidiki bita hujeyrisi dep atilidighan alahide hujeyriler yiterlik miqdarda insulin (胰岛素) ajirtip chiqirishqa bashlaydu. Insulin gilikozini bedendiki muskul hujeyriliri qobul qilalighidek derijide parchilaydu, shuning bilen qandiki gilikoza muskul hujeyrisige kirip, shu yerde saqlinidu we muskulning herket qilishigha ihtiyajliq bolghan inirgiye bilen teminleydu.

Eger bedinimiz insulin ishlep chiqarmighanda, yaki ishlep chiqarghan insulin yiterlik bolmighanda we yaki bedinimizde ishlep chiqilghan insulin unumluk xizmet otiyelmigende, gilikoza muskulgha kirelmeydu, yeni bedinimiz qandiki shiker yaki gilikozini unumluk ishlitelmeydu, shuning bilen qandiki shiker maddsining yaki gilikozining miqdari iship kitip, suduk arqiliq beden sirtigha chiqirlidu. Shunga bu kisel shiker siyish yaki qent siyish kisili dep atilidu.

Diyabit kisilining qandaq alametliri bar?

Chonglarda bolidighan Diyabit kisili nahayti asta tereqqi qilidu, shunga nurghun kishiler uzun yillarghiche ozide Diyabit kisili barliqini bilmey yuridu. Diyabit kisilige giriptar bolghan bir qisim kishilerde deslepte peqetla bir az harghinliq his qilishtek alametler bolidu. Kiyinche kisel tereqqi qilip towendiki alametler korulushke bashlaydu.

1. Kop siyish, yeni sudiki burunqidin kopiyish. Bu asasliqi qandiki iship ketken shikerning beden sirtigha chiqirip tashlash netijiside kilip chiqidu.
2. Usash, yeni sugha bolghan teshnaliq burunqidin iship baridu. Bimar suni burunqidin kop istimal qilghan bolsimu, biraq eghizi yenila qurup turidu. Bu asasliqi kop sigenliktin bolghan.
3. Yandurghusi kilish yaki kongli ilishish.
4. Kozi ghuwalishish yeni kozining korush kuchi ajizlap kitish.
5. Tamaqni shundaq kop yisimu yenila oruqlap kitish.
6. Qayta qayta yaki asan yallughlinip qilish.
7. Tire zexme bolghanda, yaki tirade yara bolghanda uzunghiche eslige kelmeslik.

Shuni eskertip otushke erziduki Diyabit kisilige giriptar bolghan oxshimighan kishilerning alametliri oxshash bolmaydu. Bezilerde yuqarqi alametlerni hemmisi yaki kop qismi bolushi mumkin, yene bezilerde bir qismi bolushi mumkin. Bezilerde yuqaqi alametler ilgiri kiyin bolup korilishi mumkin, yene bezi kisellerde uzun muddetkiche hichqanda kisellik alametler bolmasliqi mumkin.

Eger Diyabit kisili waxtida dawalitilmisa yaki qandiki shiker maddisi yaxshi konturul qilinmisa towendiki aqiwetler kilip chiqishi mumkin.

1. Kozi qarghu bolup qilish.
2. Yurek qan tomur zexmilinish yaki yurek qan tomur kisilige ongay giriptar bolush.
3. Nirwa zexmilinish, bolupmu put qolining nirwiliri zexmilinip, put qoli qichishish, yara bolush we qattiq aghrish.
4. Minge qan tomur kisilige asan giriptar bolush yaki minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqi hessilep yuqurlash.
5. Borek zexme bolush, borek zeyiplishish.
6. Eghir ayaq ayallarning balisi meyip tughulup qilish.
7. Hayati xewepke uchirash we olup kitish.

Qandaq kishiler Diyabit kisilige asan giriptar bolidu?

2-turdiki Diyabit kisili asasen chonglarda bolidighan bolup, herqanda kishining bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bar. Biraq bezi amillar kishilerning bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini hessilep ashuridu. Kishilerning Diyabit kisilige giripta bolush ihtimalliqini ashurwitidighan bu amillar towendikilerdin ibaret.

1. Beden eghirlighi heddidin ziyade artuq bolush.
2. Qosaq we bel qismi bek simiz kishiler, yeni qosaq we bel qismidi kop miqdarda may bar kishiler.
3. 45 yashtin artuq kishiler.
4. Uzun muddet olturup xizmet qilishqa adetlengen, muhapiq beden chinuqturushqa qatnashmaydighan kishiler.
5. Oydiki uruq tuqqanlarda Diyabit kisili bar kishiler.
6. Eghir ayaq bolghan waxtida qandiki gilikozida normalsizliq korulgen yaki 4 kilodin artuq eghirliqtki bala tuqqan ayallar.
7. Qandiki paydiliq kolestirol yeni HDL normaldin towen bolghan kishiler.
8. Qan bisimi yuquri kishiler.

Burun 2-tiptiki Diyabit kisili gerche otura yashtin ashqanlarda kop korulidighan bolsimu, biraq hazir balilar we yashlar arisidiki simizlik ehwalining eghirlishishigha egiship Diyabit kisilige giriptar bolghuchilar kundin kunge yashlashmaqta.

Shuni tekitlep otushke erziduki, Diyabit kisili herguzmu shiker miqtari kop bolghan tatliq yimekliklerni kop istimal qilghanliqtin bolghan emes, biraq adem may we tatliq yimekliklerni kop istimal qilghanda, asan simirip kitidighan bolup, yuqurda tekitlep otkendek simizlik kishilerning Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan xeterlik amillarning biri.

