Zeherlik Chikimlik (Drug Abuse)

Zeherlik Chikimlik (Drug Abuse)

Dr. Memet Emin

Uyghurlarning eneniwi orpe aditide we dini itiqadida herqandaq zeherlik chikimlik qattiq cheklengen bolup, hetta tamak chikishmu mekrur dep iniq belgilengen. Eneniwi qahidimizdiki chonglar yaki ata anilar aldida tamaka chekmeslikning ozi, hemme ademning tamak chikishni bir hil yaman illet dep charighanliqining ipadisidur. Biraq shuni itirap qilmay bolmayduki, dinimizda we orpe aditimizda tamaka we zeherlik chikimlikler meyli qandaq cheklengen bolushidin qetti nezer, neshe, tamak we nasiwal chikish, bir qisim kishilirimiz arisida uzun tarihqa ige.

Komunist hokumiti hakimiyet bishigha chiqqandin kiyin, epiyun we neshe qatarliq zeherlik chikimlikning tarihta ilip kelgen ziyinini kozde tutup, qattiq cheklesh ilip barghan bolsimu, biraq hokumetning “Az sanliq milletlerge bolghan ghemhorluq siyasiti” tupeylidin, Uyghurlar arisidiki neshe chikish ehwali cheklenmey kelgen. Epiyunning dorigerliktiki ihtiyajini qandurush uchun Uyghur ilida keng kolemde epiyun tirish ilip birilghan. Shundaqla neshe ishleshte muhim ham eshiya hisaplanghan kendir, taki 80-yillarning oturlirighiche Uyghur ilining kop jaylirida keng kolemde ochuq ashkare tirilip kelgen. Bularning hemmisi melum jehette Uyghurlarning neshe chikishige we neshe chikidighanlarning sanining kopiyishige qulayliq sharhit yartip bergen.

Xittayda, islahat, ishikni ichiwitish we bazar igiliki yolgha qoyulghandin kiyin, neshining yuquri kirim kelturidighanlighini bilgen bezi Uyghurlar, ichkirge koplep neshe yotkeshke bashlighan. Kiyin neshe tirishning cheklinishi we konturul qilinishi bilen, neshi mesulati kop miqdarda azlap, bazar ihtiyajini qanduralmaydighan bolghan. Bu hil cheklimige uchurghan bir qisim neshe sodigerliri sodisini aq tamakigha yeni hiroyingha yotkigen. Yene bir qismi bolsa cheteldin yaki ichkir olkilerdin neshe yotkeshke bashlighan. Burun neshe chikishke adetlengen bir qisim Uyghurlarmu bara bara aq tamaka chikishke bashlighan, shundaqla aq tamake chekkuchilerning sani ishsizliq, rohi chushkunluk, umutsizlik qatarliq ijtimayi sewepler tupeylidin kunsayin iship barghan.

Uyghur ilida istimal qiliniliwatqan zeherlik chikimlikler

Uyghur ilida keng atrqiliwatqan zeherlik chikimlikler asasen neshe bilen hiroyin yaki heyloyin (heroin) yeni aq tamaka bolup, undin bashqa YAO TOU WAN, BING DU dep atalghan bashqa zeherlik chikimliklermu bar.

Neshe

Neshe (marijuana, cannabis) kendir osumlikidin yasilidighan zeherlik chikimlik bolup, eytishlargha qarighanda Xittayda kendir tirishning 6000 yilliq tarixi bar iken. Neshining terkiwidiki adem bedinige tesir qilidighan asasliq ximiyelik terkiwi THC bolup, u bedenge kirgendin kiyin nirwigha biwaste tesir qilip, hayajanlinish, zoqlunush, hozurlunush, ishtay ichilish, bishi qiyish, yurek soqush tizlishish, hawada leyligendek bolush qatarliq tuyghularni peyda qilidu.

