Kolestirol (Cholesterol)

Kolestirol (Cholesterol)

Dr. Memet Emin

Kolestirol (Cholesterol, 胆固醇) diginimiz beden ichide jigger teribidin ishlep chiqirilghan bir hil mayliq madda bolup, beden ichidiki her bir hujeyrining bir qismi kolestiroldin terkip tapqan. Adem bedini kolestirolgha ihtiyajliq bolup, kolestirol adem bedinide nurghun muhim hizmetlerni oteydu.

1. Hujeyre timining saghlamliqini qoghdaydu
2. Hormun ishlep chiqirishta kem bolsa bolmaydu.
3. Vitamin D ni ishlep chiqirishqa qatnishidu
4. Hezim qilishta kireklik bolghan ot suyuqlighini (胆汁) ishleshke qatnishidu

Bezide beden ihtiyajdin artuq bolghan kolestirol ishlep chiqirip, qandiki kolestirol miqdarini ashuriwitidu. Qandiki artuq kolestirol qan tomur tamlirigha olturshup, qan tomurni taraytip hetta tossup qoyup, kishilerning yurek kisili (heart disease, 心脏病) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke, brain attack, 中风, 脑血管意外) giriptar bolush hetirini ashurwitidu.

1. Biz haywan (qoy, kala) miyi qatarliq toyunghan mayni (saturated fat, 饱和脂肪) kop istimal qilghinimizda, bedinimiz kop kolestirol ishlep chiqiridu.
2. Biz yene bir qisim kolestirolni kunduluk istimal qilghan tamaqtin biwaste qobul qilimiz. Haywanni asas qilghan yimekliklerde yeni gosh, may, tuhum we sutlerde kolestirol bolidu. Osumlukni asas qilghan yimeklikte yeni koktat, qonaq, bughday, guruch we yelimishlerde kolestirol bolmaydu.

Ohshimighan turdiki kolestirollar

Adem bedinide ohshimighan turdiki kolestirol bolup, ularning hemmisi ziyanliq emes.

1. Towen zichliqtiki mayliq aqsil kolestiroli (Low-density lipoprotein or LDL cholesterol，低密度脂蛋白) ziyanliq kolestirol bolup, qan tomurining timigha olturshup, qan tomurning tarlishish hetta tosulup qilishini kelturup chiqirip, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke, brain attack, 中风, 脑血管意外) giriptar bolush hetirini ashurwitidu.
2. Yuquri zichliqtiki mayliq aqsil kolestiroli (High-density lipoprotein or HDL cholesterol，高密度脂蛋白) paydiliq kolestirol bolup, bedendiki ziyanliq kolestirolni tazlap, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke) giriptar bolush hetirini tewenlitidu.

Kolestirolgha munasiwetlik sanliq melumatlar

1. Balaghetke yetken Amirkiliqning yirimidin artuqining qandiki kolestirol miqdari normaldin iship ketken.
2. Qiningizdiki kolestirolni towenletsingiz salemetlikingizge qoshlap paydisi bolidu. Yeni qandiki kolestirolni 1% towenletsingiz, yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qoshghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetirini 2% towenliteleysiz.
3. Eger siz alla burun yurek kisilige giriptar bolghan bolsingiz, qandiki kolestirolni towenlitish arqiliq yurek kisili tupeylidin olup kitish we yaki miyip bolup qilish hetirini kozge korunerlik derijide towenliteleysiz.
4. Qandiki kolestirolning miqdari 220mg/dl ge yetkende, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.
5. Barliq balaghetke yetkenler, her 5 yilda kem digende bir qitim qandiki kolestironi tekshurtishi kirek.
6. Adem bedinidiki kolestirolning mutleq kop qismi beden ichide jigger teripidin ishlep chiqirilidu, peqet az bir qismi biwaste yimekliktin qobul qilinidu. Toyunghan mayni (saturated fat) qanche kop istimal qilsaq, beden ishlep chiqirilidighan kolestirol shunche kop bolidu.
7. Kopunche kishiler dora yimey, peqet yimeklikni ozgertish we kop herket qilish arqiliq bedinidiki kolestirolning miqdarini towenliteleydu.
8. Peqet haywanni asas qilghan yimekliktila kolestirol bolidu. Osumlukni asas qilghan yimeklikte kolestirol bolmaydu.
9. Normal bir tuhumda 213 milligiram kolestirol bolidu. 3 oz (85 giram) oruq (kala) goshide yaki tirisiz toha goshide 90 milligiram kolestirol bolidu. 3 oz (85 giram) biliq goshide 50 milligiram kolestirol bolidu.

Qaysi amillar qandiki kolestirolning miqdarini ashurwitidu?

