Yurek Kisili (Heart Attack)
Dr. Memet Emin
Yurek kisili diginimiz tajisiman yurek qan tomur kisili (coronary artery disease, 冠心病) we uning ushtumtut qozghulishi bolup, adette yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qizil qan tomuri (coronary artery, 冠状动脉) ning bezi tarmiqi ushtumtut tosulup qilish netijiside peyde bolghan kiselni kozde tutidu.
Yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qizil qan tomurining melum tarmiqi ushtumtut tosulup qilish bilen melum dahirdiki yurek muskulliri (heart muscle, myocardium, 心肌) qansizlinip, yiterlik oksigingha irishelmeydu, shuning bilen bir qisim yurek muskulliri olushke (myocardial infarction, 心肌梗死) bashlaydu, netijide sol kokrigi yaki kokrek songikining sol teripi aghirish, terlesh, kongli ilishish yaki yandurghusi kilish, put qoli maghdursizlinish, dimi siqilish yaki nepes qiyinlishishtek alametler kilip chiqidu. Bu ushtumtut qozghalghan yurek kisilining tipik alametliri bolup hisaplinidu. Qan tomurning ushtumtut tosulup qilishini kopunchi hallarda uyshiwalghan qan (blood clot, 血凝块) kelturup chiqiridu.
Amirkida her yili 1.5 miliyun kishining yurek kisili ushtumtut qozghulidighan bolup, yurek kisili Amirkida birinji derijilik qatil hisaplinidu. Uyghur rayuni bolsa bu kiselge giriptar bolush nisbiti eng yuquri bolghan rayunlarning biri bolup, her yili kopligen Uyghurlar ushtumtut qozghalghan yurek kisili tupeylidin qaza tapidu. Bu asasen Uyghurlarning yimeklik adiditi bilen munasiwetlik bolup, yuquri kolestirolluq, kop mayliq, kop shikerlik yimekliklerni kop istimal qilishqa adetlengenligidin kilip chiqqan. Bular bu kiselning peyda bolushidiki asaliq sewepler bolup, bu kiselning qozghulushigha rohi jehettiki bisim, kongel biaramliqi we turmush jiddichiligi sewep bolghan.
Ushtumtut qozghalghan yurek kisili yeni tajisiman yurek qan tomur kisilining ushtumtut qozghulushi nahayti tiz bolsimu, biraq bu hil kisel emiliyette bir nechche yilda asta asta peyda bolidu. Qandiki ihtiyajdin artuq kolestirol (cholesterol, 胆固醇) we maylar (fatty substances, 脂肪) asta asta qan tomur timigha olturushup, qan tomur qitishidu, qan tomurning ilastikiliqi towenleydu, shundaqla qan tomur taridu, netijide tajisiman yurek qan tomur kisili kilip chiqidu.
Ushtumtut qozghalghan yurek kisili yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) bilen bashlinidighan bolup, yurek sanjiqi adette birnechche saet dawam qilidu. Ushtumtut qozghalghan yurek kisilini bir terep qilishning eng yahshi usuli wahtida dohturgha korunup, wahtida dawalash ilip birish. Eger ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolghuchi deslepki birnechche saette yahshi bir terep qilinsa, aqiwiti (outcomes, prognosis预后) yahshi bolidu. Mesilen yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) qozghalghandin kiyin derhal dawalash ilip birip, uyushup qalghan qanni iritidighan dora ishletse, qan tomurning ushtumtut tosulap qilishini kelturup chiqarghan qan uyushmiliri irip, yurekni qan bilen teminleydighan qan tomur qaytidin ichilip, yurekning qan teminati eslige kilishi, yurek muskullirining mengguluk olushining aldini alghili bolushi yaki olush dahirsini kichikletkili bolushi, shuning bilen yaman aqiwetlerdin saqlanghili bolushi mumkin.
Tajisiman yurek qan tomur kisili (coronary artery disease, 冠心病) ni peyda qilidighan yuquri kolestirol (cholesterol, 胆固醇) we yuquri qan bisimi (high blood pressure, 高血压) qatarliq heterlik amillarni towenlitish arqiliq, ushtumtut qozghalghan yurek kisilining qozghulushi yaki qayta qozghulushning aldini alghili bolidu.
Yurek we yurek kisilige munasiwetlik sanliq melumatlar
1. Balaghetke yetken kishining yuriki oz mushte bilen teng chongluqta bolidu.
2. Yurek adette tohtimastin 100 yildin artuq hizmet qilalaydu.
3. Yurek minutigha tehminen 60 qitim, saetige 3600 qitim, kunige 86400 qitim, yiligha 31.5 milyun qitim soqudu.
4. Yurek bir omurde 2.4 miliyart qitim soqup, 1 miliyun chilek qanni yurektin bedenning herqaysi qismigha yetkuzup biridu.