Kishiler kopunche ehwalda neshini nepes yoli arqiliq istimal qilidighan bolup, nepes yoli arqiliq istimal qilinghan neshening tesiri derhalla korulidu, we 1 saettin 3 saetkiche dawam qilidu. Undin bashqa kishiler neshini yimek ichmekke arilashturup istimal qilidighan bolup, bu xil yol bilen istimal qilinghan neshe addette yirim saettin 1 saet ariliqida tesir korsutushke bashlap, tesiri 3, 4 saet dawam qilidu.

Neshining qisaqa muddetlik yeni tiz haraktirlik tesiri

1. Iside saqlash we ugunush qabiliti towenlep kitish

2. Zihnini yighish, tepekkur qilish, toghura hokum chiqirish qabiliti towenlep kitish, xizmet we ugunush unimige eghir tesir yetkuzush.

3. Hemkarlishi we tengpuqluqni saqlash qabiliyiti towenlep kitish

4. Ugunush qabiliyiti towenlep kitish

5. Yurek soqush tizlishish

6. Kozi qizzirip qilish;

Neshining uzun muddetlik yeni asta xaraktirlik ziyin

1. Iside saqlash we eqil parasiti towenlep kitish;

2. Xumar peyda qilish;

3. Opke yallughi we asta xaraktirliq hotulushke giriptar bolush ihtimalliqini ashurush

4. Opke rakigha giriptar bolush ihtimalliqi yuqurlash, yeni neshining terkiwidiki opke raki kelturup chiqarghuchi madda miqdari adettiki tamaka terkiwidiki rak kelturup chiqarghuchi madda miqdaridin 70% yuquri.

5. Rohi chushkunlush peyda qilish, we besi rohi kiselliklerge giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitish.

Eghir derijide neshe chikishke ugunup qalghan bezi kishiler rohi kisellikke giriptar bolghan bolup, bu kishilerde peyda bolghan rohi kisellik neshe chikish sewibidin kilip chiqanmu we yaki esli shundaq rohi kisellike giriptar bolush sewibidin andin eghir derijide neshe chikishke ugunup qalghanmu digen jehette, bezi talash tartishlar mewjut.

Neshe doxturluqta axirqi basquchtiki rak kisili, AIDS kisili, ximiyelik we radiyaktipliq dawalash sewibidin kilip chiqqan yandurush, tamaq yigusi kelmeslik, asta xaraktirliq muskul we songekning aghirishi qatarliq ehwallarda ishlitilidu.

Hiroyin (Aq Tamaka)

Hiroyin tebi osidighan epiyun guli (poppy plant, 罂粟) dep atilidighan bir xil osumluktin tallap ilinidu, adette parshoksiman bolup, aq yaki qongur renglik ikki hil bolidu, aq rengdikisi, ela supetlik bughday unigha oxshaydu.

Hiroyin yene aq tamakini istimal qilghuchilar asasen nepes yoli we qan tomurgha okul qilip urushtin ibaret ikki xil yol arqiliq istimal qilidu. Undin bashqa bezi yimekliklerge arilashturup istimal qilidighanlarmu bar.

Hiroyin adem bedinige kirgendin kiyin, nirwigha biwaste tesir qilip, hayajanlinish, zoqlunush, bishi qiyish, yengdesh, uyqusi kilish, hawada leyligendek bolush qatarliq tuyghularni peyda qilidu. Bir mezgil istimal qilghandin kiyin, adem bedini hiroyindin ayrilalmaydighan bolidu. Waqitning otushige egiship, adem bedinidiki nurghun ezalar hiroyin teripidin biwaste zehmige uchirap, beden zeyipliki kilip chiqidu. Hiroyin adem bedinide rohi jehettiki xumar qilishni payda qilipla qalmastin, eng muhimi jismani jehhtiki xumarni peyda qilidu. Shu seweptinmu hiroyingha ugunup qalghandin kiyin, qayta tashlimaq nahayti qiyingha toxtaydu.