Nurghun amillar qandiki kolestirolning iship kitishige sewep bolidu. Bu amillarning ichide beziliri kishilerning konturollighida bolidu, beziliri kishilerning kontirollighidin halqip ketken bolidu.

Irsiyetke munasiwetlik amillar

1. Bezi kishiler ata anisidin yuquri kolestirolgha warisliq qilghan bolup, bundaq kishilerning uruq tuqqanlirining hemmiside kolestirol yuquri bolidu.
2. Bezi kishilerning turmush aditide dawamliq mayliq yimeklikler istimal qilidighan we herketni kem qilidighan adet bolghachqa, kolestirol yuquri bolidu.
3. Yeni bezi kishiler, bolupmu ahiliside qen siyish kisili (diabetes, 糖尿病) bolghan kishilerning qinidiki yene bir hil may (triglyceride, 甘油三酯) ning miqdari yuquri bolidighanlighi uchun, kolestirolning miqdarini ashuriwitidu.

Irsiyetke munasiwetlik amillardin bashqa, bezi turmush adetlirimu kolestirol miqdarigha tesir korsitidu.

1. Yimek ichmek. Eger kop miqdardiki toyunghan may we kop miqdardiki kolestirolni istimal qilsingiz, qandiki kolestirolning miqdari iship kitidu. Siz mayni we kolestirol mol bolghan yimekliklerni az istimal qilish we osumlukni asas qilghan yimekliklerni kop istimal qilish arqiliq, qandiki kolestirolni towenliteleysiz.
2. Kunduluk herket. Normal beden chiniqturush qandiki omumi kolestirolni towenlitip qalmastin, belki ziyanliq kolestirol (LDL) ni towenlitip, paydiliq kolestirol (HDL) ni ashuridu.
3. Beden ighirlighingiz. Eghirlighingiz normaldin iship kitish qandiki kolestirolni yuqurlitidu. Eksinche kolestirolni towenletsingiz beden ighirlighingizmu towenleydu, shuning bilen qoshlap paydigha ige bolsiz.
4. Bedendiki hormun. Ayallar hiyiz tohtighiche (yeni 50 yashqa kirguche) hormundin paydiliq kolestirol bolghan HDL ge irishidu. Hiyiz tohtighandin kiyin ayaliq hormun dorisini istimal qilish arqiliq HDL ni saqlap qalalaydu.

Nime uchun yuquri kolestiroldin endishe qilimiz?

Eger bedendiki kolestirolning miqdari ihtiyajdin iship ketkende, artuq kolestirol qan aylinish sistimisigha kirip, qan tumurigha chaplishidu, shuning bilen qan tomuri tariyidu, shundaqla qan tomurning ilastikiliqini towenleydu. Netijide qan aylinish suriti astilaydu yaki qan aylinish tosulup qilip, yurek kisili (heart attack) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellini (stroke) kelturup chiqiridu.

Yurekke qan yitishmeslik yurek aghriqini kelturup chiqiridu. Bolupmu kishiler herket qiliwatqanda, yurekning oksigingha bolghan ihtiyaji ashidu, bundaq ehwalda yurekke qan yitishmise, yurek kisili tihimu asan qozghilidu.

Herqandaq kishidiki kolestirol miqdarining yuquri bolushi heterlik bolup, bolupmu tamake chekkuchiler we qan bisimi yuquri bolghanlar uchun tihimu heterlik. Yuquri kolestirol, tamaka chikish we yuquri qan bisimi yurek kisilige giriptar bolushning hetirini ashuridighan 3 asaliq amil hisaplinidu.

1. Eger sizde bu 3 amilning birsi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.
2. Eger sizde bu 3 amilning ikkisi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri 4 hesse ashidu.
3. Eger sizde bu 3 amilning hemmisi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri 8 hesse ashidu.

Qandiki kolestirol qanchilik bolsa yuquri bolghan bolidu?

Qandiki kolestirolning miqdari 220mg/dl ge yetkende, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.

Eger sizning qiningizdiki omumi kolestirolning miqdari:

1. 180 milligiram/dl din towen bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.
2. 180 milligiram/dl din yuquri 199 milligiram/dl din towen bolsa, qobul qilish derijiside bolghan bolidu.
3. 200 milligiram/dl din yuquri 219 milligiramdin towen bolsa, heterlik chigirsida bolghan bolidu.
4. 220 milligiram/dl din yuquri bolghan bolsa, qandiki kolestirol yuquri bolghan bolghan bolidu.

Eger qiningizdiki omumi kolestirolning miqdari 200 milligiram/dl bolupmu 220 milligiram/dl din artuq bolsa, siz choqum yenimu ilgirligen halda qaysi tiptiki kolestirolning yuqurliqini tekshurtishingiz kirek.