Diaybit kisilige qandaq diyagunuz qoyilidu?

Diyabit kisilige diyagunuz qoyush anche qiyin emes bolup, adette ach qosaq qan we suduktiki shiker maddisini yaki gilikozini tekshurush arqiliq diyagunuz qoyghili bolidu. Bu xil tekshurushlerni adettiki doxturxanilardimu ilipbaralaydu. Eger qandiki shiker maddisi normal chiqsa, biraq doxtur yenila sizde Diyabit kisili barliqidin guman qilsa “shikerge berdashliq birish tekshurushi” dep atalghan bir xil tekshurushni ilip birish arqiliq, sizde Diyabit kisilining bar yoqliqigha hokum chiridu.

Diyabit kisilini dawalash

Diyabit kisili dawalap saqayitqili bolmaydighan kisel bolup, hazirgha qeder bu kiselni toluq dawalap chaqaytalaydighan unumluk dora yoq. Biraq Diyabit kisilini muhapiq tebir qollunush we dawalash arqiliq putunley konturul qilghili bolidu.

Diyabit kisilige giriptar bolghan kishilerning bedinide qanchilik insulinning barliqigha, we bedenning ashqazan asti bizi ishlep chiqarghan insulinni qanchilik derijide ishliteleydighanlighigha asasen, ilip birilidighan dawalashmu oxshash bolmaydu.

2-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghan nurghun kishiler beden eghirlighini konturul qilish, Diyabit kisilige mas kilidighan tamaqlarni istimal qilish yeni tamaqtin nahayti yaxshi periz tutush, tatlqi yimekliklerni yimeslik, muhapiq beden chinuqturush arqiliq Diyabit kisilini tamamen konturul qilip kiteleydu. Bezi bimarlar bolsa ashqazan asti bizining insulin ishlep chiqirishigha turtke bolidighan yaki bedendiki insulinni unumluk ishlitilishige yardem biridighan bezi dorilarni yiyish arqiliq Diyabit kisilini konturul qilalaydu. Biraq Diyabit kisilige giriptar bolghan koplige kishiler yenila insulin ishlitish arqiliq andin ozlirining Diyabit kisilini konturul qilalaydu.

Elwette 1-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghan kishilerge nisbeten dawalshtiki birdin bir amal insulinni okul qilip urush bolup, ular bir omur insulindin ayrilalmaydu.

Diyabit kisilini dawalashta eng muhim bolghan mesile dawalashni bir omur dawamlashturush bolup, kisilim saqaydi dep dawalashni uzup qoyushtin qetti saqlinish kirek. Eng yaxshisi qandiki shiker maddisini normal sewiyede konturul qilish, qandiki shiker yaki gilikoza miqdarining igiz pes bolup qilishtin saqlinish kirek. Bolmisa kiyinki aqiwetni herqanche dawalapmu eslige kelturgili bolmaydu.

Diyabit kisilini dawalash bashqa kisellerni dawalashqa nisbeten alahidirek bolup, dawalashta bimarning we bimarning ahilisidikilerning oynighan roli doxtur bilen oxshay muhim orunni igelleydu. Shunga Diyabit kisilige giriptar bolghanlarning Diyabit kisilining kilip chiqish, tereqqi qilish we dawalash jeryanini toluq chushunishi, dawalash unimini yuquri koturup, Diyabit kisilini yaxshi konturul qilishta bekla muhim.

Undin bashqa Diyabit kisilini dawalashta towendikilerge diqet qilish kirek.

1. Tamaqni waxtida yiyish, tamaqning miqdarini muhapiq konturul qilish kirek. Tamaqning waxti we miqdarida igiz pes bolushtin saqlinish kirek.
2. Yalghuz shiker maddisi kop bolghan tatliq yimekliklerni konturul qilipla qalmastin belki mayliq yimekliklernimu muhapiq konturul qilish kirek. Ularning ornigha aqsil we witamin terkiwi kop bolghan koktat, tatliq bolmighan yelimish, maysiz sut we oruq goshlerni istimal qilish kirek.
3. Qosaq ichip kitishtin yaki qandiki shiker miqdarining normaldin towen bolushidin saqlinish kirek. Eger qandiki shiker maddisi heddidin ziyade towen bolup, kozi qaranggulushush, bishi qiyish, soghaq ter chiqishtek ehwallar korulgende, derhal azraq shiker yaki nan yewilish kirek.
4. Muhapiq beden chinuqturush kirek. Adette motidil we ozige mas kilidighan beden chinuqturush usulidin birer ikkini tallap uzun muddet dawamlashtursa kupaye.
5. Beden eghirlighini chushurgende bek aldirap ketmeslik, asta asta chushurush kirek. Eng muhimi beden eghirlighini uzun muddet muhapiq konturul qilishqa kapaletlik qilish kirek.
6. Ishletken dorining miqdarini qandiki we suduktiki shiker maddisining miqdarigha asasen tengshep turush kirek.
7. Tamaka chikidighanlar tamakini tashlash kirek.
8. Kop haraq we piwa ichmeslik kirek. Kopunche qaraq we piwining terkiwidi kop miqtarda shiker maddisi bolup, ularni kop istimal qilish Diyabit kisilini konturul qilishqa ziyanliq.
9. Qan bisimini, kozini, borekni waxtida tekshurtup turush kirek.
10. Eng muhimi yalghuz doxturning qiliplashqan dawalash usulighila tayinip qalmastin, izdinish arqiliq ozi eng mas kilidighan haslashqan dawalash usulini tipip chiqip, uni uzun muddet dawalashturush kirek.