Hiroyinning qisaqa muddetlik yeni tiz haraktirlik ziyini

1. Nepisi boghulush we nepisi qiyinlishish

2. Rohi halite ghuwalishish

3. Kongli ilishish, yandurush yaki qusush;

4. Aghiriqqa bolghan sezgurliki towenlesh

5. Eghir ayaq bolghanda qayta qayta balisi chushup kitish

Hiroyinning uzun muddetlik yeni asta xaraktirlik ziyin

1. Xumar bolush

2. Her xil yuqumluq kiselliklerge asan giriptar bolush

3. Kok qan tomuri qitiwilish we inchikilep kitish

4. Boghum yallughi we romatizimgha giriptar bolush

Uyghurlar arisidaiki xiroyin chikish we xiroyin sodisi bilen munasiwetlik sanliq melumatlar

1. Zeherlik chikimlik sodisi bilen shughulliniwat Uyghurlar sani 20~25 ming iken;

2. Zeherlik chikimlik sodisi bilen munasiwetlik Uyghurlar sani 100 ming etirapida iken;

3. Zeherlik chikimlik sodisi bilen tutulup qolgha ilinghan Uyghurlar sani 7~10 ming iken;

4. Zeherlik chikimlik yeni xiroyin chekkuchi Uyghurlar sani 30~180 ming etirapida iken;

5. Ziroyin chekkuchi Uyghurlarning 70% xiroyinni ozige okul qilip urushqa adetlengen iken;

6. Bu 70% xiroyinni oige okul qilip urushqa adetlengen Uyghurlar ichide texminen 61% bir yingnini ortaq ishlitidiken;

7. Bu 61% bir yingnini ortaq ishletkuchi Uyghur ichide 60% tidin artuqi EYDIZ virusi bilen yuqumlanghan iken.

Uyghurlar arisidki zeherlik chikimlik chekkuchilerning kunsayin iship birishigha sewep bolghan amillar.

1. Qanun tuzumning mukemmel bolmaslighi, yeni qanun ijira qilghuchilarning chirikliki we qanunning toluq ijira bolmaslighi. Hemmimizge melum bolghunidek qanunda zeherlik chikimlikni ilip sitish qanunsiz dep iniq belgulengen bolsimu, biraq zeherlik chikimlik satquchilarning kop qismi yenila qanuni jawapkarliqqa tartilmaywatidu.

2. Ihtizadning tereqqi qilishigha egiship bay kembighellik periqining chongiyishi, namiratliq we ishsizliqning kopiyishi.

3. Kishilerning ehlaqi pezilet olchimining towenlishishi, yashlar arisidiki dini terbiyening kem bolushi we dini itiqatning suslishishi.

4. Yashlarning jemiyetke we kelgusige bolghan ishenchisining towenlishishi, rohi jehettin chushkunlishishi we umutsizlik qarashta bolushi.

5. Ata anining balilargha bolghan terbiyening ajizlishi, ata ananilarning nurghun sewepler tupeylidin balilargha serip qilghan wahtining azlap kitishi, eneniwi ata ana we bala munasiwetlirining suslishishi.

6. Kishilerning jeherlik chikimlikning shehsige, ahilige we jemiyetke ilip kilidighan ziyinigha bolghan tonushining towen bolushi we uninggha sel qarishi.

7. Bir qisim bashqilar teripidin aldanghan yashlarning, qanunni chushenmesligi, yaki qanungha ishenmesligi tupeylidin, jemiyetke we bashqilargha bolghan ochmenlikini ilish uchun, bashqilarni aldap aq temaka chikishke ugutup qoyushi.

8. Bezi ehlaqi buzulghan yaman niyetlik kishilerning oz nepsi uchun, kichik ish uqmaydighan balilarni aldap, ularni ozige mutleq boysundurtush uchun, ularni zeherlik chikimlikke kondurup qoyushi.

9. Bezi yashlirimizning turmushining ehmiyetsizligi yaki turmushqa bolghan qarishining toghura bolmaslighi sewibidin, turmushta melum nersilerni yaki sizimni qoghlushup, hewesning keynige kirishi.