Eger qandiki paydiliq kolestirol (HDL) ning miqdari

1. 35 milligiram/dl din towen bolsa, paydiliq kolestirol towen bolghan bolidu.
2. 36 milligiram/dl din yuquri 50 milligiram/dl din towen bolsa, qobul qilish derijiside bolghan bolidu.
3. 50 milligiram/dl din yuquri bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.

Eger qandiki ziyanliq kolestirol (LDL) ning miqdari:

1. 130 milligiram/dl din towen bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.
2. 130 milligiram/dl din yuquri 159 milligiramd/dl din towen bolsa, heterlik chigirsida bolghan bolidu.
3. 16 milligiram/dl din yuquri bolsa, ziyanliq kolestirol yuquri bolghan bolidu.

Yimek ichmekliktiki may kolestirolgha qandaq tesir korsitidu?

Yimek ichmeklik tekiwide 3 hil ohshimighan may bolup, ular ohshimighan usulda qandiki kolestirolgha tesir korsitidu.

1. Toyunghan may (Saturated fat, 饱和脂肪). Kala goshi, qoy goshi qatarliq qizil goshler terkiwide, shundaqla palma miyi qatarliq issiq belwagh osumlukliridin chiqidighan oy timpiraturisida qitishidighan maylarda toyunghan maylar bolidu.
2. Taq zenjirlik toyunmighan may (Monounsaturated fats, 单未饱和脂肪). Oy timpiratursida suyuqluq halitide, soghaq timpiraturda qatidighan (olive oil, canola oil, peanut oil) osumluk maylirida taq zenjirlik toyunmighan may bolidu.
3. Kop zenjirlik toyunmighan may (Polyunsaturated fats，多未饱和脂肪). Oy timpiratursida we soghaq timpiraturda suyuqluq halitini saqlap qalidighan hususiyetke ighe bolghan, zighir, gazir, qonaq we purchaqtin chiqidighan maylarda kop zenjirlik toyunmighan maylar bolidu. Undin bashqa biliq, bolupmu soghuq suda yashaydighan biliqta alhide bir hil turdiki kop zenjirlik toyunmighan may bolup, bundaq mayni sitimal qilghanda yurek kisilining aldini ilishqa paydisi bar.

Gerche maylarning hemmisi bedenni inirgiye bilen teminlep, beden ighirlighini ashurush rolini otisimu, biraq ularning ichide toyunghan may eng ziyanliq. Toyunghan may qandiki kolestirolning asasliq menbesi bolup, eger kishiler toyunghan mayni kop istimal qilghanda, bedende ishlep chiqarghan kolestirolning miqdari ihtiyajdin iship kitip, qan aylinish sistimisigha kiridu.

Taq zenjirlik toyunmighan may bilen kop zenjirlik toyunmighan may qandiki kolestirolning miqdarini towenlitishke paydisi bar bolup, toyunghan mayni istimal qilishning ornini alsa bolidu, biraq artuqche istimal qilishqa bolmaydu.

Qandaq yimekliklerde kolestirol yuquri bolidu?

Peqet haywanni asas qilghan yimekliklerde kolestirol bolup, osumlukni asas qilghan yimekliklerde kolestirol bolmaydu. Adette haywan miyi kop bolghan yimekliklerde kolestirolmu yuquri bolidu. Ikki alahide ehwal bolup, haywanning jigiri bilen tuhumning siriqida may bolmisimu, biraq ularda nahayti kop miqdarda kolestirol bar. SHunga jigger bilen tuhumning siriqini kop istimal qilish nahayti heterlik.

Kunige qanchilik kolestirol istimal qilghanda, kop istimal qilghanliq bolidu?

Amirka yurek kiseller jemiyiti (The American Heart Association, 美国心脏病协会) we bashqa munasiwetlik tibbi mutihesislerning pikirige asaslanghanda, kunige 300 milligiramdin towen kolestirol istimal qilsingiz normal bolghan bolidu.

1. Amirkiliq erler otura hisap bilen kunige 360 milligiram kolestirol istimal qilidu.
2. Amirkiliq ayallar otura hisap bilen kunige 240 milligiram kolestirol istimal qilidu.

Yimek ichmektiki shiker maddisi kolestirolghan qandaq tesir korsitidu?

Shiker madisi ikki hil bolup, birsi addi shiker (simple carbohydrates, 单糖或碳水化合物), yeni biri qoshma shiker (complesh carbohydrates).

Addi shiker (simple carbohydrates) aq shiker, qara shiker, qizil shiker we hessellerni oz ichige alidu.

Qoshma shiker (complex carbohydrates), tatliq yangyu (potatoes), bughday, qonaq qatarliq danliq osumluk, koktat we yelyimishlerdin chiqidighan shiker bolup, kishiler bu hildiki shikerge un tamaqlirini, guruch tamaqlirini, koktatlarni, purchaqlarni we yelyimishlerni istimal qilish arqiliq ige bolidu.