5. Amirkida tehminen 26.3 miliyun er, 22.7 miliyun ayal, tama chikish sewibidin Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush girdawigha mangidu.
6. Qandiki kolestirolning yuquri towen bolushi, Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush hetirining yuquri towen bolushigha baha biridighan yahshi olchem.
7. Tehmine 99.5 miliyun balaghetke yetken Amirkiliqning qandiki omumi kolestiroli 200 mg/dl gha yetken yaki uningdin ashqan, tehminen 39.9 million balaghetke yetken Amirkiliqning qandiki omumi kolestiroli 240mg/dl gha yetken yaki uningdin ashqan.
8. 50 miliyun Amirkiliqning qan bisimi yuquri bolup, bu Amirkiliqlarning Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush hetirini ashuridu.
9. Tehmine her 29 sikunutta bir Amirkiliqning yurek kisili qozghulidu.
10. Tehminen 7.2 miliyun 20 yash we uningdin chong Amirkiliq ushtumtut qozghalghan yurek kisilini bashtin kechurgen. Bularning ichide 4.4 miliyuni er, 2.8 miliyuni ayal.
11. Her yilda tehminen 1.1 miliyun Amirkiliq yingidin ushtumtut qozghalghan yurek kisili giriptar bolidu.
Normal yurek qurulmisi we hizmet ehwali.
.
Balaghetke yetken kishining yurikining chongliqi adette oz mushti bilen teng bolup, kokrek qismining sol teripige jaylashqan. Yurekning ichide 4 boshluq bolup, ikkisi ong we sol qirincha (left and right ventricle, 左右心室), qalghan ikkisi ong sol dalancha (left and right atrium, 左右心房) dep atilidu. Ular ayrim ayrim halda bedenning herqaysi jayliridin qaytip kelgen oksiginsiz qanni yurekke yighip, andin opkige yollash, we shundaqla opkidin kelgen oksiginliq qanni yurekke toplap andin bedenning herqaysi jaylirighan yetkuzup birish hizmitini oteydu. Bular beden qan aylinish we opke qan aylinish dep atilidu.
Yurek ozidiki qandin biwaste oksigin we ozuqluqqa irishelmeydu. Yurek kireklik bolghan oksigin we ozuqluqqa, yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qan tomur arqiliq ige bolidu. Tajisiman qan tomuri beden qan aylinish sistimisining bir qismi bolup, ong sol ikki tajisiman qizilqan tomuri (coronary artery, 冠状动脉) we ong sol ikki tajisiman kok qan tomuridin (coronary vein, 冠状静脉) ibaret 4 chong qan tomur, nurghun kichik qan tomur we qildam qan tomurlardin terkip tapqan.
Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishidiki sewebler we heterlik amillar
Qandiki kolestirol we mayning miqdari ihtiyajdin iship ketkende, artuq kolestirol we maylar qan tomur timigha olturshidu, shuning bilen qan tomurni qitishidu we qan tomurning ilastikiliqi towenleydu, bu qan tomurning qitiwilishi (atherosclerosis, 动脉硬化症) dep atilidu. Qan timigha olturushup qalghan kolestirol we maylar teng waqitta qan tomurni taraytiwitidu, qan tomurdiki qan iqimi astiliaydu we azidu, shundaqla qan tomurning asan tosuluq qilishini kelturup chiqiridu, netijide yurekni qan bilen teminleydighan qan tomurdiki qan iqimi putunley tohtap qalidu, shuning bilen yurekke qan we oksigin yitizmeslik kilip chiqidu.
Towendiki amillar kishilerning ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush nisbitini ashurwitidu.
1. Irsiyet. Bezi kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti bashqilardin yuquri bolidu. Yeni ata anisida yurek kisili bar bolsa, ballirining bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
2. Yash. Bu kiselge giriptar bolghuchilarning kopunchisi 40 yashtin yuqurlar bolup, yashning chongiyishigha egiship, kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuqurlap baridu. 20 yashtin towendiki kishilerde yaki kichik balilar bu kiselge giriptar bolmaydu.