Zeherlik chikimlikke humar bolup qalghuchilarning alametliri, aqiwiti, ahilige we jemiyetke kelturgen ziyini.

Kishiler zeherlik chikimlikke deslepte uchurashqanda, qizziqish we hayajan tuyghusi bolidu. Kopunche kishiler birer qitim chekkenge hich nime bolmaydighu dep qarishidu. Bir nechche kun otkendin kiyin yene birerni chekkusi kildu. Bu waqitta peqetla rohi jehettiki bezi qizziqishtin bashqa, beden jehette alahide tayinish bolmaydu. Kishiler eger iradige kilip, ikkinji yiqin kelmey dise, asanla tashlap kiteleydu. Emiliyet az bir qisim kishiler ikkinchilep ighizigha almisimu, biraq kopunche kishiler undaq qilmaydu. Bu kishiler zeherlik chikimlikning peyda qilghan sizimige qiziqish, bashqilarning zorlishi, keypiyatining yahshi bolmasliqi, turmush we hizmettiki kongelsizlik qatarliq herhil sewepler tupeylidin, zeherlik chikimlikni istimal qilishni dawamlashturidu. Netijide deslepke rohi ihtiyajdin tereqqi qilip, kiyinche bedenning ihtiyajigha aylinidu. Nepes yoli arqiliq istimal qilishtin bilektiki qan tomurgha okul qilip urush arqiliq istimal qilishqa tereqqi qilidu. Bu mezgilde zeherlik chikimlikni tashlash sel qiyingha tohtaydu, biraq irade bolsa yenila dawalap saqayitqili bolidu.

Deslepki mezgilde, zeherlik chikimlik chekkuchilerning kop qismi, ozining zeherlik chikimlik chikidighanliqini nahayti mehpi tutidu, alahide alametler bolmaydu, shunga bashqilar teripidin asan sizilmeydu.

Zeherlik chikimlik chekkuchilerde bolidighan alametler

1. Tola esnesh, uyqusi kilish.

2. Burnidin we kozidin su iqish, yaki zukamda bolidighan alametler korulush.

3. Kozi we burnining etirapi, bashta qiziriwilish, kiyin sel qaridap qilish.

4. Yurek soqush we nepisi tizlishish

5. Bash chingqilip aghrish.

6. Bedenliri siqirap aghrish

7. Muskullar qitishish yaki boshap kitish.

8. Kozliri olturshup kitish, oruqlap kitish.

9. Put qoli yaki bedini titiresh.

10. Eqil paraset, tepekkur, iside saqlash qabiliyiti ajizlash we yaki yoqash.

11. Nepes qiyinlishish, dimi siqilish.

12. Yandurush we yaki ighizidin kopuk yinish

13. Eghir bolghanda, nepes ighir derijide tosalghugha uchirap olup kitish.

Zeherlik chikimlikning ahilige we jemiyetke kelturgen ziyini we aqiwiti

1. Yalghanchiliq we adem aldash.

2. Oyide pulgha yaraydighan nersilerni sitip we yaki tamakigha almashturup chikip tugushtush.

3. Wijdan, eqil paraset, tepekkur, ghurur, mesulyetchanliq digenlerni yoqutush.

4. Bashqilargha zeherlik chikimlik chikishni ugutush arqiliq, bazar tipip, ariliqta alghan paydisi bilen ozini qamdash.

5. Oghurluq qilish, adem bulash, we her hil jinayi qilmishlarni sadir qilish.

6. Insan qilipidin chiqish, meyli ata ana, aka uka we aqa singillar bolsun, hichqandaq insanni nezirige ilmasliq we yaki ulardin tep tartmasliq.

7. AIDS kisilini ozige yuqturiwilish we uning jemiyette tarqilishigha turtke bolush.

8. Pul yaki aq tamaka uchun adem olturush.

Zeherlik chikimlik yaki zeherlik chikimlik katigoriyesige kiridighan yaki konturul qilinidighan himiyelik mada we dorilarning himiyelik atilishi.