Sehiye mutihesisliri bizni kundilik inirgiyening 55% din 60% bolghan qismini koshma shikerni istimal qilish arqiliq ige bolushimizgha undeydu. Amirkiliqlar otura hisap bilen kundilik inirgiyening 40% din 50% bolghan qismini qoshma shikerni istimal qilish arqiliq, 20% ni addi shikerni istimal qilish arqiliq ige bolidu.

Shiker kop yimekliklerni istimal qilsingiz qandiki kolestirolni towenlitishke paydisi bar. Elwette qen kisili bar yoqliqigha diqet qilishingiz kirek.

Kunduluk beden chiniqturushning qandiki kolestirolning towenlitishke paydisi barmu?

Kunduluk beden chiniqturush towendiki bir nechche tereptin qandiki kolestirolni towenlitidu.

1. Beden chiniqturush paydiliq kolestirol (HDL) ning miqdarini ashurup, ziyanliq kolestirol (LDL) ning miqdarini towenlitidu.
2. Beden chiniqturush arqiliq beden ighirlighini towenletkili bolidu, shuning bilen qandiki kolestirolmu towenleydu.
3. Beden chiniqturghanda, qan aylinish tizliship, qan tomurdiki qanning uyiwilishidin saqlanghili, yurekni qan aylininsh iqtidarini ashurghuli bolidu.

Qandiki kolestirolning miqdarini towenlitishning eng yahshi usuli nime?

Qandiki kolestirolni towenlitishte eng muhimi aldirap ketmeslik, uzun muddetlik pilan bolushi, yimeklik aditini asta asta ozgertish we her waqit diqet qilish we uni adetke aylandurush, kunduluk normal beden chiniqturushqa adetlinish kirek.

1. Mayni az istimal qilish, bolupmu toyunghan mayni az istimal qilish yaki istimal qilmasliq kirek. Uning ornigha aqsilni yaki koktatlarni kop istimal qiling. Tuhumning iqida kop miqdarda aqsil bolup, qanche kop istimal qilsingizmu ziyanliq emes. Mayni kop istimal qilghanda yalghuz bedendiki kolestirolni ashurupla qalmastin belkim uchey raki, emchek raki qatarliq bezi rak kisilige giriptar bolush ihtimallighinimu ashurwitidu.
2. Kolestirol mol yimekliklerni az istimal qiling yaki istimal qilmang. Tuhumning siriqida, qoy kalining jigiri, ilik, minge qatarliq ichki ezalairida, siriq mayda kop miqdarda kolestirol bolup, bundaq yimekliklerni az istimal qilish kirek yaki istimal qilmasliq kirek.
3. Kunduluk turmush adiditin ozgertish, toluq mayliq sut (whole milk) ning ornigha may towen sut (lower fat milk) yaki maysiz sut (fat free milk or skim milk) iqish kirek. Qitiq ichkiningizdimu eng yahshisi towen mayliq yaki maysiz qitiq (fat free yogurt) istimal qilishingiz kirek.
4. Qizil goshning yeni qoy kala ghoshining ornigha toha we uchar qanat, su haywanlirining goshini almashturush kirek. Simiz goshning ornigha oruq goshni alamshturishingiz kirek. Goshni qorup yiyishning ornigha kawap qilip yaki suda pushurup yiyish kirek. Goshni qorighanda tekiwidiki may qismi saqlinip qalidu. Goshni kawap qilghanda yaki suda pushurghanda terkiwidiki may qismi chiqip kitidu. Bundaq goshni istimal qilghanda terkiwidiki may qismi qorighan goshke qarighanda az bolidu. Elwette may terkiwi kop bolghan shorpisini ichmeslik kirek.
5. Koktat we yelyimishlerni kop istimal qilish kirek.
6. Magizindin teyyar yimeklik alghiningizda, yimeklikning terkiwige yahshi diqet qiling. Bolupmu yimekliklerning kolestirol (Cholesterol) we toyunghan may (saturated fat) terkiwige yahshi diqet qiling. Imkan bar maysizlanghan (fat free) yimeklikni iling. Adette maysizlanghan (fat free) yimeklikning may terkiwi 0.5% din towen bolup, bashqa yimekliklerdin qobul qilghan may we kolestirollarni qoshqanda, ihtiyajingizni putunley qanduridu.
7. Muhapiq beden chiniqturup, ighirlighingizni konturul qiling. Beden chinqturush choqum uzun muddet dawam qilish kirek. Muhapiq beden chiniqturush kishilerning yash we ten salametlikige asasen ohshimaydighan bolup, yol mingish, asta yuguresh, welisipit minish, su uzush we barliq tenterbiye paliyetlirining hemmisi kolestirolni towenlitishke paydiliq. Muhimi uzun muddet dawamlashturush.