3. Simizlik we beden ighirliqi. Simiz we beden ighirliqi heddidin ziyade yuquri bolghan kishilerning bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
4. Tamaka chikish. Tamaka chekkuchilerning bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
5. Yimeklik aditi. Kop miqdarda gosh we may bolupmu haywanlarning toyunghan miyini kop istimal qilghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
6. Qan bisimi yuquri bolghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
7. Herkiti we beden chiniqturushi kem bolghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
8. Rohi jehettiki bisim, kongel aghriqi, turmush we hizmet jiddichiligi, heddidin ziyade charchap kitish we harghinliq, bu kiselning qozghulishigha sewepchi bolidighan asaliq amillar hisaplinidu.
Yurek tajisiman qizil qan tomur kisilide we u ushtumtut qozghalghanda qandaq alametler bolidu?
1. Yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) ushtumtut qozghalghan yurek kisilining eng deslepki we eng kop uchuraydighan alimiti bolup, kokrek songikining sol teripi aghrish yaki yurek mojulush, aghiriq kokrektin sol ghejgisige we dolisigha kengiyishtek alametlerni korsitidu. Bu alametler asasliqi yurekke waqitliq qan yitishmeslik tupeylidin kilip chiqidu. Bu bimarning ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar boliwatqanlighidin yaki bu kiselning qozghulush aldida turiwatqanlighidin direk biridu.
2. Yurek qattiq aghrish. Bu hil aghriq asasen yurek muskulliri qansizlinip olushke bashlighanliqtin kilip chiqqan.
3. Dimi siqilish we nepisi qisilish yaki qiyinlishish.
4. Bedendin soghaq ter chiqish.
5. Put qoli maghdursizlinip yqilip chushush we ornidin turalmasliq.
Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishigha qandaq diyagunuz qoyulidu?
Towendikilerge asaslinip ushtumtut qozghalghan yurek kisili yaki yurek tajisiman qizil qan tomur kisilige diyagunuz qoyush mumkin.
1. Yuqarda diyilgen yurek sanjiqi, nepisi qisilish, dimi siqilish, terlesh we put qoli maghdursizlinish qatarliq tipik alametler. Biraq bu alametler ashqazan yarisi, yurek tashqi perde yallughi (Pericarditis, 心包炎), yurek muskul yallughi (Myocarditis, 心肌炎) qatarliq kisellerdimu korulidighan bolghachqa, bu kiseller bilen periqlendurushke diqet qilish kirek.
2. Yurek soqush dolqunlirini eliktirliq hatirlesh (electrocardiogram, ECG, 心电图). Yurek sanjiqi qozghalghan haman, derhal yurek dolqunlirini eliktirliq hatirligende, bezi normal bolmighan yurek soqush dolqunlirini hatirliwilish mumkin. Buningha asasen bu aghriqning yurek kisili kelturup chiqarghan yaki chiqarmighanlighigha hokum qilghili bolidu. Biraq tekshurush netijsining normal bolushi, bu kishide u kiselning yoqluqidin direk bermeydu. Bu hil ehwal astida eng yahshisi yurek soqush dolqunlirini 24 saet uzluksiz hatirlesh kirek, yaki kiyin yurek sanjiqi qozghalghanda, eng qisqa waqit ichide dohturgha birip, derhal yurek dolqunlirini eliktirliq hatirlesh kirek.
3. Qan tekshurush. Qan tekshurush arqiliq qandiki kolestirolning miqadirigha, yurekning zehmilinish ehwaligha we munasiwetlik melumatlargha ige bolush mumkin.
4. Kokrekni rintigin resimige ilish (Chest SH-ray). Kokrek rintigin resim arqiliq yurek, opke we qowurghuning ehwalini bilish mumkin.
5. Yuquri chastotiliq awaz dolqunliri arqiliq yurek soqush dolqunlirini hatirlesh (Echocardiography, 超声波心动描记法). Bu hil tekshurush arqiliq yurekning qurulmisi, yurekning hizmet ehwali, yurektin iqip chiqqan qan iqimi qatarliq ehwallargha ige bolush mumkin.
6. Yurekning herketke berdashliq birish ehwalini tekshurush (Eshercise Tolerance Or Stress Test, 运动耐量试验). Bu tekshurush arqiliq yurek soqushidiki ber normalsiz dolqunlarni qozghap, yurek soqush dolqunlirini eliktirliq hatirlesh usuli arqiliq bu normalsiz dolqunlarni hatirligili bolidu, we shu arqiliq yurek kisilige diyagunuz qoyush mumkin.
7. Radiyaktipliq resim (Nuclear Imaging) ilish. Bu tekshurush arqiliq yurek muskullirining qan bilen teminlinish (myocardial perfusion) yaki qansizlinish (myocardial ischemia) ehwaligha ige bolghuli bolidu.