Zeherlik chikimlik yaki zeherlik chikimlik katigoriyesige kiridighan yaki konturul qilinidighan himiyelik mada we dorilar adette mes qilish dorisi, aghriq peseytish dorisi, nirwini hayajanlandurush, zoqlandurush dorisi, nirwini tichlandurush dorisi qatarliq turlerge bolinighan yaki bu hildiki dorilarni yasashta ishlitilidighan bolup, asaliqi towendikilerdin ibaret.

1. Kokayin (Cocaine, 可卡因， 古柯碱)

2. Epiyun (Opiate, opium, 鸦片剂)

3. Hiroyin, Heyloyin (Heroin , 海洛因, 二乙酰吗啡)

4. Mofi (Morphine, morphia, 吗啡)

5. Kodeyyin (Codeine, 可待因)

6. (Ecstasy, MDMA, 3-4 methylenedioshymethamphetamine, 安非他明类毒品)

7. (Ketamine, 克他命)

8. (Fentanyl, 芬太奴)

9. Dulingding (Dolantin, 哌替啶,度冷丁)

10. (Rohypnol, 苯异丙胺, 苯丙胺, 安非他明)

11. (Amphetamines, 苯异丙胺, 苯丙胺, 安非他明)

12. (Methamphetamine, 甲基苯丙胺, 脱氧麻黄碱)

13. Neshe (Marijuana , 大麻: delta-9 tetrahydrocannabinol, THC, δ-9四氢大麻酚)

14. (Methamphetamine, 甲基苯丙胺, 脱氧麻黄碱)

15. (LSD, lysergic acid diethylamide, 麦角酸二乙基酰胺)

16. (PCP, phencyclidine, 苯环己哌啶)

17. (Methadone, 美沙酮)

18. (Naltreshone, 环丙甲羟二羟吗啡酮)

19. (Buprenorphine)

20. (Naloshone, 纳洛酮, 烯丙羟吗啡酮)

21. (Barbiturates, 巴比妥酸盐)

22. (Benzodiazepines, 苯并二氮)

23. (Nembutal, 耐波他, 戊巴比妥钠)

24. (Methylphenidate, Ritalin, 盐酸哌醋甲酯,利他林)

Qandaq qilghanda kishilerning zeherlik chikimlikke ugunup qilishning aldini alghili bolidu?

1. Hokumet qanuni tuzumni mukemmelleshturushi we saghlamlashturushi, qanun ijira qilghuchilar arisidiki chiriklikni tugutushi, zeherlik chikimlik sodisi bilen shughullanghanlarni qattiq jazalishi we zeherlik chikimlining jemiyette yamirap kitishni qattiq tizginlishi kirek.

2. Kishilerning ehlaq pezilet olchimini yuquri koturush, yashlargha dini jehettin teribiye ilip birip, itiqadni kuchaytish kirek.

3. Dinning kishiler qelbidiki orni we kuchidin toluq paydilinip, michit we dini sorunlarda zeherlik chikimlik chikishning ikkila dunyada ighir guna bolidighanliqini teshwiq qilish kirek.

4. Mekteplerde meyli bashlanghuch we otura mektepte bolsun, zeherlik chikimlikning jemiyetke we ahilige ilip kilidighan ziyinini teshwiq qilish, bu jehettiki terbiyeni kuchaytish kirek.

5. Ata anilar balilirigha koprek waqit serip qilishi, balilirining nime oylawatqanlighigha kongul bolushi, ular bilen bolghan hisiyatni kuchaytishi we oz ara ishench peyda qilish kirek. SHundaqla balam tihi kichik, zeherlik chikimlik digen nersini bilmeydu dimey, 5 yilning 10 yilning kiyinki ishlarni kozde turup, kichik wahtidin tartip terbiyeni kuchaytish kirek.