8. Undin bashqa yurek qan tomurigha neyche silish (Cardiac Catheterization, 心导管插入术) we tajisiman qan tomurigha rintigin resimige iniq chiqidighan dora urup tekshurush (Coronary Angiography, 冠状血管造影术) qatarliq tekshurushlerni ilip birish kirek.
Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishining aldini ilish
Yurek tajisiman qan tomur kisilini we uning ushtumtut qozghilishning aldini ilish uchun towendikilerge diqet qilish kirek.
1. Yimeklik aditini ozgertish, towen mayliq, towen kolestirolluq, towen shikerlik, yuquri aqsilliq yimekliklerni istimal qilish, gosh maylarni az istimal qilish, koktatlarni we osumluk yimekliklirini kop istimal qilish kirek.
2. Ighirliqini konturul qilish, muhapiq beden chinuqturup birish kirek.
3. Tamaka chekmeslik, eger tamaka chikip adetlengen bolsa amal bar tamakini tashlash kirek.
4. Qan bisimini yahshi konturul qilish kirek, eger qan bisimi yuquri bolsa wahtida dora yep, normal dahirde konturul qilish kirek.
5. Rohi jehette bek jiddileshmeslik, alhide charchap ketmeslik, hizmet, beden chiniqturush we aram ilishni muhapiq ilip birish kirek. Birer ishqa bek qayghurup we achchiqlinip ketmeslik, keypiyatini yahshi tutush kirek.
6. Yurek kisilige diyagunuz qoyulghandin kiyin, wahtida dora yep, munasiwetlik alametlerni yahshi konturul qilish, yurek sanjiqining qayta qayta qozghulup, yaman aqiwet ilip kilishning aldini ilish kirek.
Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghalghilishini dawalash
:
- Dora bilen dawalash (Take cardiovascular medications)
- Yurek qan tomurini qaytidin ichish we kengeytish (Angioplasty, 血管再通或扩张术) arqiliq dawalash.
- Yurek tajisiman qizil qan tomurini kowruksiman chitish opiratsiyesi (Coronary artery bypass surgery, 冠状动脉搭桥术) arqiliq dawalash.
Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishni dawalashta kop ishtilidighan dorilar
- Aghriq peseytish yaki tichlandurush doriliri (Medications to relieve chest pain and anshiety)
a. Nitroglycerin (硝化甘油)
b. Morphine (吗啡)
c. Benzodiazepines (苯并二氮)
2. Qan uyushmilirini yaki uyushup qalghan qanni iritidighan dorilar (thrombolytic drugs)
b. Antistreplase
- Yurekning hizmet yukini towenlitidighan dorilar (Medications to reduce the work load of the heart)
- Nitrates (硝酸盐)
- Beta blockers (β-受体阻滞药): atenolol, metoprolol, sotalol (甲磺胺心定,心得怡)
- Angiotensin converting enzyme (ACE) inhibitors (血管紧缩素转换酶抑制剂)
- Yurek kisili qozghulushning aldini alidighan we egeshme kisellirini konturul qilidighan dorilar (Medications to prevent and treat complications)
- Aspirin (阿斯匹林)
a. Yurek ritimining qalaymiqan bolup kitishini konturul qilidighan dorilar (Antiarrhythmic agent, 抗心律失常药). Bu dorilar 4 turkumge bolunidu.
Turkum 1. Natiri qanilini tosquchi dorilar (sodium channel blockers, 钠通道阻滞剂): quinidine (奎尼丁), procainamide, lidocaine (利多卡因)
Turkum 2. beta-blockers (β-受体阻滞药): atenolol, metoprolol
Turkum 3. amiodarone, sotalol (甲磺胺心定,心得怡)
Turkum 4. Kalsi qanilini tosquchi dorilar (calcium channel blockers, 钙通道阻滞剂): verapamil (戊脉安,异搏定), diltiazem
Bashqa dorilar: Digoshin (异羟洋地黄毒苷,地高辛), Adenosine (腺苷)
b. Yurek zeyiplikini konturul qilidighan dorilar (Drugs for heart failure, 抗心力衰竭药). Bu dorilar towendikilerni oz ichige alidu: Diuretics (利尿剂), Nitrates (硝酸盐), ACE inhibitors (血管紧缩素转换酶抑制剂)
c. Qan uyushiwilishning aldini alidighan yaki qanni suyuqlanduridighan dorilar (Anticoagulants or blood thinners, 抗血凝剂或血液稀释剂)
No comments:
Post a Comment