6. Ata anilar yishigha toshmighan balilarni pul tipish uchun bashqilarning bolupmu natonush kishilerning keynige silip qoymaslighi lazim.

7. Bay kembigheliq periqni towenlitip, kembighellik we ishsizliqni tugutush kirek.

8. Zeherlik chikimlik chekkuchilerge herguz yumshaq kongellik qilmasliq, konturul qilish bilen dawalashni birleshturup, ularning zeherlik chikimliktin baldurraq qol uzishige yardem birish kirek.

9. Toghura dunya qarashni tiklep, turmushqa toghura muhamile qilish, ozige, ahilisige, millitige we jemiyetke mesul bolush rohini tiklesh kirek.

Zeherlik chikimlikke humar bolup qalghanlarni dawalashning amali barmu?

Zeherlik chikimlikke humar bolup qalghanlarni dawalashning eng unumluk amali irade, yeni qattiq irade bolghandila andin dawalash unumluk bolidu, herqandaq dawalash iradisi kochluk bolghanlardila yahshi unum biridu. Kuchluk irade bolmaydiken, herqandaq dawalashning hemmisi bakar. Humar bolghanlar bir mezgil dawalinip, saqayghandek qilghan bilen, dawalashta ishletken dorilarning hemmisi yene mushu hildiki dorilar bolghachqa, humar bolghuchining eng ahirqi aqiwiti yenila iradige baghliq bolidu.

Zeherlik chikimlikke xumar bolup qalghanda, uni tashlashtiki eng chong qiyinchiliq zeherlik chikimlikni chikishni toxtatqandin kiyin korulidighan alametler (withdraw syndrome) bolup, adette meshining xumari hiroyinning xumaridin kop towen bolup, asasliqi rohi jehettiki xumardin ibaret, biraq xiroyining xumari rohi jehettiki xumardin bashqa jismani jehettiki xumarmu nahayti eghir. Shunga neshe chikishini derhalla toxtatqan kishilerde 2-3 kun rohi jehhet qiyinilish eghir bolidighan bolup 1, 2 heptidin kiyin bu xil qinilishlar as asta towenleydu. Biraq xiroyingha xumar bolup qalghanlar xiroyin chikishni derhal toxtatsa, rohi jehettiki qiyinilishtin bashqa eng muhimi hayati xewepke uchurishi yeni olup kitishi mumkin.

Hazir xiroingha xumar bolup qalghanlarni dawalashta qolliniwatqan asasliq dawalash usuli bu hildiki dorilarni yeni mesadon (methadone) qatarliq dorilarni arilap ishlitish arqiliq, asta asta humardin tohtutush bolup, dawalash wahti, zeherlik chikimlik chekkuchining tarihining uzun qisqiliqi, zeherlik chikimlikning turi, sapliq derijisi we istimal qilish usulliri bilen munasiwetlik. Zeherlik chikimlikni chikish tarihi qanche uzun bolsa, chekken zeherlik chikimlikning supiti qanche yuquri we sap bolsa, her kuni istimal qilghan miqdari qanche kop bolsa, okul qilip urushqa adetlengen bolsa, dawalashqa kitidighan waqit uzun bolup, dawalash nahayti qiyingha tohtaydu. Shunga eng yahshisi, ozining hata yolgha mingip qalghanlighini sezgen haman yaki zeherlik chikimlik chekkinige pushayman qilghan haman, derhal qattiq iradige kilip, wahtida dawalinip, bu aq alwastidin wahtida qol uzush kirek.

Axirda qoshumche qilidighinim, bizni hichkim qutulduralmaydu, shunga biz choqum ozimizge, ahilimizge, oz helqimizge we millitimizge mesul bolushimiz, ozimizni, oz hayatimizni qedirlishishimiz, millitimizning kelgusige we istiqbaligha kongul bolushimiz kirek. Bolmisa ahirda ziyan tartquchi ozimiz bolimiz, pushayman mengu ornigha kelmeydu.